विकिपिडिया

नेपाल

दक्षिण एसियाली देश

नेपाल (आधिकारिक नाम: सङ्घीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्र नेपाल) दक्षिण एसियाली भूपरिवेष्ठित राष्ट्र हो। यो देश मुख्यतया हिमालयमा अवस्थित भएता पनि यसले सिन्धु गङ्गा मैदानका भागहरू पनि समावेश गर्छ। यो देशको उत्तरमा चीनको तिब्बत स्वायत्त क्षेत्र र दक्षिण, पूर्व तथा पश्चिममा भारतको सीमा साझा पर्दछ, जबकि सिलिगुडी कोरिडोरद्वारा बङ्गलादेश र भारतीय राज्य सिक्किमद्वारा भुटानसँग सङ्कुचित रूपमा छुट्टिएको छ। नेपालको उर्वर समतल क्षेत्र, उत्तरी ध्रुववृत्त जङ्गली पहाडहरू, र संसारका सबैभन्दा उच्च १० हिमशृङ्खलाहरू मध्ये ८ वटा नेपालमा पर्दछन्, जसमध्ये संसारको सर्वोच्च शिखर सगरमाथा पनि एक हो। नेपाल बहुजातिय, बहुभाषिक, बहुधार्मिक र बहुसांस्कृतिक राज्य हो, जसको आधिकारिक भाषा नेपाली हो। नेपालको प्रमुख सहर र राजधानी काठमाडौँ हो।

सङ्घीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्र नेपाल
नेपाल
नेपालको प्रतीकचिह्न
प्रतीकचिह्न
आदर्श वाक्य: जननी जन्मभूमिश्च स्वर्गादपि गरीयसी (संस्कृत)
"आमा र जन्मभूमि स्वर्गभन्दा ठुला हुन्छन्"
अन्य आदर्श वाक्यहरू:
  • हिमाल, पहाड, तराई: कोही छैन पराई (नेपाली)
राष्ट्रिय गान: सयौँ थुँगा फूलका हामी
एसियामा नेपाल
एसियामा नेपाल
राजधानी
र सबैभन्दा ठुलो सहर
काठमाडौँ[१]
२८°१०′उ॰ ८४°१५′पू॰ / २८.१६७°N ८४.२५०°E / 28.167; 84.250निर्देशाङ्कहरू: २८°१०′उ॰ ८४°१५′पू॰ / २८.१६७°N ८४.२५०°E / 28.167; 84.250
आधिकारिक भाषाहरूनेपाली[२]
मान्यता प्राप्त राष्ट्रिय भाषाहरू१२४ भाषाहरू[३]
रैथाने(हरू)नेपाली
सरकारसङ्घीय संसदीय गणतन्त्र
रामचन्द्र पौडेल
राम सहाय यादव
खड्गप्रसाद ओली
व्यवस्थापिकानेपालको सङ्घीय संसद
राष्ट्रिय सभा
प्रतिनिधि सभा
स्थापना
१८२५ असोज १३[४][५]
१८७२ फागुन २४
१९८० पुस ६
२०६५ वैशाख २६
२०७२ असोज ३
क्षेत्रफल
• जम्मा
१,४७,५१६ किमी२ (५६,९५६ वर्ग माइल) (९३औँ)
• पानी (%)
२.८
जनसङ्ख्या
• सन् २०२२ अनुमानित
वृद्धि २,९१,९२,४८०[८] (४९औँ)
• वि.सं. २०६८ जनगणना
२,६४,९४,५०४[९]
• घनत्व
१८० /किमी2 (४६६.२ /वर्ग माइल) (५०औँ)
कुल ग्राहस्थ उत्पादन (क्रय शक्ति समता)सन् २०२१ लगत
• जम्मा
वृद्धि $१२२.६२ अर्ब[१०][११][१२] (८४औँ)
• प्रति व्यक्ति
वृद्धि $४,१९९[१०] (१४४औँ)
कुल ग्राहस्थ उत्पादन (साङ्केतिक)सन् २०२१ लगत
• जम्मा
वृद्धि $३६ अर्ब (९८औँ)
• प्रति व्यक्ति
वृद्धि $१,२३६[१०] (१५८औँ)
गिनी (सन् २०१७)०.४७[१३][१४]
न्यून · ११५औँ
मानव विकास सूचकाङ्क (२०१९)०.६०२[१५]
मध्यम · १४२औँ
मुद्रारुपैयाँ (रू) (एनपीआर)
समय क्षेत्रअन्तर्राष्ट्रिय प्रमाणिक समय+०५:४५ (नेपालको प्रमाणिक समय)
सडक प्रयोगबायाँ
टेलिफोन कोड+९७७
आइएसओ ३१६६ सङ्केतएनपी
इन्टरनेट डोमेनडटएनपी

'नेपाल' नाम पहिलो पटक भारतीय उपमहाद्वीपको वैदिक कालका ग्रन्थहरूमा उल्लेख गरिएको छ। नेपाल शब्दको उत्पत्ति बारेमा ठोस प्रमाण उपलब्ध नभएतापनि एक प्रसिद्ध किंवदन्ती अनुसार मरिची ॠषिका पुत्र 'ने' मुनिले पालन गरेको ठाउँको रूपमा यहाँको नाम नेपाल रहन गएको विश्वास छ। राजा पृथ्वीनारायण शाहले नेपाल अधिराज्यको स्थापना गरेका थिए तर पछि राणाकालीन समयमा ब्रिटिस साम्राज्यसँग गठबन्धन गरिएको थियो। वि. सं. २०४६ सालको आन्दोलन पश्चात् संवैधानिक राजतन्त्रको नीति अवलम्बन गरिएको थियो। वि.सं. २०६३ को लोकतान्त्रिक जनआन्दोलन पश्चात् राजा ज्ञानेन्द्रले देशको सार्वभौमसत्ता जनतालाई हस्तान्तरण गरेका थिए। वि.सं. २०६५ जेठ १५ गते पहिलो संविधानसभाको ऐतिहासिक बैठकले राजतन्त्रलाई प्रतिस्थापन गर्दै नेपाललाई एक सङ्घीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्र घोषणा गर्‍यो। वि.सं. २०७२ असोज ३ गते नेपालको संविधान जारी भएपश्चात् प्रशसनिक रूपमा सात प्रदेशमा विभाजन गरी नेपाललाई एक धर्मनिरपेक्ष सङ्घीय संसदीय गणतन्त्र कायम गरिएको छ।

नेपाल सन् १९५५ मा संयुक्त राष्ट्र सङ्घमा प्रवेश भएको थियो। सन् १९५० मा भारत र १९६० मा चीनसँग मित्रता सन्धिमा हस्ताक्षर भएको थियो। नेपालमा दक्षिण एसियाली क्षेत्रीय सहयोग सङ्गठन (सार्क) को स्थायी सचिवालय रहेको छ, जसको यो संस्थापक सदस्य हो। नेपाल असंलग्न अभियान र बहुक्षेत्रीय प्राविधिक तथा आर्थिक सहयोगका लागि बङ्गालको खाडीको प्रयासको सदस्य पनि हो। नेपाली सेना दक्षिण एसियामा पाँचौँ ठुलो सैनिक जत्था हो र यिनीहरू आफ्नो गोर्खा इतिहास तथा विशेष गरी विश्व युद्धको समयमा र संयुक्त राष्ट्र शान्ति स्थापना कार्यहरूमा महत्त्वपूर्ण योगदानकर्ता भएकोले उल्लेखनीय छन्।

नामकरण

 
समुद्रगुप्तको इलाहाबाद स्तम्भ शिलालेखमा ब्राह्मी लिपिमा लेखिएको 'नेपाल' शब्द।

नेपालको एकीकरण हुनुभन्दा अघि काठमाडौँ उपत्यकालाई नेपाल भनेर चिनिन्थ्यो।[१६] नेपाल शब्दको वास्तविक उत्पत्ति अनिश्चित छ।[१६] नेपाल शब्द चौथो शताब्दी इसापूर्वमा पुरानो भारतीय साहित्यिक ग्रन्थहरूमा देखा परेको थियो।[१६] सबैभन्दा पुराना ग्रन्थहरूमा अज्ञात योगदानहरू भएको मानिन्छ जुन प्रारम्भिक आधुनिक अवधिभन्दा अगाडि हो।[१७] तथापि, यसले एक पूर्ण कालक्रम स्थापना गर्न सक्दैन।[१७] इतिहासमा पूर्ण चित्रको अभाव, भाषाविज्ञान वा सान्दर्भिक भारोपेली र भोट-बर्मेली भाषाहरूको अपर्याप्त ज्ञानको अभावले एक व्यावहारिक सिद्धान्त प्रदान गर्ने शैक्षिक प्रयासहरू यसमा बाधक बनेका छन्।[१७][१८]

हिन्दु पौराणिक कथा अनुसार नेपालले यसको नाम ने भन्ने पुरातन हिन्दु ऋषिबाट लिएको प्राप्त गरेको थियो, जुन विभिन्न प्रकारले 'ने मुनि' वा 'नेमी' भनेर चिनिन्छन्।[१९] पशुपति पूर्णाका अनुसार नेद्वारा सुरक्षित गरिएको स्थानको रूपमा हिमालयको मध्य भागमा रहेको देशलाई नेपाल भनेर चिनिन्थ्यो।[१९] नेपाल महात्म्यका अनुसार, पशुपतिले नेमीलाई देशको सुरक्षामा खटाएका थिए।[२०] बौद्ध पौराणिक कथा अनुसार, मञ्जुश्रीले काठमाडौँ उपत्यकामा रहेको दहको पानी चोभारबाट बाहिर पठाएर बस्ती बसालेको किंवदन्ती पाइन्छ भने नेले यहाँ बसोबास गर्ने समुदायको हेरचाह गर्ने घोषणा गरेका थिए।[१९] ने ऋषिले पालन अर्थात् संरक्षण गरेको हुनाले यो भूभागको नाम नेपाल रहन गएको मानिन्छ।[२१] नेपाली दस्तावेज अनुसार सन् १३०० ताका तयार पारिएको गोपाल राजवंशावली र सोही समयका अन्य वंशावलीमा ‘नेपाल’ को व्याख्या पाइँदैन, तर पछि आउने स्थानीय वंशावली (मुख्यतः १८२०–१८८० को समय) मा भने ‘नेपाल’ नामको व्याख्या र विश्लेषण पाउन सकिन्छ।[२१] पछिल्ला हिन्दु र बौद्ध दस्तावेजमा ‘नेपाल’ शब्दको उत्पत्ति 'ने' नाम गरेको गाई या यसै नामको आदिबुद्धबाट भएको भन्ने दाबी रहेको छ।[२२]

नर्वेली संस्कृत विद्वान क्रिस्चियन लासेनले, नेपाल, निपा (पहाडको फेद) र आला (अलायको सङ्क्षिप्त प्रत्यय) अर्थात् निपालयबाट आएको भन्ने कुराको प्रस्ताव गरेका थिए र यसको अर्थ 'पहाडको फेदमा बस्नु' भन्ने हुन्छ।[२३] उनले ने मुनिको संरक्षणबाट नेपाल शब्द आएको हो भन्ने मिथकलाई तथ्यसङ्गत ढङ्गले खारेज गरेका थिए।[२३] फ्रान्सेली विद्वान सिल्भा लेभीले लासेनको सिद्धान्तमाथि असन्तुष्टि जनाएका थिए र आफूले कुनै पनि प्रस्ताव जारी भने गरेका थिएनन्।[२३] उनका अनुसार ‘नेवार’ शब्दको उत्पत्ति ‘नेपाल’ बाट भएको हो, या त स्थानीय नाम संस्कृतिकरणद्वारा ‘नेपाल’ भएको हो भन्ने मान्यता राखेका थिए।[२३] नेपा तिब्बती-बर्मेली शब्द हो जुन ने (गाईवस्तु) र पा (संरक्षक) मिलेर बनेको छ भन्ने कुराको प्रस्ताव पनि गरिएको छ र यसले उपत्यकाका प्रारम्भिक बासिन्दाहरू गोपाल (गोठालाहरू) र महिस्पाल (भैँसी बथान) थिए भन्ने कुरा झल्काउँदछ।[२३] सुनीति कुमार चटर्जी भने, नेपाल शब्द भोट-बर्मेली जराबाट उत्पन्न भएको हो भन्ने विश्वास गर्छन्।[२२] निष्कर्षमा, सिल्भा लेभी, राल्फ टर्नर, सुनीतिकुमार चटर्जी र बाबुराम आचार्य लगायतका विद्वानहरू नेपाल शब्द ‘नेवार’ को संस्कृतिकरणद्वारा भएको भन्नेमा सहमत छन्।[२४] नेपालका भोट–बर्मेली भाषाहरूमा ‘ने’ भन्नाले चौपाया, गाई या भैँसी, र ‘पा’ ले मानवलाई जनाउँदछ।[२५] ने (गाई, भैँसी, चौपाया) र पा (वासी, रखवाला) दुई मिलेर ‘नेपा’ बन्छ भने ‘नेपा’ को संस्कृतिकरणद्वारा नेपाल भएको मानिएको छ।[२२][२६]

इतिहास

मुख्य लेख: नेपालको इतिहास

प्राचीन नेपाल

प्राचीन नेपाल
 
लाओसेली मन्दिरमा रहेको यो चित्रले गौतम बुद्ध अन्दाजी ५६३ ईसापूर्व लुम्बिनी, पश्चिमी नेपालको जन्मको वरपरको कथालाई चित्रण गर्दछ।
 
चाँगुनारायण मन्दिरको परिसरमा, सन् ४६४ को एउटा ढुङ्गाको शिलालेख छ जुन लुम्बिनीको अशोक शिलालेख (अन्दाजी २५० ईसापूर्व) पछि नेपालको पहिलो हो।

५५,००० वर्ष पहिले, पहिलो आधुनिक मानवहरू अफ्रिकाबाट भारतीय उपमहाद्वीपमा आइपुगेका थिए, जहाँ तिनीहरू पहिले विकसित भएका थिए।[२७][२८][२९] सबैभन्दा प्रारम्भिक ज्ञात आधुनिक मानव अवशेष दक्षिण एसियामा लगभग ३०,००० वर्ष पहिलेको हो।[३०] नेपालमा मानव बस्तीको सबैभन्दा पुरानो पत्ता लागेको पुरातात्विक प्रमाण लगभग सोही समयको हो।[३१]

६५०० ईसापूर्व पछि, खाद्य बाली र जनावरहरूको पालनपोषण, स्थायी संरचनाहरूको निर्माण, र कृषि अतिरिक्त भण्डारणको प्रमाण मेहरगढ (अहिले बलुचिस्तान) मा रहेका अन्य क्षेत्रहरूमा देखा परेको छ।[३२] यी क्रमशः सिन्धु घाटीको सभ्यतामा विकसित भए, जुन दक्षिण एसियाको पहिलो सहरी संस्कृति हो।[३२][३३][३४] दाङ जिल्लाको शिवालिक पहाडमा पुरापाषाण, मध्यपाषाण र नियोलिथिक उत्पत्तिका प्रागैतिहासिक स्थल फेला परेका छन्।[३५] आधुनिक नेपाल र आसपासका क्षेत्रका प्रारम्भिक बासिन्दाहरू सिन्धु घाटी सभ्यताका मानिसहरू हुन् भन्ने विश्वास गरिन्छ।[३६] यो सम्भव छ कि भारतीय उपमहाद्वीपमा कांस्य युगको सुरुवात भएको द्रविडेली मानिसहरू (ईसापूर्व लगभग ६३००) पहिले नै तिब्बत-बर्मेली र हिन्द-इरानीहरू सिमाना पारबाट अन्य जातिय समूहहरूको आगमन अघि यस क्षेत्रमा बसोबास गरेको हुन सक्छन्।[३६] ईसा पूर्व ४००० मा, तिब्बत-बर्मेलीहरू तिब्बतबाट सोझै हिमालय पार गरेर वा म्यानमार र उत्तर-पूर्वी भारत वा दुवै हुँदै नेपाल आइपुगेका थिए।[३७] स्टेला क्राम्रिचले पूर्व-द्रविड र द्रविडहरूको जातिको एक अंश उल्लेख गरेकी छिन्, जो नेवारहरूभन्दा पहिले पनि नेपालमा थिए, जसले काठमाडौँ उपत्यकाका अधिकांश प्राचीन बासिन्दाहरूलाई गठन गरेका थिए।[३७]

वैदिक कालको उत्तरार्धमा, नेपाललाई वैदिक अथर्ववेद परिशिष्ट र उत्तर-वैदिक अथर्वशीर्ष उपनिषद्हरू जस्ता विभिन्न हिन्दु ग्रन्थहरूमा उल्लेख गरिएको थियो।[३८] गोपाल वंश 'नेपाल' नामले चिनिने मध्य हिमालय राज्यको प्रारम्भिक शासकहरूको रूपमा विभिन्न ग्रन्थहरूमा उल्लेख गरिएको सबैभन्दा पुरानो राजवंश थियो।[३८][३९] गोपालहरू पछि किराँतहरू थिएँ जसले १६औँ शताब्दीभन्दा बढी समयसम्म शासन गरेका थिएँ।[३९] महाभारतका अनुसार तत्कालीन किराँत राजा कुरुक्षेत्रको युद्धमा भाग लिन गएका थिएँ।[३८] दक्षिण-पूर्वी क्षेत्रमा, जनकपुरधाम विदेह वा मिथिलाको समृद्ध राज्यको राजधानी थियो, जुन गङ्गासम्म फैलिएको थियो। यो नेपालको राष्ट्रिय विभूति राजा जनक र उनकी छोरी सीताको घर थियो।[३८] ईसापूर्व ६०० तिर नेपालको दक्षिणी क्षेत्रहरूमा साना राज्य र वंशहरूको सङ्घको उदय भएको थियो।[३८] यी मध्ये एकबाट शाक्य राजतन्त्रमा एक राजकुमारको जन्म भएको थियो। जसले पछि तपस्वी जीवन बिताउन आफ्नो राजत्व त्यागेर बुद्ध धर्मको स्थापना गरेका थिएँ र गौतम बुद्ध (परम्परागत रूपमा ईसापूर्व ५६३-४८३) भनेर चिनिएका थिएँ।[४०][४१] नेपाल मध्यवर्ती शताब्दीहरूमा आध्यात्मिकता र शरणभूमिको रूपमा स्थापित भएको थियो, तिब्बत हुँदै पूर्वी एसियामा बुद्ध धर्म फैलाउन महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्यो र हिन्दु र बौद्ध पाण्डुलिपिहरू संरक्षण गर्न मद्दत गरेको थियो।[४०][४२]

काठमाडौँ उपत्यकामा, किराँतहरूलाई लिच्छवीहरूले पूर्व भागतिर लखेटेपछि लिच्छवी वंश सत्तामा आएको थियो।[४२] सन् ४०० मा लिच्छवीहरूले शिलालेखहरूको शृङ्खला छोडेर स्मारकहरू बनाएका थिएँ। नेपालको समयावधिको इतिहास लगभग पूरै यिनीहरूबाटै जोडिएको छ।[४२] सन् ६४१ मा, तिब्बती साम्राज्यका स्रोङ्चन गम्पोले नरेन्द्रदेवलाई सेनासहित लिच्छवीमा फिर्ता पठाएर र नेपाललाई आफ्नो नियन्त्रणमा राखेका थिएँ।[४३] नेपालको केही भाग र लिच्छवीपछि तिब्बती साम्राज्यको प्रत्यक्ष प्रभावमा परेको थियो।[४३] ८औँ शताब्दीको उत्तरार्धमा लिच्छवी वंशको पतन भयो र त्यसपछि ठकुरीहरूको शासन भएको थियो।[४३] ठकुरी राजाहरूले ११औँ शताब्दीको मध्यसम्म देशमा शासन गरेका थिएँ। यस अवधिको बारेमा धेरै तथ्य थाहा नभएकोले यसलाई प्रायः अँध्यारो अवधि मानिन्छ।[४४]

मध्यकालीन नेपाल

मध्यकालीन नेपाल
 
नेपाली भाषाको उत्पत्तिस्थल मानिने सिंजा उपत्यका खस राज्यको राजधानी थियो।
 
पाटन दरबार क्षेत्र, काठमाडौँ उपत्यकाका तीन दरबार क्षेत्र मध्ये एक, मल्लहरूले १७औँ शताब्दीमा निर्माण गरेका थिएँ। दरबार क्षेत्र नेपाली कला र वास्तुकलामा एक सहस्राब्दी भन्दा बढी विकासको चरम सीमा हो।

११औँ शताब्दीमा, खस जनताको एक शक्तिशाली साम्राज्य पश्चिमी नेपालमा देखा पर्‍यो जसको उच्च शिखरमा रहेको क्षेत्रले पश्चिमी नेपालका साथै पश्चिमी तिब्बत र भारतको उत्तराखण्डका केही भागहरू समावेश थिएँ।[४२] १४औँ शताब्दीमा, साम्राज्य ढिलो रूपमा सम्बन्धित बाइसे राज्यहरूमा विभाजित भएको थियो, शाब्दिक रूपमा २२ राज्यहरूमा गणना गरिएको थियो।[४२] खस जातिको समृद्ध संस्कृति र भाषा नेपालभर र मध्यवर्ती शताब्दीहरूमा भारत-चीनसम्म फैलियो; तिनीहरूको भाषा, पछि नेपाली भाषाको नाम परिवर्तन भयो, नेपालको साथै उत्तर-पूर्वी भारतको सम्पर्क भाषा बन्यो।[४२] दक्षिण-पूर्वी नेपालमा, सिम्रौनगढले ११०० ईस्वी तिर मिथिलालाई कब्जा गर्यो, र एकीकृत तिरहुत २०० वर्ष भन्दा बढीको लागि शक्तिशाली राज्यको रूपमा खडा भयो, यहाँसम्म कि एक समयको लागि काठमाडौँमा शासन गर्यो।[४५] ३०० वर्षको मुस्लिम शासन पछि, तिरहुत मकवानपुरको सेनहरूको नियन्त्रणमा आयो। पूर्वी पहाडहरूमा, किराँत रियासतहरूको एक सङ्घले काठमाडौँ र बङ्गाल बीचको क्षेत्रमा शासन गर्यो।[४५] १३औँ शताब्दीको पूर्वार्द्धमा संस्कृत शब्द 'मल्ल' थर भएका नाइकेहरूको उदय हुनथाल्यो।[४५] सुरूमा उनीहरूको सत्ता उदयमान भयो, तर त्यसपछिका २०० वर्षहरूमा राजाहरूले उनीहरूको शक्ति एकमुष्ट पार्ने मात्र काम गरेका थिएँ।[४२] १४औँ शताब्दीको उत्तरार्धमा देशका धेरैजसो भागहरू एकीकृत राज्यको अधीनमा आउन पुगेको थियो तर यो एकीकरण छोटो समयसम्म मात्र टिकेको थियो।[४२] सन् १४८२ मा यक्ष मल्लको समयमा आफ्ना छोराहरूलाई अंशवण्डामा काठमाडौँ उपत्यकाका तीन राज्य बाँडेर दिने निर्णय पछि यो राज्य तीन भागमा टुक्रियो– कान्तिपुर, पाटन, र भादगाउँ – जसको बीचमा शताब्दीयौंसम्म खिचातानी र दुश्मनी रहिरहेको थियो।[४२]

एकीकरण र राज्य विस्तार

वि.सं. १७६५ मा, गोरखाका राजा पृथ्वीनारायण शाहले थोरैमात्र हतियार र सहयोग जुटाएर छिमेकी राज्यहरू, खास गरेर लमजुङ, कास्की र तनहुँको तटस्थता आफ्नो पक्षमा उपयोग गर्न सफल भएपछि देश एकीकरणका निमित्त अघि बढेका थिएँ।[४६] धेरै रक्तरञ्जित लडाइँंहरूपश्चात्, उनी ३ वर्षपछि काठमाडौँ उपत्यकालाई विशाल नेपालभित्र एकीकरण गर्ने अभियानमा सफलता प्राप्त गरेका थिएँ।[४६] यद्यपि उनले तत्कालीन राजा जयप्रकाश मल्लले राज्य गरिरहेको कान्तिपुर (काठमाडौँ) राज्यलाई जित्ने क्रममा कुनै युद्ध गर्नु परेन।[४६] पृथ्वीनारायण शाहले आफ्ना सेनाहरू लिएर काठमाडौँतर्फ अग्रसर हुँदा काठमाडौँ उपत्यकाका सबै जनताहरू इन्द्रजात्रा मनाइरहेका थिएँ र खासै कुनै मिहिनेत बिना उपत्यकालाई कब्जा गरी आफै बसेर जात्रा चलाएर साँस्कृतिक सम्मानको अवधारणा प्रस्तुत गरेका थिएँ।[४६] यस प्रकार नेपाल एकीकरणको सिलसिलामा सम्पूर्ण साना राज्यहरू जितेपछि गोरखाली सेना पूर्वमा पल्लो किराँत लिम्बूवान राज्य पुगेका थिएँ।[४२] लिम्बूवान राज्यमा १७ पटकसम्म हमला गरेपछि वि.सं. १८३१ साउन २२ गते लिम्बूवानको केन्द्रीय राजधानी विजयपुरमा लालमोहर सहित तम्रपत्रमा लेखेर सन्धि भएको थियो।[४२] यसले वर्तमान नेपालको जन्मको आधारशिला तय गरेको थियो।[४२]

तिब्बतसँग हिमाली मार्गको नियन्त्रणको निम्ति भएको विवाद र त्यस पश्चातको युद्धमा चीन तिब्बतको सहायताको लागि आएपछि नेपाल पछि हट्नु परेको थियो।[४२] नेपालको सीमा नजीकका स-साना राज्यहरूलाई हडपेका कारण सुरू भएको इस्ट इन्डिया कम्पनीसँगको दुश्मनीका कारण रक्तरञ्जित नेपाल अङ्ग्रेज युद्ध (सन् १८१४–१६) भयो, जसमा नेपालले हालको सीमा रक्षा गर्न सफल भएपनि महाकाली नदीको पश्चिम तथा मेची नदीको पूर्वका आफ्ना क्षेत्रहरू गुमाउनु परेको थियो।[४२] आफ्नो स्वाधीनताका लागि नेपालले इस्ट इन्डिया कम्पनीसँग सुगौली सन्धि गरेर तराईका केही भूभाग र एक तिहाइभन्दा बढी भूभाग सहित सिक्किम, दार्जिलिङ पनि गुमाउनु परेको थियो।[४२] ती क्षेत्रहरू हालको भारतको उत्तराखण्ड र हिमाञ्चल प्रदेशमा पनि पर्दछन।[४२] काँगडासम्म पुगेका नेपाली र सतलजदेखि टिस्टासम्मको विशाल नेपाल मेची र कालीबीच सीमित हुन पुग्यो, तर पनि पछि सन् १८६० मा प्रथम राणा प्रधानमन्त्री जङ्गबहादुर राणासँग खुसी भएर अङ्ग्रेजले नेपाललाई राप्तीदेखि कालीसम्मको तराई फर्काइदिएका थिएँ।[४२]

समकालीन इतिहास

सन् १९४० को दसकको उत्तरार्धमा लोकतन्त्र-समर्थित आन्दोलनहरूको उदय हुन थाल्यो र राजनीतिक पार्टीहरू राणा शासनको विरुद्धमा उत्रेका थिए।[४७][४८] यसैको फलस्वरूप राजा त्रिभुवनलाई भारतले समर्थन गरि सन् १९५१ मा सत्तामा फर्काए र नयाँ सरकारको निर्माण भयो, जसमा धेरैजसो नेपाली काङ्ग्रेसको सहभागीता थियो।[४९] नेपालको अन्तरिम शासन विधान २००७ लागु गरियो।[५०] राजा र सरकारबीच वर्षौंको शक्ति खिचातानी पश्चात् राजा महेन्द्रले वि.सं. २०१५ फागुन ७ गते नेपाल अधिराज्यको संविधान २०१५ जारी गरेका थिए जस अनुसार संसद्को निर्वाचन भयो र नेपाली काङ्ग्रेसले अत्यधिक बहुमत ल्याई विश्वेश्वरप्रसाद कोइरालाको अध्यक्षतामा एकमना सरकार बन्यो।[५०]

राजा र सरकार बीचको एक दसकको शक्ति झगडा पछि, राजा महेन्द्रले २०१७ मा लोकतान्त्रिक प्रयोगलाई खारेज गरे, र नेपालमा शासन गर्न पञ्चायत प्रणाली बनाइयो।[४९] राजनीतिक दलहरूलाई प्रतिबन्ध लगाइयो र राजनीतिज्ञहरूलाई जेल वा निर्वासन गरियो। पञ्चायत शासनले देशलाई आधुनिकीकरण गर्‍यो, सुधारहरू ल्यायो र पूर्वाधारको विकास गर्‍यो, तर स्वतन्त्रतामा कटौती गर्‍यो र भारी सेन्सरशिप लगायो।[५०] सन् १९९० मा जनआन्दोलनले राजा वीरेन्द्रलाई संवैधानिक सुधार स्वीकार गर्न र बहुदलीय प्रजातन्त्र स्थापना गर्न बाध्य तुल्यायो।[४९] सन् १९९६ मा, माओवादी पार्टीले शाही संसदीय प्रणालीलाई जन गणतन्त्रले प्रतिस्थापन गर्न हिंसात्मक प्रयास सुरु गर्यो।[५१] यसले लामो माओवादी जनयुद्ध र १६,००० भन्दा बढीको ज्यान लियो।[५२] शाही दरबारमा भएको दरबार हत्याकाण्डमा राजा र युवराज दुवैको मृत्यु भएपछि, राजा वीरेन्द्रका भाइ ज्ञानेन्द्रले सन् २००१ मा गद्दी सम्हालेका थिए र पछि माओवादी विद्रोहलाई आफैँलाई ध्वस्त पार्ने उद्देश्यले पूर्ण कार्यकारी अधिकार ग्रहण गरेका थिए।[५१] सन् २००६ को शान्तिपूर्ण लोकतान्त्रिक क्रान्तिको सफलतापछि माओवादी पार्टी मूलधारको राजनीतिमा सामेल भयो।[५१][५३] नेपाल एक धर्मनिरपेक्ष राज्य बन्यो, र २८ मे २००८ मा, यो विश्वको एकमात्र हिन्दु राज्यको रूपमा आफ्नो समय-सम्मानित स्थिति समाप्त गर्दै एक सङ्घीय गणतन्त्र घोषणा गरियो।[५४] एक दसकको अस्थिरता र आन्तरिक द्वन्द्वपछि दुईवटा संविधानसभाको निर्वाचनपछि २०१५ सेप्टेम्बर २० मा नयाँ संविधान जारी भयो र नेपाललाई सात प्रदेशमा विभाजन गरी सङ्घीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्र बनेको थियो।[५५]

भूगोल

मुख्य लेखहरू: नेपालको भूगोल र नेपालको भौगर्भिक बनोट
 
नेपालको भौगोलिक नक्सा

नेपाल लगभग ८०० किलोमिटर (५०० माइल) लामो र २०० किलोमिटर (१२० माइल) चौडा, १,४७,५१६ किमी२ (५६,९५६ वर्ग माइल) क्षेत्रफल भएको लगभग चारकुने आकारको छ।[५६] यो अक्षांश २६° र ३१° उ, र देशान्तर ८०° र ८९°पू बीचमा छ।[५६] नेपालको परिभाषित भूवैज्ञानिक प्रक्रियाहरू ७५ मिलियन वर्ष पहिले सुरु भयो जब भारतीय प्रस्तर, तत्कालीन दक्षिणी सुपरमहाद्वीप गोन्डवानाको भाग, यसको दक्षिण-पश्चिम, र पछि, दक्षिण र दक्षिण-पूर्वमा फैलिएको समुद्रीतलको कारणले गर्दा उत्तर-पूर्वी बहाव सुरु भयो।[५६] यसको साथसाथै, विशाल टेथिन महासागर क्रस्ट, यसको उत्तरपूर्वमा, यूरेशियन प्लेट अन्तर्गत पर्न थाल्यो।[५६] यी दोहोरो प्रक्रियाहरू, पृथ्वीको आवरणमा संवहनद्वारा संचालित, दुवैले हिन्द महासागर सिर्जना गर्‍यो र भारतीय महाद्वीपीय क्रस्टलाई अन्ततः यूरेशियालाई कम गर्न र हिमालयलाई माथि उठाउन दियो।[५६] बढ्दो अवरोधहरूले ठुला तालहरू सिर्जना गर्ने नदीहरूको मार्गहरू अवरुद्ध पारे, जुन १०००,००० वर्ष पहिले मात्र भत्किएको थियो, जसले काठमाडौँं उपत्यका जस्ता मध्य पहाडहरूमा उर्वर उपत्यकाहरू सिर्जना गर्‍यो।[५७] पश्चिमी क्षेत्रमा, बाधा हुन नसक्ने धेरै बलियो नदीहरूले संसारका केही गहिरो खाडलहरू काटिदिए।[५७] उदीयमान हिमालयको तुरुन्तै दक्षिणमा, प्लेट आन्दोलनले एक विशाल खाट सिर्जना गर्यो जुन द्रुत रूपमा नदी-जनित तलछटले भरिएको थियो र अब सिन्धु-गङ्गा मैदानको मैदान बनाउँछ।[५८] नेपाल लगभग पूर्ण रूपमा यस टक्कर क्षेत्र भित्र पर्छ, हिमालय आर्कको केन्द्रीय क्षेत्र ओगटेको, २,४०० किमी (१,५०० माइल) लामो हिमालयको लगभग एक तिहाइ, नेपालको दक्षिणी भागको सानो पट्टी सिन्धु-गङ्गा मैदानको मैदानमा फैलिएको छ र दुई तिब्बती पठारसम्म फैलिएको उत्तरपश्चिमका जिल्लाहरू।[५९][६०]

 
तथ्याङ्कले नेपालमा वन ढाक्ने प्रमुख प्रकारको भूभागको रूपमा देखाउँछ।[६१]

नेपाललाई हिमाल–पहाड–तराई भनेर चिनिने तीन प्रमुख भौतिक क्षेत्रहरूमा विभाजन गरिएको छ।[६२] हिमाल हिउँ भएको पहाडी क्षेत्र हो र महान हिमालयमा अवस्थित छ; यसले नेपालको उत्तरी भाग बनाउँछ।[६२] यसले चीनसँगको सिमानामा रहेको ८,८४८.८६ मिटर (२९,०३२ फिट) उचाइ सगरमाथा सहित विश्वको उच्चतम उचाइहरू समावेश गर्दछ।[६३] विश्वका अन्य सात "आठ हजार" नेपाल वा तिब्बतको सिमानामा छन्: ल्होत्से, मकालु, चो ओयु, कञ्चनजङ्घा, धौलागिरी, अन्नपूर्ण र मनास्लु।[६४] पहाड भनेको हिमाली क्षेत्र हो जहाँ सामान्यतया हिउँ पर्दैन।[६५] पहाडहरू ८०० देखि ४,००० मिटर (२,६०० देखि १३,१०० फिट) उचाइमा भिन्न हुन्छन्, १,२०० मिटर (३,९०० फिट) भन्दा कम उपोष्णकटिबन्धीय जलवायुबाट ३,६०० मिटर (११,८०० फिट) भन्दा माथिको अल्पाइन मौसममा प्रगतिको साथ।[६६] तल्लो हिमालयन दायरा, १,५०० देखि ३,००० मिटर (४,९०० देखि ९,८०० फिट) सम्म पुग्ने, यस क्षेत्रको दक्षिणी सीमा हो, यस दायराको उत्तरमा उपोष्णकटिबन्धीय नदी उपत्यकाहरू र "पहाडहरू" वैकल्पिक छन्। उपत्यकाहरूमा जनसङ्ख्या घनत्व उच्च छ तर उल्लेखनीय रूपमा २,००० मिटर (६,६०० फिट) भन्दा कम र २,५०० मिटर (८,२०० फिट) भन्दा धेरै कम, जहाँ हिउँदमा कहिलेकाहीँ हिउँ पर्छ।[६६] दक्षिणी तल्लो भूभाग वा तराई भारतको सिमाना सिन्धु-गङ्गा मैदानको उत्तरी किनाराको भाग हो।[६७] तराई केही पहाडी शृङ्खलाहरू भएको तराई क्षेत्र हो। समतल क्षेत्रहरू हिमालयका तीन ठुला नदीहरू: कोशी, नारायणी र कर्णालीका साथै स्थायी हिउँ रेखाभन्दा तल झरेका साना नदीहरूद्वारा बनाइएको थिएँ।[६८] यस क्षेत्रमा उपोष्णकटिबन्धीय देखि उष्णकटिबन्धीय जलवायु छ।[६८] ७०० देखि १,००० मिटर (२,३०० देखि ३,२८० फिट) को उचाइमा रहेको चुरिया दायरा भनिने फेदको सबैभन्दा बाहिरी दायराले गङ्गाको मैदानको सीमालाई चिह्न लगाउँछ।[६९] भित्री मधेश भनिने फराकिलो, तल्लो उपत्यकाहरू यी पहाडहरूको उत्तरमा धेरै ठाउँहरूमा अवस्थित छन्।[७०]

भारतीय प्रस्तर प्रति वर्ष लगभग ५० मिमी (२.० इन्च) मा एसियाको सापेक्ष उत्तरमा सर्छ। यसले नेपाललाई भूकम्प-प्रवण क्षेत्र बनाउँछ र विनाशकारी नतिजाहरू हुने आवधिक भूकम्पहरूले विकासको लागि महत्त्वपूर्ण अवरोध खडा गर्दछ।[७१] हिमालयको क्षरण तलछटको एक धेरै महत्त्वपूर्ण स्रोत हो, जुन हिन्द महासागरमा बग्छ।[७१] विशेष गरी सप्तकोशीले नेपालबाट ठुलो मात्रामा सिल्ट निकाल्छ तर बिहारमा ग्रेडियन्टमा चरम गिरावट देख्छ, जसले ठुलो बाढी र पाठ्यक्रम परिवर्तन गर्दछ, र त्यसैले यसलाई बिहारको दुःखको रूपमा चिनिन्छ। प्रत्येक वर्ष मनसुन सिजनमा गम्भीर बाढी र पहिरोले मृत्यु र रोग निम्त्याउँछ, खेतबारी नष्ट गर्छ र देशको यातायात पूर्वाधारलाई नष्ट गर्दछ।[७१]

वन सम्पदा

मुख्य लेख: नेपालको वनसम्पदा
यो पनि हेर्नुहोस्: नेपालका संरक्षित क्षेत्रहरूको सूची
 
डाँफे, नेपालको राष्ट्रिय चरा हो।

नेपालमा यसको आकारको सापेक्ष वनस्पति र जनावरहरूको असमानता ठुलो विविधता छ।[७२] नेपाल, यसको सम्पूर्णतामा, उल्लेखनीय जैवसांस्कृतिक विविधताको साथ पूर्वी हिमालय जैविक विविधता हटस्पटको पश्चिमी भाग बनाउँछ।[७३] नेपालमा पाइने उचाइमा नाटकीय भिन्नताहरू (तराई मैदानहरूमा समुद्र सतहबाट ६० मिटर, सगरमाथाको ८,८४८ मिटरसम्म) विभिन्न प्रकारका बायोमहरूको परिणाम हो।[७२] नेपालको पूर्वी आधा जैवविविधतामा धनी छ किनकि यसले पश्चिमी भागहरूको तुलनामा धेरै वर्षा पाउँछ, जहाँ आर्कटिक मरुभूमि-प्रकारको अवस्था उच्च उचाइमा बढी हुन्छ।[७२] नेपाल सम्पूर्ण स्तनधारी प्रजातिको ४.०%, चरा प्रजातिको ८.९%, सरीसृप प्रजातिको १.०%, उभयचर प्रजातिको २.५%, माछा प्रजातिको १.९%, पुतली प्रजातिको ३.७%, कीरा प्रजातिको ०.५% र माकुरा प्रजातिको ०.४% को बासस्थान हो।[७४] यसका ३५ वटा वन-प्रकार र ११८ पारिस्थितिक प्रणालीमा, नेपालले फूल फुल्ने बिरुवा प्रजातिको २%, टेरिडोफाइटको ३% र ब्रायोफाइटको ६% पाइन्छ।[७२][७४]

 
एकसिङ्गे गैँडा तराईको समतल क्षेत्रका उप-उष्णकटिबन्धीय घाँसे मैदानहरूमा घुम्छ।

नेपालको वन क्षेत्र५९,६२४ किमी२ (२३,०२१ वर्ग माइल), देशको कुल जमिनको ४०.३६%, स्क्रबल्यान्डको अतिरिक्त ४.३८%, कुल वन क्षेत्र ४४.७४% को लागि, सहस्राब्दीको पालोदेखि ५% ले वृद्धि भएको छ।[७५] देशको २०१९ वन ल्यान्डस्केप अखंडता सूचकांक अर्थात् ७.२३/१० को स्कोर थियो, यसलाई १७२ देशहरू मध्ये विश्वव्यापी रूपमा ४५औँ स्थानमा राखिएको थियो।[७६] दक्षिणी समतल भूभागमा, तराई–डुआर सवाना र घाँसे मैदानमा विश्वका केही अग्लो घाँसका साथै साल वन, उष्णकटिबन्धीय सदाबहार वन र उष्णकटिबन्धीय नदीको पातलो वनहरू छन्।[७७] तल्लो पहाडहरूमा (७०० मिटर - २,००० मिटर), प्रायः साल (तल्लो उचाइमा), चिलाउने र कटुस, साथै चिर पाइनले हावी भएको उपोष्णकटिबन्धीय पाइन वनहरू समावेश गर्ने उपोष्णकटिबन्धीय र शीतोष्ण पातलो मिश्रित वनहरू सामान्य छन्।[७४] मध्य पहाडहरू (२,००० मिटर - ३,००० मिटर) ओक र गुराँसले हावी छन्।[७४] सुबाल्पाइन शंकुधारी वनहरूले ३,००० मिटर देखि ३,५०० मिटरको दायरालाई ओक (विशेष गरी पश्चिममा), पूर्वी हिमालयन फर, हिमालयन पाइन र हिमालयन हेमलोकले ओगटेको छ।[७४] गुराँस पनि सामान्य छ।[७४] पश्चिममा ३,५०० मिटर र पूर्वमा ४,००० मिटरभन्दा माथि, शंकुधारी रूखहरूले गुराँस-प्रभुत्व भएका अल्पाइन झाडीहरू र घाँसे मैदानहरूलाई बाटो दिन्छ।[७४]

राजनीति र सरकार

राजनीति

मुख्य लेखहरू: नेपालको राजनीति र नेपालका राजनीतिक दलहरूको सूची

नेपाल बहुदलीय व्यवस्था भएको संसदीय गणतन्त्र हो।[७८] यसमा सङ्घीय संसदमा मान्यता प्राप्त आठ राजनीतिक दलहरू छन्: नेपाली काङ्ग्रेस, नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी (एकीकृत मार्क्सवादी-लेनिनवादी), नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी (माओवादी केन्द्र), राष्ट्रिय स्वतन्त्र पार्टी, राष्ट्रिय प्रजातन्त्र पार्टी, जनता समाजवादी पार्टी, जनमत पार्टी, र नेपाल समाजवादी पार्टी।[७९][८०]

सन् १९३० को दसकमा राजधानीमा एउटा जीवन्त भूमिगत राजनीतिक आन्दोलन भयो र सन् १९३६ मा नेपाल प्रजा परिषद्को जन्म भयो, जुन चार महान् सहिदहरूको मृत्युदण्डपछि सात वर्षपछि विघटन भयो।[८१] त्यही समयमा, भारतीय स्वतन्त्रता आन्दोलनमा संलग्न नेपालीहरू राजनीतिक दलहरूमा सँगठित हुन थाले, जसले गर्दा नेपाली काङ्ग्रेस र नेपाल कम्युनिस्ट पार्टीको जन्म भयो।[८१] साम्यवादले आफ्नो पाइला खोज्न खोज्दा नेपाली काङ्ग्रेसले वि.सं. २००७ मा राणा शासनलाई हटाउन सफल भयो र मतदाताको अत्यधिक समर्थन पाएको थियो।[८२] सन् १९६२ मा राजा महेन्द्रले सुरु गरेको दलविहीन पञ्चायत व्यवस्थामा राजतन्त्रका वफादारहरूले पालैपालो सरकारको नेतृत्व गरे।[८२] राजनीतिक नेताहरू भूमिगत, निर्वासित वा जेलमा रहे।[८२] सन् १९७० को दसकमा एउटा कम्युनिस्ट विद्रोहलाई यसको क्र्याडलमा कुचिएको थियो, जसले संयुक्त वाम मोर्चा (वि.सं. २०४६) अन्तर्गत हालसम्म छरिएका कम्युनिस्ट गुटहरूको अन्ततः एकीकरणको नेतृत्व गर्‍यो।[८२]

सन् १९९० मा संयुक्त वाम मोर्चा र नेपाली काङ्ग्रेसले सुरु गरेको संयुक्त नागरिक प्रतिरोधले पञ्चायतलाई पराजित गरेपछि मोर्चाले नेकपा (एमाले) बनेको, बहुदलीय प्रजातन्त्र अपनायो र छोटो अवधिमा सरकारमा रहेर लोकप्रिय कल्याणकारी कार्यक्रम ल्यायो।[८३] सन् २००६ को शान्तिपूर्ण क्रान्तिपछि माओवादी पार्टी मूलधारको राजनीतिमा प्रवेश गरेपछि बहुदलीय प्रजातन्त्रलाई पनि आफ्नो आधिकारिक कार्यदिशाको रूपमा अङ्गीकार्यो।[८४] सन् २००६ र २०१५ को बीचको सङ्क्रमकालमा नवगठित जातिय केन्द्रित राष्ट्रवादी आन्दोलनहरू, जसमध्ये मधेस आन्दोलन प्रमुख थियो,बाट निरन्तर विरोध प्रदर्शन भएको थियो।[८३] मधेसी जनताका लागि समान अधिकार र स्वशासनको वकालत गर्ने राजपा र एसपीएन विशेषगरी तराई, मधेस प्रदेशमा प्रमुख राजनीतिक दल बनेका छन्।[८५][८६]

सरकार

मुख्य लेखहरू: नेपाल सरकार र नेपालको संविधान
 
सिंहदरबार, सरकारको आसन काठमाडौँमा अवस्थित छ
 
नेपालको सर्वोच्च अदालत
 
संसद भवन

नेपालको संविधान बमोजिम नेपालको शासन चलिरहेको छ। यसले नेपाललाई बहुजातिय, बहुभाषिक, बहुधार्मिक, बहुसांस्कृतिक विशेषता भएको विविध भौगोलिक क्षेत्रमा बसोबास गर्ने जनताको साझा आकांक्षा भएको र राष्ट्रिय स्वाधीनता, भौगोलिक अखण्डताप्रति निष्ठाको बन्धनद्वारा प्रतिबद्ध राष्ट्रिय हित, नेपालको समृद्धि र एकजुट भएको भनी परिभाषित गरेको छ।[८७]

नेपाल सरकारका तीनवटा शाखाहरू छन्:

  • कार्यपालिका: शासनको स्वरूप बहुदलीय, प्रतिस्पर्धी, बहुलतामा आधारित सङ्घीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्रात्मक संसदीय प्रणाली हो। राष्ट्रपतिले प्रतिनिधिसभामा बहुमत प्राप्त राजनीतिक दलको संसदीय दलको नेतालाई प्रधानमन्त्रीमा नियुक्त गर्ने, जसले कार्यकारी शक्तिको प्रयोग गर्ने मन्त्रिपरिषद् गठन गर्दछ।[८८]
  • व्यवस्थापिका: नेपालको व्यवस्थापिका, सङ्घीय संसद भनिन्छ, जसमा प्रतिनिधि सभा र राष्ट्रिय सभा हुन्छन्। मिश्रित निर्वाचन प्रणालीबाट निर्वाचित २७५ सदस्य रहेको प्रतिनिधिसभाको कार्यकाल पाँच वर्षको हुन्छ। प्रादेशिक निर्वाचक मण्डलबाट निर्वाचित ५९ सदस्य रहेको राष्ट्रिय सभा स्थायी सदन हो; यसका एक तिहाइ सदस्यहरू प्रत्येक दुई वर्षमा छ वर्षको कार्यकालका लागि निर्वाचित हुन्छन्।[८९]
  • न्यायपालिका: नेपालको एकात्मक तीन तहको स्वतन्त्र न्यायपालिका छ जसमा सर्वोच्च अदालत, प्रधानन्यायाधीशको नेतृत्वमा रहेको देशको सर्वोच्च अदालत, सात उच्च अदालत, प्रत्येक प्रदेशमा एक, प्रदेश स्तरमा सर्वोच्च अदालत प्रत्येक जिल्लामा एक र ७७ जिल्लाहरू छन्।[९०] नगर परिषदले विवाद समाधान गर्न र कारबाहीयोग्य अपराध नभएका मुद्दाहरूमा गैर-बाध्यकारी फैसला दिन स्थानीय न्यायिक निकायहरू बोलाउन सक्छन्।[९०] स्थानीय न्यायिक निकायका काम कारबाहीलाई जिल्ला अदालतबाट निर्देशित र प्रतिबन्ध गर्न सकिन्छ।[९०]

प्रशासनिक विभाजन

मुख्य लेख: नेपालको प्रशासनिक विभाजन

नेपालको संविधान २०७२ को धारा ५६ (१) ले सङ्घ, प्रदेश र स्थानीय तह गरी ३ तहको राज्यको मूल संरचना रहने व्यवस्था गरेको छ।[९१][९२][९३] वि.सं. २०७२ असोज ३ गते जारी गरिएको नेपालको संविधान २०७२को अनुसूची ४ बमोजिम नेपाललाई ७ प्रदेशमा विभाजन गरिएको छ।[९४][९५][९६] यसै प्रकार नेपालमा ७५३ स्थानीय तहहरू रहेका छन्, जसमा ६ महानगरहरू, ११ उपमहानगरहरू, २७६ नगरपालिकाहरू र ४६० गाउँपालिकाहरू रहेका छन्।[९७][९८][९९][१००][१०१][१०२]

प्रदेश राजधानी प्रदेश प्रमुख मुख्यमन्त्री जिल्लाहरू क्षेत्रफल जनसङ्ख्या घनत्व

(व्यक्ति/किमी२)

२०२१

मानव विकास सूचकाङ्क नक्सा
कोशी प्रदेश बिराटनगर पर्शुराम खापुङ हिक्मतकुमार कार्की १४ २५,९०५ ४,५३४,९४३ १९२ ०.५५३  
मधेश प्रदेश जनकपुर हरि शंकर मिश्र सरोज कुमार यादव ८ ९,६६१ ५,४०४,१४५ ६३४ ०.४८५  
बाग्मती हेटौँडा यादवचन्द्र शर्मा शालिकराम जमकट्टेल १३ २०,३०० ५,५२९,४५२ ३०० ०.५६०  
गण्डकी प्रदेश पोखरा पृथ्वीमान गुरुङ खगराज अधिकारी ११ २१,८५६ २,४०३,७५७ ११३ ०.५६७  
लुम्बिनी प्रदेश देउखुरी अमिक शेरचन लीला गिरी १२ १९,७०७ ४,४९९,२७२ २६० ०.५१९  
कर्णाली प्रदेश वीरेन्द्रनगर तिलक परियार राजकुमार शर्मा १० ३०,२१३ १,५७०,४१८ ५६ ०.४६९  
सुदूरपश्चिम प्रदेश धनगढी देवराज जोशी राजेन्द्रसिंह रावल ९ १९,५३९ २,५५२,५१७ १३९ ०.४७८  
नेपाल काठमाडौँ राष्ट्रपति
रामचन्द्र पौडेल 		प्रधानमन्त्री
खड्गप्रसाद ओली 		७७ १४७,१८१ २६,४९४,५०४ १९८ ०.५७९  

कानून

 
नेपालले पछिल्लो समय अल्पसङ्ख्यक अधिकारको क्षेत्रमा प्रगति गरेको छ।

नेपालको संविधान देशको सर्वोच्च कानून हो र यससँग बाझिने अन्य कानूनहरू विरोधाभासको हदसम्म स्वतः अमान्य हुनेछन्।[१०३] विशेष कानुनी प्रावधानहरू देवानी संहिता र फौजदारी संहिताको रूपमा क्रमशः देवानी कार्यविधि संहिता र फौजदारी कार्यविधि संहिताको रूपमा संहिताबद्ध छन्।[१०३] सर्वोच्च अदालत कानूनको व्याख्या गर्ने सर्वोच्च अख्तियार हो र यसले संसदलाई आवश्यकता अनुसार संशोधन वा नयाँ कानून बनाउन निर्देशन दिन सक्छ। अन्य विकासोन्मुख देशहरू र कतिपय अवस्थामा धेरै विकसित देशहरूको तुलनामा नेपाली कानुनहरू सामान्यतया बढी प्रगतिशील मानिन्छन्।[१०४] मृत्युदण्ड खारेज भएको छ।[१०४] नेपालले क्वयेर व्यक्तिहरूको अधिकार र लैङ्गिक समानतामा पनि प्रगति गरेको छ।[१०५] यसले वैवाहिक बलात्कारलाई मान्यता दिन्छ र गर्भपतन अधिकारलाई समर्थन गर्दछ।[१०६] यद्यपी, लिंग-चयनात्मक गर्भपतनमा बृद्धि भएको कारण, बाधाहरू प्रस्तुत गरिएको छ।[१०७]

नेपाल प्रहरी कानुन कार्यान्वयन गर्ने प्राथमिक निकाय हो।[१०८] यो महानिरीक्षकको कमाण्डमा रहेको एक स्वतन्त्र संस्था हो, जसलाई गृह मन्त्रालयले नियुक्त गरी रिपोर्ट गर्छ।[१०८] शान्ति सुरक्षा कायम गर्नुका साथै सडक यातायातको व्यवस्थापनको जिम्मेवारी नेपाल ट्राफिक प्रहरीको हो।[१०९] नेपाल सशस्त्र प्रहरी बल, एक छुट्टै अर्धसैनिक प्रहरी सँगठन, नियमित सुरक्षा मामिलामा नेपाल प्रहरीसँगको सहकार्यमा काम गर्दछ; यो भीड नियन्त्रण, विद्रोह विरोधी र आतंकवाद विरोधी कार्यहरू, र बल प्रयोग आवश्यक हुन सक्ने अन्य आन्तरिक मामिलाहरूको लागि हो।[११०]

परराष्ट्र सम्बन्ध

मुख्य लेख: नेपालको परराष्ट्र सम्बन्ध
 
गोर्खाली स्मारक, लन्डन

नेपाल राष्ट्रिय रक्षाका लागि कूटनीतिमा निर्भर छ।[१११] यसले आफ्ना छिमेकीहरू बीच तटस्थताको नीति कायम राख्छ, यस क्षेत्रका अन्य देशहरूसँग सौहार्दपूर्ण सम्बन्ध राख्छ, र विश्वव्यापी स्तरमा असंलग्नताको नीति राख्छ।[१११] नेपाल सार्क, संयुक्त राष्ट्र सङ्घ, विश्व व्यापार सङ्गठन, बहुक्षेत्रीय प्राविधिक तथा आर्थिक सहयोगका लागि बङ्गालको खाडीको प्रयास र एसिया सहयोग संवाद लगायतका सदस्य राष्ट्र हो।[१११] योसँग १६७ देशहरू र युरोपेली सङ्घसँग द्विपक्षीय कूटनीतिक सम्बन्ध छ, ३० देशहरूमा दूतावास र छवटा वाणिज्य दूतावासहरू छन्, जबकि २५ देशहरूले नेपालमा दूतावासहरू राख्छन्, र ८० भन्दा बढी अन्य गैर आवासीय कूटनीतिक नियोगहरू सञ्चालन गर्छन्।[११२] सन् १९५८ देखि हालसम्म ४२ वटा मिसनमा ११९,००० भन्दा बढी कर्मचारी योगदान गरेको नेपाल राष्ट्रसङ्घीय शान्ति मिसनमा प्रमुख योगदानकर्तामध्ये एक हो।[११३]

नेपालले दक्षिण एसियामा बृहत्तर सहयोगलाई जोड दिन्छ र दक्षिण एसियाली क्षेत्रीय सहयोग सङ्गठन, जसको स्थायी सचिवालय काठमाडौँमा आयोजना गरिएको छ, स्थापना गर्न सक्रियतापूर्वक जोड दिएको छ।[११४] नेपाल स्वतन्त्र बङ्गलादेशलाई मान्यता दिने पहिलो देश हो र दुई देशले व्यापार र पानी व्यवस्थापनमा अझ बढी सहयोग बढाउन खोजेका छन्।[११५] बङ्गलादेशका बन्दरगाहहरू नजिक भएकाले नेपालको तेस्रो देशको व्यापारमा भारतको एकाधिकारको व्यवहार्य विकल्पको रूपमा हेरिन्छ।[११५] नेपाल इजरायलसँग कूटनीतिक सम्बन्ध स्थापना गर्ने पहिलो दक्षिण एसियाली देश हो, र ती देशहरूले बलियो सम्बन्ध राख्छन्।[११६] यसले प्यालेस्टिनीहरूको अधिकारलाई मान्यता दिन्छ, संयुक्त राष्ट्रमा यसको मान्यताको पक्षमा र जेरुसेलमलाई इजरायलको राजधानीको रूपमा मान्यताको विपक्षमा मतदान गरेको छ।[११७] नेपालले घनिष्ठ सम्बन्ध कायम गर्ने देशहरूमा सबैभन्दा उदार दाता र विकास साझेदारहरू - संयुक्त राज्य अमेरिका, संयुक्त अधिराज्य, डेनमार्क, जापान र नर्वे लगायत छन्।[११८]

अर्थतन्त्र

मुख्य लेख: नेपालको अर्थतन्त्र
 
नेपाल निर्यातको समानुपातिक प्रतिनिधित्व, २०१९

सन् २०१९ मा नेपालको कूल गार्हस्थ्य उत्पादन (जीडीपी) ३४.१८६ बिलियन डलर थियो।[११९] २०१९ मा वार्षिक वृद्धि दर ६.६% मा गणना गरिएको छ, र २०२१ मा २.८९% को अपेक्षा गरिएको छ, नेपाल विश्वको सबैभन्दा द्रुत बृद्धि हुने अर्थतन्त्र मध्ये एक हो।[१२०][१२१] देश प्रति व्यक्ति नाममात्र जीडीपी मा विश्वमा १६५औँ र पीपीपी मा प्रति व्यक्ति जीडीपीमा १६२औँ स्थानमा छ।[१२२][१२३] नेपाल २३ अप्रिल २००४ देखि विश्व व्यापार सङ्गठनको सदस्य भएको छ।[१२४]

१६.८ मिलियन श्रमिक नेपाली श्रमशक्ति विश्वको ३७औँ ठुलो हो।[१२५] प्राथमिक क्षेत्रले कुल गार्हस्थ उत्पादनको २७.५९%, माध्यमिक क्षेत्रले १४.६% र तृतीय क्षेत्रले ५७.८१% ओगटेको छ।[१२६] नेपालको सन् २०१८ मा अमेरिकी डलर ८.१ बिलियनको विदेशी मुद्रा रेमिटेन्स, विश्वको १९औँ सबैभन्दा ठुलो र जीडीपीको २८.०% गठन भएको, यसको अर्थतन्त्रमा मुख्य रूपमा भारत, मध्य पूर्व र पूर्वी एसियाका लाखौं कामदारहरूले योगदान पुर्‍याएका थिएँ, ती सबै अदक्ष श्रमिकहरू थिएँ।[१२७] प्रमुख कृषि उत्पादनहरूमा अनाज (जौ, मकै, कोदो, धान र गहुँ), तिलहन, आलु, दाल, उखु, जुट, सुर्ती, दूध र भैँसीको मासु पर्छन्।[१२८][१२९] प्रमुख उद्योगहरूमा पर्यटन, गलैँचा, कपडा, चुरोट, सिमेन्ट, इँटा, साथै साना चामल, जुट, चिनी र तिलहन मिलहरू पर्छन्।[१२८] सन् १९५१ मा लोकतन्त्रको स्थापनासँगै नेपालको अन्तर्राष्ट्रिय व्यापार निकै विस्तार भयो।[१३०] सन् १९८५ मा उदारीकरण सुरु भयो र सन् १९९० पछि गति लियो।[१३०] आर्थिक वर्ष २०१६/१७ सम्ममा नेपालको वैदेशिक व्यापार १.०६ खर्ब रुपैयाँ थियो, जुन १९९०/९१ को ४५.६ अर्ब रुपैयाँबाट २३ गुणाले बढेको थियो।[१३१] नेपालको ६० प्रतिशतभन्दा बढी व्यापार भारतसँग छ।[१३१] प्रमुख निर्यातमा तयारी पोशाक, गलैंचा, दाल, हस्तकला, छाला, औषधीय जडिबुटी र कागजका उत्पादनहरू समावेश छन्, जुन कुलको ९०% ओगटेको छ।[१३१] मुख्य आयातमा विभिन्न तयारी तथा अर्ध-तयार वस्तु, कच्चा पदार्थ, मेसिनरी तथा उपकरण, रासायनिक मल, विद्युतीय तथा इलेक्ट्रोनिक उपकरण, पेट्रोलियम पदार्थ, सुन र तयारी पोशाक पर्छन्।[१३१] मुद्रास्फीति २०१९ मा ४.५% मा थियो। विदेशी विनिमय सञ्चिति जुलाई २०१९ मा अमेरिकी डलर ९.५ बिलियन थियो, जुन ७.८ महिनाको आयातको बराबर थियो।[१३१]

ऊर्जा

मुख्य लेख: नेपालमा ऊर्जा

पर्यटन

मुख्य लेख: नेपालमा पर्यटन
 
चितवन राष्ट्रिय निकुञ्जमा पर्यटकले हात्तीबाट ठुलो एकसिङ्गे गैँडा देखेका छन्।

पर्यटन नेपालको सबैभन्दा ठुलो र द्रुत बृद्धि हुने उद्योग हो, जसले १० लाखभन्दा बढी मानिसलाई रोजगारी दिन्छ र कुल जीडीपीमा ७.९%को योगदान गर्दछ।[१३२] सन् २०१८ मा पहिलो पटक अन्तर्राष्ट्रिय आगन्तुकहरूको सङ्ख्या १० लाख नाघेको छ (जमिनबाट आएका भारतीय पर्यटकहरूको गणना नगरी)।[१३२] दक्षिण एसियामा नेपाल आउने आगन्तुकहरूको हिस्सा करिब ६% छ, र उनीहरूले औसतमा धेरै कम खर्च गर्छन्, जसमा नेपालले आम्दानीको १.७% हिस्सा ओगटेको छ।[१३३] नेपालका प्रमुख पर्यटकिय गन्तव्यहरूमा पोखरा, अन्नपूर्ण पदयात्रा सर्किट र चार युनेस्को विश्व सम्पदा क्षेत्रहरू - लुम्बिनी, सगरमाथा राष्ट्रिय निकुञ्ज, काठमाडौँ उपत्यकाका सात साइटहरू सामूहिक रूपमा सूचीबद्ध छन्, र चितवन राष्ट्रिय निकुञ्ज।[१३३] नेपालको पर्वतारोहणको अधिकांश आम्दानी सगरमाथाबाट आउँछ, जुन नेपाली पक्षबाट बढी पहुँचयोग्य छ।[१३३]

नेपाल, आधिकारिक रूपमा सन् १९५१ मा पश्चिमीहरूका लागि खोलिएको थियो, हिप्पी ट्रेलको अन्त्यमा, सन् १९६० र १९७० को दसकमा नेपाल पर्यटकहरू समक्ष एक लोकप्रिय गन्तव्य बन्यो।[१३४] सन् १९९० को दसकमा माओवादी जनयुद्धबाट अवरुद्ध भएको उद्योग, पछि पुन: प्राप्ति भएको छ, तर उच्च-अन्तको पर्यटनको लागि उपयुक्त सुविधाको अभावको कारण "पूर्वाधार अवरोध", भग्नावशेषमा झन्डा वाहक, र केही मुट्ठीभरहरूका मानिसले आफूखुसी गर्ने नीति परिवर्तन नै नेपालमा पर्यटन विकासका लागि चुनौती हुन्।[१३४] यसका साथै गन्तव्यहरूको सही रूपमा विकास र बजारको उचित बिस्तारमा सरकारको उदासिनता पनि नेपाली पर्यटनका बाधक हुन्। तर आदिवासी जनजातिको घरमा पेइङ गेस्टको रूपमा सांस्कृतिक र इको-पर्यटक बस्ने होमस्टे पर्यटनले केही सफलता पाएको छ।[१३४]

वैदेशिक रोजगारी

 
वयस्कहरू विदेशमा दासत्व जस्तो अवस्थामा रोजगारीमा रहेका बेला देशका लाखौं बालबालिकाहरू बालश्रमको रूपमा (कृषि क्षेत्र बाहेक) काममा छन्।

नेपालमा बेरोजगारी र कम बेरोजगारीको दर काम गर्ने उमेरको जनसङ्ख्याको आधा भन्दा बढी छ, लाखौंलाई रोजगारी खोज्न विदेशमा, मुख्यतया भारत, खाडी र पूर्वी एसियामा।[१३५] प्रायः अदक्ष, अशिक्षित, र ऋण सार्कहरूको ऋणी, यी कामदारहरूलाई म्यानपावर कम्पनीहरूले ठग्छन् र धोखाधडी सम्झौता अन्तर्गत शोषणकारी रोजगारदाता वा युद्धग्रस्त देशहरूमा पठाइन्छ।[१३६][१३७] तिनीहरूको राहदानी जफत गरिएको छ, जब रोजगारदाताले उनीहरूलाई बिदा दिन्छ वा तिनीहरूको सम्झौता खारेज गर्छ तब फिर्ता गरिन्छ।[१३८][१३९] धेरैजसोले न्यूनतम पारिश्रमिक पाउँदैनन्, र धेरैले ज्यालाको सबै वा केही अंश गुमाउन बाध्य छन्।[१४०] धेरै नेपालीहरू अत्यन्त असुरक्षित अवस्थामा काम गर्छन्; प्रत्येक दिन औसत दुई कामदारको मृत्यु हुन्छ।[१४०] महिलामाथि लगाइएका प्रतिबन्धका कारण धेरैजसो देश बाहिर जान बेचबिखनमा निर्भर हुन्छन् र हिंसा र दुर्व्यवहारको सिकार हुन्छन्।[१४१] धेरै नेपालीहरू दासत्व जस्तो अवस्थामा काम गरिरहेको विश्वास गरिन्छ र नेपालले अलपत्र परेका कामदारहरूलाई उद्धार गर्न, मृतकका ऋणी परिवारलाई पारिश्रमिक र विदेशमा पक्राउ परेकाहरूलाई कानुनी खर्चमा अर्बौं रुपैयाँ खर्च गर्छ।[१४२] लाखौंले गरिबीबाट माथि उठेका भए पनि उद्यमशीलताको कमीका कारण रेमिट्यान्स ठुलो मात्रामा घरजग्गा र उपभोगमा खर्च हुने गरेको छ।[१४३]

जनसाङ्ख्यिकी

मुख्य लेख: नेपालको जनसाङ्ख्यिकी
नेपालका राष्ट्रिय चिह्नहरू
झन्डा नेपालको झन्डा
चिह्न नेपालको निशान छाप
राष्ट्रिय पंक्षी डाँफे
राष्ट्रिय जनावर गाई
राष्ट्रिय गान सयौँ थुङ्गा फूलका हामी
आदर्श वाक्य जननी जन्मभूमिश्च स्वर्गादपि गरीयसी
फूल लाली गुराँस
राष्ट्रिय फल सुन्तला
खेल भलिबल
भाषा नेपाली भाषा
रङ सिम्रिक

नेपालका नागरिकहरूलाई नेपाली भनेर चिनिन्छ। नेपालीहरू भारत, तिब्बत र उत्तर बर्माबाट तीन प्रमुख प्रवासका सन्ततिहरू हुन्।[१४४] प्रारम्भिक बासिन्दाहरूमध्ये पूर्वी क्षेत्रका किराँत, काठमाडौँ उपत्यकाका नेवार, तराई-मधेसका आदिवासी, थारु र सुदूरपश्चिमका पहाडी भेगका खस पहाहीहरू पर्दछन्।[१४४] हालैका वर्षहरूमा जनसङ्ख्याको एक महत्वपूर्ण भाग तराईमा बसाइँसराइ गरेर गएता पनि अधिकांश नेपालीहरू अझै पनि मध्य उच्च भूभागमा बसोबास गर्छन् र उत्तरी पहाडहरूमा थोरै मात्र बसोबास गर्छन्।[१४४]

नेपाल बहुसांस्कृतिक र बहुजातिय देश हो। यस देशमा १२५ विभिन्न जातजातिहरू बसोबास गर्दछन् जसले १२३ विभिन्न मातृभाषाहरू बोल्दछन्।[१४५] हिन्दु, बौद्ध, इस्लाम र इसाई धर्मको अतिरिक्त यसका मानिसहरू विभिन्न आदिवासी तथा लोक धर्महरूको अनुसरण गर्दछ। २०६८ को जनगणना अनुसार नेपालको जनसङ्ख्या २ करोड ६४ लाख भन्दा बढी थियो। २०५८ भन्दा नौ लाखको झन्डै तीन गुणा बढी थियो। वि.सं २०५८ देखि २०६८ सम्म औसत परिवारको आकार ५.४४ बाट घटेर ४.९ पुगेको थियो।[१४५] यस जनगणनामा २०५८ को तुलनामा झन्डै १९ लाख मानिसहरू अनुपस्थित थिएँ र यो २०५८ मा भन्दा एक लाखभन्दा बढी थियो।[१४६] २०६८ मा, यौन अनुपात ९९.८ बाट ९४.२ मा घटेको थियो। २०५८ देखि २०६८ को बीचमा वार्षिक जनसङ्ख्या वृद्धि दर १.३५% थियो जबकि २०१८ देखि २०५८ को बीचमा औसत २.२५% जनसङ्ख्या अनुपस्थित थियो।[१४६]

नेपाल सबैभन्दा कम सहरीकरण भएका दस देशहरू मध्ये एक हो र यो विश्वको सबैभन्दा द्रुत गतिमा सहरीकरण हुने दस देशमध्ये एक समेत हो। २०७१ सम्म अनुमानित १८.३% जनसङ्ख्या सहरी क्षेत्रमा बसोबास गर्दथे।[१४७] सहरीकरण दर तराइमा उच्च छ भने भित्री तराईका मध्य पहाड र उच्च हिमालयमा जनसङ्ख्या कम रहेको छ।[१४७] त्यस्तै, मध्य र पूर्वी नेपालमा पनि यो दर बढी रहेको छ। राजधानी काठमाडौँलाई "मन्दिरहरूको सहर" भन्ने उपनाम दिइएको छ। यो देशकै सबैभन्दा ठुलो सहर र सांस्कृतिक तथा आर्थिक क्षेत्र हो।[१४७] नेपालका अन्य ठुला सहरमा पोखरा, विराटनगर, ललितपुर, भरतपुर, वीरगन्ज, धरान, हेटौँडा र नेपालगन्ज रहेका छन्। तीव्र गतिमा बढ्दै गइरहेको सहर, सबैभन्दा प्रमुख काठमाडौँ उपत्यकामा सवारी चाप, प्रदूषण र पिउने पानीको अभाव केही प्रमुख समस्याहरू हुन्।[१४७]

भाषा

मुख्य लेख: नेपालमा बोलिने भाषाहरू

नेपालका विविध भाषिक सम्पदाहरू तीन प्रमुख भाषा समूहहरूबाट आवद्ध छन् जसमा हिन्द-आर्य, भोट-बर्मेली र विभिन्न आदिवासी भाषाहरू पर्दछन्।[१४८] नेपालको प्रमुख भाषाहरू (मातृभाषाको रूपमा बोलिने) २०६८ को जनगणना अनुसार नेपाली (४४.६%), मैथिली (११.७%), भोजपुरी (६.०%), थारु (५.८%), तामाङ (५.१%), नेवारी (३.२%), बज्जिका (३.०%) मगर (३.०%), डोटेली (३.०%), उर्दु (२.६%), र अवधी (१.८९%) पर्दछन्। नेपालमा कम्तीमा पनि चारवटा स्वदेशी साङ्केतिक भाषाहरू छन्।[१४८]

संस्कृतको वंशाणुगत, नेपाली भाषा देवनागरी लिपिमा लेखिएको छ।[१४८] यो देशको आधिकारिक भाषा तथा सरकारी कामकाजको भाषा हो। क्षेत्रीय भाषाहरू मैथिली, अवधी र भोजपुरी दक्षिणी तराई क्षेत्रमा बोलिन्छ।[१४८] उर्दु नेपाली मुस्लिममाझ प्रचलित छ।[१४८] तिब्बती भाषाका किसिमहरू उच्च हिमालमा र उत्तरमा बोलिन्छ जहाँ धार्मिक शिक्षा हासिल गर्नेहरूले मानक साहित्यिक तिब्बती भाषालाई व्यापक रूपमा बुझेका छन्।[१४८] तराई र पहाडका स्थानीय उपभाषाहरू प्रायजसो देवनागरी वा रोमी वर्णमालामा थुप्रै लेख्नका लागि प्रणाली विकास गर्ने प्रयासमा लेखिएका छैनन्।[१४८]

धर्म

मुख्य लेख: नेपालमा धर्म
 
पशुपतिनाथ मन्दिरमा साधुहरू

नेपालको संविधानले घोषणा गरेअनुसार नेपाल धर्मनिरपेक्ष राष्ट्र हो, जहाँ धर्मनिरपेक्षता भनेको 'धर्म, संस्कृतिको संरक्षणका साथमा परापूर्वकालदेखि हस्तान्तरण गरिएको धार्मिक, सांस्कृतिक स्वतन्त्रता' हो।[१४९][१५०] २०११ को जनगणनाले नेपालमा सबैभन्दा धेरै अनुयायी भएको धर्म हिन्दु धर्म (जनसङ्ख्याको ८१.३%), बौद्ध धर्म (९%) रहेको बताएको छ। बाँकी इस्लाम (४.४%), किराँत (३.१%), ईसाई धर्म (१.४%) र प्रकृति वा प्रकृति पूजा (०.५%) थिएँ।[१५१] जनसङ्ख्याको प्रतिशतका आधारमा नेपालमा विश्वमा सबैभन्दा बढी हिन्दुहरूको जनसङ्ख्या छ।[१५१] नेपाल हालसम्म आधिकारिक रूपमा हिन्दु राज्य थियो, र शिवलाई देशको संरक्षक देवता मानिन्थ्यो।[१५२] यद्यपि इतिहासभरि धेरै सरकारी नीतिहरूले अल्पसङ्ख्यक धर्महरूलाई बेवास्ता गरेको छ वा सीमान्तकृत गरेको छ, नेपाली समाजहरूले सामान्यतया सबै धर्महरू बीच धार्मिक सहिष्णुता र सद्भावको आनन्द लिन्छन्, केवल धार्मिक रूपमा प्रेरित हिंसाका पृथक घटनाहरूका साथ।[१५३] नेपालको संविधानले कसैलाई पनि धर्म परिवर्तन गर्ने अधिकार दिएको छैन।[१५४] नेपालले २०१७ मा अझ कडा धर्म परिवर्तन विरोधी कानून पनि पारित गर्यो।[१५४] नेपालमा हिन्दुहरू विश्वमा भारत पछि सबैभन्दा धेरै छन्।[१५४]

शिक्षा

मुख्य लेख: नेपालमा शिक्षा

सन् १९५१ मा आधुनिकतामा प्रवेश गर्नुअघि नेपालको साक्षरता दर ५% थियो र नेपालका ३०० विद्यालयहरूमा करिब १०,००० विद्यार्थीहरू भर्ना भएका थिए।[१५५] सन् २०१७ सम्म आइपुग्दा नेपालमा, ३५,६०१ विद्यालयहरूमा ७० लाख भन्दा बढी विद्यार्थीहरू भर्ना भएका थिए।[१५६] समग्र साक्षरता दर (५ वर्ष वा सोभन्दा माथिको जनसङ्ख्याको लागि) सन् २००१ मा ५४.१% बाट सन् २०११ मा ६५.९% पुगेको छ।[१५७] सन् २०१७ सम्ममा शुद्ध प्राथमिक नामांकन दर ९७% पुगेको छ, तर माध्यमिक तहमा नामांकन ६०% भन्दा कम थियो (ग्रेड ९ -१२), र लगभग १२% तृतीय स्तरमा।[१५८][१५९] समग्र साक्षरता दरमा उल्लेखनीय लैङ्गिक असमानता भए पनि शिक्षाका सबै तहमा भर्ना हुनेमा केटीहरूले केटाहरूलाई उछिनेका छन्।[१६०] नेपालमा ११ विश्वविद्यालय र चार स्वतन्त्र विज्ञान प्रतिष्ठान छन्।[१६१] नेपाल २०२१ मा ग्लोबल इनोभेसन इन्डेक्समा १११औँ स्थानमा थियो, जुन २०१९ मा १०९औँ स्थानमा थियो।[१६२][१६३][१६४]

उचित पूर्वाधार र शिक्षण सामग्रीको अभाव, उच्च विद्यार्थी-शिक्षक अनुपात, साथै विद्यालय व्यवस्थापन समितिको राजनीतिकरण र, विद्यार्थी र शिक्षकहरू बीचको दलीय एकीकरणले प्रगतिको नेपाललाई एक साक्षर देश बनाउने कार्यमा बाधक बनाउँछ।[१६५] संविधानमा नि:शुल्क आधारभूत शिक्षाको प्रत्याभूति गरिएको भएपनि शिक्षा सम्बन्धी कार्यक्रमहरूलाई प्रभावकारी कार्यान्वयनका लागि बजेट तथा इच्छाशक्तिको अभाव छ।[१६६][१६६] सरकारले बालिका तथा अपाङ्गता भएका विद्यार्थीका साथै सहिद, सीमान्तकृत समुदाय र गरिबका बालबालिकाका लागि छात्रवृत्ति कार्यक्रम सञ्चालन गरेको छ।[१६७][१६८] हरेक वर्ष दसौं हजार नेपाली विद्यार्थी राम्रो शिक्षा र कामको खोजीमा देश छोड्छन्, जसमध्ये आधा कहिल्यै फर्केर आउँदैनन्।[१६५][१६९]

स्वास्थ्य

मुख्य लेख: नेपालमा स्वास्थ्य
 
नेपालमा आयु प्रत्याशाको ऐतिहासिक विकास

नेपालमा स्वास्थ्य सेवा सार्वजनिक र निजी दुवै क्षेत्रबाट उपलब्ध गराइन्छ।[१७०] २०१७ को अनुसार जन्मको आयु ७१ वर्ष अनुमान गरिएको छ, संसारमा १५३औँ उच्चतम, सन् १९९० मा ५४ वर्ष र सन् १९५० मा ३५ वर्ष।[१७१] कुल मृत्यु मध्ये दुई तिहाई गैर-संक्रामक रोगहरू को कारण हो; हृदय रोग मृत्युको प्रमुख कारण हो।[१७०][१७२] आसीन जीवनशैली, असन्तुलित खानपान र सुर्ती र मदिराको सेवनले नसर्ने रोगको वृद्धिमा योगदान पुर्‍याएको छ भने शिक्षा, चेतना र स्वास्थ्य सेवामा पहुँचको अभावका कारण कम सरसफाइ र कुपोषणका कारण हुने सरुवा र उपचारयोग्य रोगबाट धेरैले ज्यान गुमाउने गरेका छन्।[१७३][१७४]

नेपालले मातृ तथा बाल स्वास्थ्यमा ठुलो प्रगति गरेको छ। ९५% बालबालिकामा आयोडिनयुक्त नुनको पहुँच छ, र ६ देखि ५९ महिना उमेरका ८६% बालबालिकाले भिटामिन ए प्रोफिलेक्सिस पाउँछन्।[१७५] स्टन्टिङ, कम वजन र बर्बादी उल्लेखनीय रूपमा कम भएको छ; ५ वर्ष मुनिका बालबालिकामा ४३ प्रतिशत कुपोषण अत्यन्त उच्च छ।[१७५][१७६] महिला र बालबालिकामा एनिमिया २०११ र २०१६ को बीचमा बढ्यो, क्रमशः ४१% र ५३% पुग्यो।[१७६] कम जन्मको तौल २७% मा छ भने स्तनपान ६५% मा छ।[१७७] नेपालले मातृ मृत्युदर सन् १९९० मा ९०१ बाट घटाएर २२९ पुगेको छ।[१७८] शिशु मृत्युदर सन् १९९० मा १३९.८ को तुलनामा प्रति हजार जीवित जन्म ३२.२ मा घटेको छ।[१७८] गर्भनिरोधक प्रचलन दर ५३% छ तर सचेतना र सहज पहुँचको कमीको कारण ग्रामीण र शहरी क्षेत्रहरू बीच असमानता दर उच्च छ।[१७९]

खाना

मुख्य लेख: नेपाली व्यञ्जन
 
एक औषत नेपालीले खाने खाना

एक विशिष्ट नेपाली खानाको आधार भनेको सादा रुपमा पकाइने अनाज नै हो, र स्वादिलो स्वादिलो परिकारहरूसँग पूरक हुन्छ।[१८०] पछिल्लोमा दाल, दाल र तरकारीहरू समावेश छन् जुन सामान्यतया अदुवा र लसुनसँग मसला गरिन्छ, तर मसलाको संयोजनको साथमा धनिया, जीरा, बेसार, दालचीनी, अलैंची, जिम्बु र अन्य समावेश हुन सक्छ जसमा खाना सम्मेलनहरूद्वारा सूचित गरिन्छ।[१८०] वास्तविक भोजनमा, यो मानसिक प्रतिनिधित्वले थाल वा थालीको रूपमा लिन्छ, पकाएको अनाजको लागि केन्द्रीय स्थानको साथ, परिधीयहरू, प्रायः सानो कचौराहरूमा, स्वादपूर्ण साथको लागि, र एकै समयमा, टुक्रा-टुक्राको सट्टा, इन्जेशनको लागि।[१८०] खानाको प्रत्येक कार्यमा दुईवटा, चाहे वास्तविक मिसाएर—उदाहरणका लागि भात र दाल—वा एउटाको फोल्डिङमा—जस्तै रोटी—अर्काको वरिपरि, जस्तै पकाएको तरकारी।[१८०] दालभात, उफाएको चामलको वरिपरि केन्द्रित सबैभन्दा सामान्य उदाहरण हो।[१८१] साथै डेयरी र कहिलेकाहीँ मासु, सबैभन्दा सामान्य र प्रमुख उदाहरण हो। गहुँको पीठोबाट बनेको अखमिरी रोटीले कहिलेकाहीँ चपाती भनिन्छ, विशेष गरी तराईमा उमालेको चामललाई प्रतिस्थापन गर्दछ, जबकि ढिँडो, मकै, कोदो वा गहुँको पीठो पानीमा उमालेर, लगातार हलचल गरेर बाक्लो, लगभग ठोस स्थिरता नपुगेसम्म पीठो थपेर बनाइन्छ।[१८२] नेपालको उच्च पहाडमा चामलको मुख्य विकल्प भनेकै ढिँडो हो।[१८२] त्साम्पा, भुटेको जौ वा नग्न जौबाट बनाइएको पीठो, उच्च हिमालयमा मुख्य खाना हो।[१८२] नेपालभरि, किण्वित, त्यसपछि घाममा सुकाइएका, गुन्द्रुक भनिने पातदार सागहरू, दुवै स्वादिष्ट र जाडोमा ताजा तरकारीहरूको लागि महत्त्वपूर्ण विकल्प हुन्।[१८२]

सन्दर्भ सामग्रीहरू

  1. ↑ पोखरेल, विश्वमणि, "काठमाडौँ : सहर न सुविधा", नागरिक न्युज (नेपालीमा), अन्तिम पहुँच २०२१-१२-१४। 
  2. ↑ प्याकुरेल, भवनाथ, "नेपाली भाषा र स्तरवृद्धिको अवस्था", नागरिक न्युज (नेपालीमा), अन्तिम पहुँच २०२१-१२-१४। 
  3. ↑ "हाम्रो अपेक्षित भाषानीति", कान्तिपुर दैनिक (नेपालीमा), अन्तिम पहुँच २०२१-१२-१४। 
  4. ↑ "'गोर्खा' इतिहासको घाउ", अन्नपूर्ण पोस्ट (नेपालीमा), अन्तिम पहुँच २०२१-१२-१४। 
  5. ↑ "दुई समकालीन देशहरू : एउटा समृद्ध अर्को अझै अन्योलमा", स्वदेश नेपाल (नेपालीमा), २०२०-०१-१३, अन्तिम पहुँच २०२१-१२-१४। 
  6. ↑ "कसरी भयो सुगौली सन्धि ?", हिमाल खबर (नेपालीमा), अन्तिम पहुँच २०२१-१२-१४। 
  7. ↑ "१९२३ को ‘नेपाल–बेलायत’ सन्धिलाई किन बनाइयो नेपाल भारतमैत्री ?", केन्द्रबिन्दु (नेपालीमा), अन्तिम पहुँच २०२१-१२-१४।  वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २०२१-१२-१४ मिति
  8. ↑ "जनगणना २०७८ :नेपालको जनसङ्ख्या २ करोड ९१ लाख ९२ हजार ४ सय ८० घरपरिवार", kantipur news (नेपालीमा), अन्तिम पहुँच २०२२-०१-२६। 
  9. ↑ "नेपालको जनसङख्या २ करोड ६४ लाख ९४ हजार ५०४", समुद्रपारी (नेपालीमा), २०१२-११-२६, अन्तिम पहुँच २०२१-१२-१३। 
  10. ↑ १०.० १०.१ १०.२ "Report for Selected Countries and Subjects", आइएमएफ, अन्तिम पहुँच १५ अप्रिल २०२०। 
  11. ↑ "जिडिपी मापनको आधार वर्ष फेरियो, अर्थतन्त्रको आकार बढ्ने", सेतोपाटी (नेपालीमा), अन्तिम पहुँच २०२१-१२-१४। 
  12. ↑ "कुल गार्हस्थ उत्पादन (जिडिपी) भनेको के हाे ?", नयाँ पत्रिका (नेपालीमा), अन्तिम पहुँच २०२१-१२-१३। 
  13. ↑ "अग्लिँदै आर्थिक असमानता", अन्नपूर्ण पोस्ट (नेपालीमा), अन्तिम पहुँच २०२१-१२-१४। 
  14. ↑ भुसाल, हुमराज, "नेपालको वर्तमान आर्थिक अवस्था", ग्लोबल आवाज (नेपालीमा), अन्तिम पहुँच २०२१-१२-१४। 
  15. ↑ "मानव विकास सूचकांकमा नेपालको पाँच स्थान सुधार", नयाँ पत्रिका (नेपालीमा), अन्तिम पहुँच २०२१-१२-१४। 
  16. ↑ १६.० १६.१ १६.२ "यस्तो छ नेपालको नामाकरणदेखि २०७२ सम्मको इतिहास"। काठमाडौँ टुडे। सङ्ग्रह मिति २४ अक्टोबर २०२०। 
  17. ↑ १७.० १७.१ १७.२ "नेपाल शब्दको उत्पत्ति"। सङ्ग्रह मिति २४ अक्टोबर २०२०। 
  18. ↑ Malla, Kamal P. (1983). "Nepāla: Archaeology of the Word". 3rd PATA International Tourism & Heritage Conservation Conference (1–4 November). Kathmandu. pp. 33–39. http://www.kpmalla.com/?attachment_id=285. अन्तिम पहुँच मिति: 5 May 2011.  वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २२ मार्च २०१२ मिति
  19. ↑ १९.० १९.१ १९.२ Prasad, Ishwari (१९९६), The Life and Times of Maharaja Juddha Shumsher Jung Bahadur Rana of Nepal, New Delhi: Ashish Publishing House, आइएसबिएन 817024756X – Google Booksद्वारा। 
  20. ↑ Prasad, Ishwari (१९९६), The Life and Times of Maharaja Juddha Shumsher Jung Bahadur Rana of Nepal, New Delhi: Ashish Publishing House, आइएसबिएन 817024756X – Google Booksद्वारा। 
  21. ↑ २१.० २१.१ Hasrat, Bikram Jit (१९७०), History of Nepal: As told by its own and contemporary chroniclers, Hoshiarpur, पृ: ७। 
  22. ↑ २२.० २२.१ २२.२ कनकमणि दीक्षित। "'नेपाल' शब्दको पुरातत्व"। हिमाल खबर। सङ्ग्रह मिति २४ अक्टोबर २०२०। 
  23. ↑ २३.० २३.१ २३.२ २३.३ २३.४ "नेपाल उपत्यकाको उत्पत्ति"। लोकसेवा सहयोगी। सङ्ग्रह मिति २४ अक्टोबर २०२०। 
  24. ↑ Turner, Ralph L. (१९३१), A Comparative and Etymological Dictionary of the Nepali Language, London: Routledge and Kegan Paul, मूलबाट १४ जुलाई २०१२-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच ८ मे २०११। 
  25. ↑ "उसबेलाको नेपाल"। नेपाल पत्रिका। सङ्ग्रह मिति २४ अक्टोबर २०२०। 
  26. ↑ Levi, Sylvain (१९०५), Le Nepal : Etude Historique d'Un Royaume Hindou (फ्रान्सेलीमा) 1, Paris: Ernest Leroux, पृ: 222–223। 
  27. ↑ Dyson, Tim (२०१८), A Population History of India: From the First Modern People to the Present Day, Oxford University Press, पृ: १, आइएसबिएन 978-0-19-882905-8। 
  28. ↑ Michael D. Petraglia; Bridget Allchin (२२ मे २००७), The Evolution and History of Human Populations in South Asia: Inter-disciplinary Studies in Archaeology, Biological Anthropology, Linguistics and Genetics, Springer Science + Business Media, पृ: ६, आइएसबिएन 978-1-4020-5562-1। 
  29. ↑ Fisher, Michael H. (२०१८), An Environmental History of India: From Earliest Times to the Twenty-First Century, Cambridge University Press, पृ: २३, आइएसबिएन 978-1-107-11162-2। 
  30. ↑ Petraglia, Michael D.; Allchin, Bridget (२००७), "Human evolution and culture change in the Indian subcontinent", in Michael Petraglia; Bridget Allchin, The Evolution and History of Human Populations in South Asia: Inter-disciplinary Studies in Archaeology, Biological Anthropology, Linguistics and Genetics, Springer Publishing, पृ: ६, आइएसबिएन 978-1-4020-5562-1। 
  31. ↑ Corvinus, Gudrun (मार्च २००४), "The Prehistory of Nepal (A summary of the results of 10 years research)", Ancient Nepal (Kathmandu: Department of Archaeology) (154), अन्तिम पहुँच ३ मार्च २०२० – University of Cambridgeद्वारा। 
  32. ↑ ३२.० ३२.१ Coningham, Robin; Young, Ruth (२०१५), The Archaeology of South Asia: From the Indus to Asoka, c. 6500 BC – 200 AD, Cambridge University Press, पृ: 104–5, आइएसबिएन 978-0-521-84697-4। 
  33. ↑ Kulke, H.; Rothermund, D. (१ अगस्ट २००४), A History of India, 4th, Routledge, पृ: 21–3, आइएसबिएन 978-0-415-32920-0। 
  34. ↑ Singh, U. (२००९), A History of Ancient and Medieval India: From the Stone Age to the 12th Century, Delhi: Longman, पृ: १८१, आइएसबिएन 978-81-317-1677-9। 
  35. ↑ "The Prehistory of Nepal"। [स्थायी मृत कडी]
  36. ↑ ३६.० ३६.१ Krishna P. Bhattarai (२००९), Nepal, Infobase publishing, आइएसबिएन 9781438105239। 
  37. ↑ ३७.० ३७.१ Susi Dunsmore British Museum Press, 1993 – Crafts & Hobbies – 204 pages
  38. ↑ ३८.० ३८.१ ३८.२ ३८.३ ३८.४ Nepal Antiquary, Office of the Nepal Antiquary., १९७८, पृ: ७। 
  39. ↑ ३९.० ३९.१ Sudarshan Raj Tiwari (२००१), The Ancient Settlements of the Kathmandu Valley, Centre for Nepal and Asian Studies, Tribhuvan University, पृ: १७, आइएसबिएन 978-99933-52-07-5। 
  40. ↑ ४०.० ४०.१ Kunal Chakrabarti; Shubhra Chakrabarti (२०१३), Historical Dictionary of the Bengalis, Scarecrow Press, पृ: ९, आइएसबिएन 978-0-8108-8024-5। 
  41. ↑ Klaus K. Klostermaier (२००७), A Survey of Hinduism: Second Edition, SUNY Press, पृ: ४८२, आइएसबिएन 978-1-4384-0933-7। 
  42. ↑ ४२.०० ४२.०१ ४२.०२ ४२.०३ ४२.०४ ४२.०५ ४२.०६ ४२.०७ ४२.०८ ४२.०९ ४२.१० ४२.११ ४२.१२ ४२.१३ ४२.१४ ४२.१५ ४२.१६ Rose, Leo E.; Scholz, John T. (१९८०), Nepal: profile of a Himalayan kingdom (अङ्ग्रेजीमा), Westview Press, आइएसबिएन 978-0-89158-651-7। 
  43. ↑ ४३.० ४३.१ ४३.२ Beckwith, Christopher I (१९८७), The Tibetan Empire in Central Asia: A History of the Struggle for Great Power among Tibetans, Turks, Arabs, and Chinese during the Early Middle Ages, Princeton University Press। 
  44. ↑ "Nepal Monarchy: Thakuri Dynasty", royalnepal.synthasite.com, मूलबाट ३० डिसेम्बर २०१४-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच १७ डिसेम्बर २०१४। 
  45. ↑ ४५.० ४५.१ ४५.२ Darnal, Prakash (३१ डिसेम्बर २०१८), "A Review of Simarongarh's History on Its Nexus Areas with References of Archaeological Evidences", Dhaulagiri Journal of Sociology and Anthropology (अङ्ग्रेजीमा) 12: 18–26, आइएसएसएन 1994-2672, डिओआई:10.3126/dsaj.v12i0.22176। 
  46. ↑ ४६.० ४६.१ ४६.२ ४६.३ Giuseppe, Father (१७९९), "Account of the Kingdom of Nepal", Asiatick Researches (London: Vernor and Hood), पृ: ३०८, मूलबाट १६ अक्टोबर २०१५-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २ जुलाई २०१५। 
  47. ↑ Dietrich, Angela (१९९६), "Buddhist Monks and Rana Rulers: A History of Persecution", Buddhist Himalaya: A Journal of Nagarjuna Institute of Exact Methods, मूलबाट १ अक्टोबर २०१३-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच १७ सेप्टेम्बर २०१३। 
  48. ↑ Lal, C.K. (१६ फेब्रुअरी २००१), "The Rana resonance", Nepali Times, मूलबाट २८ सेप्टेम्बर २०१३-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच १७ सेप्टेम्बर २०१३। 
  49. ↑ ४९.० ४९.१ ४९.२ "Nepal profile – Timeline", BBC News, १९ फेब्रुअरी २०१८, मूलबाट ३ मार्च २००७-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २९ सेप्टेम्बर २००५। 
  50. ↑ ५०.० ५०.१ ५०.२ "यस्तो थियो २०१५ सालमा आमचुनावको रौनक"। अन्नपूर्ण पोस्ट (नेपाली) भाषा)। सङ्ग्रह मिति २६ मे २०२१। 
  51. ↑ ५१.० ५१.१ ५१.२ Hutt, Michael (२००५), "King Gyanendra's Coup and its Implications for Nepal's Future", The Brown Journal of World Affairs 12 (1): 111–123, आइएसएसएन 1080-0786, जेएसटिओआर 24590670। 
  52. ↑ "Nepal raises conflict death toll", BBC News (en-GBमा), २२ सेप्टेम्बर २००९, अन्तिम पहुँच ११ मार्च २०२०। 
  53. ↑ "Nepal votes to abolish monarchy", BBC News, २८ मे २००८, मूलबाट ७ जनवरी २०१७-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच १८ अप्रिल २०२०। 
  54. ↑ Crossette, Barbara (३ जुन २००१), "Birenda, 55, Ruler of Nepal's Hindu Kingdom", The New York Times, अन्तिम पहुँच १८ अप्रिल २०२०। 
  55. ↑ "[Constitution special] The evolution of Nepal\'s constitution", The Kathmandu Post (Englishमा), २० सेप्टेम्बर २०१५, अन्तिम पहुँच १८ अप्रिल २०२०। 
  56. ↑ ५६.० ५६.१ ५६.२ ५६.३ ५६.४ Ali, J. R.; Aitchison, J. C. (२००५), "Greater India", Earth-Science Reviews 72 (3–4): 170–173, आइएसएसएन 0012-8252, डिओआई:10.1016/j.earscirev.2005.07.005, बिबकोड:2005ESRv...72..169A। 
  57. ↑ ५७.० ५७.१ Whelpton, John (२००५), A History of Nepal, Cambridge University Press, आइएसबिएन 978-0-521-80470-7। 
  58. ↑ Prakash, B.; Kumar, S.; Rao, M. S.; Giri, S. C. (२०००), "Holocene Tectonic Movements and Stress Field in the Western Gangetic Plains", Current Science 79 (4): 438–449, मूलबाट ४ मे २०११-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच १८ जुलाई २०१९। 
  59. ↑ van der Beek, Peter; Robert, Xavier; Mugnier, Jean-Louis; Bernet, Matthias; Huyghe, Pascale; Labrin, Erika (२००६), "Late Miocene- Recent Exhumation of the Central Himalaya and Recycling in the Foreland Basin Assessed by Apatite Fission-Track Thermochronology of Siwalik Sediments, Nepal", Basin Research 18 (4): 413–434, डिओआई:10.1111/j.1365-2117.2006.00305.x, बिबकोड:2006BasR...18..413V। 
  60. ↑ Berger, Antoine; Jouanne, Francois; Hassani, Riad; Mugnier, Jean Louis (२००४), "Modelling the Spatial Distribution of Present day Deformation in Nepal: how cylindrical is the Main Himalayan Thrust in Nepal?", Geophys. J. Int. 156 (1): 94–114, डिओआई:10.1111/j.1365-246X.2004.02038.x, बिबकोड:2004GeoJI.156...94B। 
  61. ↑ Uddin, Kabir; Shrestha, Him Lal; Murthy, M. S. R.; Bajracharya, Birendra; Shrestha, Basanta; Gilani, Hammad; Pradhan, Sudip; Dangol, Bikash (१५ जनवरी २०१५), "Development of 2010 national land cover database for the Nepal", Journal of Environmental Management, Land Cover/Land Use Change (LC/LUC) and Environmental Impacts in South Asia 148: 82–90, डिओआई:10.1016/j.jenvman.2014.07.047, पिएमआइडी 25181944। 
  62. ↑ ६२.० ६२.१ "जनसङ्ख्यामा तराई क्षेत्रको हिस्सा बढ्दै, पहाड र हिमालको खुम्चिँदै", अनलाइनखबर, अन्तिम पहुँच २०२३-०१-०५। 
  63. ↑ "सुनसान सगरमाथा, अनेक नाम र आरोहणको इतिहास", करोबार, अन्तिम पहुँच २०२३-०१-०५। 
  64. ↑ "८००० मिटर भन्दा अग्ला १४ हिमाल नेपालमै", अन्नपूर्ण, अन्तिम पहुँच २०२३-०१-०५। 
  65. ↑ "विश्वका ८ अग्ला हिमाल, जुन नेपालमै छन् !", अनलाइनखबर, अन्तिम पहुँच २०२३-०१-०५। 
  66. ↑ ६६.० ६६.१ "उच्च पहाडी एवम् हिमाली क्षेत्र समृद्धि कार्यक्रम सञ्चालन कार्यविधि पठाईएको सम्बन्धमा।", योजना तथा अनुगमन शाखा, अन्तिम पहुँच २०२३-०१-०५। 
  67. ↑ Taneja, Garima; Pal, Barun Deb; Joshi, Pramod Kumar; Aggarwal, Pramod K.; Tyagi, N. K. (२०१४), Farmers preferences for climate-smart agriculture: An assessment in the Indo-Gangetic Plain, Intl Food Policy Res Inst, पृ: २। 
  68. ↑ ६८.० ६८.१ "कोशी, नारायणी र कर्णाली नदीमा जलमार्गको सम्भावना: ऊर्जामन्त्री", थाहा खबर, अन्तिम पहुँच २०२३-०१-०५। 
  69. ↑ "चुरे क्षेत्रको संरक्षण : नेपालको समृद्धिको आधार", प्रकृति खबर, २०१८-०६-१६, अन्तिम पहुँच २०२३-०१-०५।  वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २०२३-०१-०५ मिति
  70. ↑ "तराई, भित्री मधेश र तल्लो पहाडी क्षेत्र सलहको उच्च जोखिममा", अनलाइनखबर, अन्तिम पहुँच २०२३-०१-०५। 
  71. ↑ ७१.० ७१.१ ७१.२ "National Earthquake Monitoring & Research Center", Nepal Department of Mines and Geology, अन्तिम पहुँच १ जुलाई २०२२।  वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण ३० जुन २०२२ मिति
  72. ↑ ७२.० ७२.१ ७२.२ ७२.३ "The Status of Nepal's Mammals: The National Red List Series", WWF Nepal, अन्तिम पहुँच २५ अगस्ट २०१९। 
  73. ↑ O'Neill, A. R.; Badola, H.K.; Dhyani, P. P.; Rana, S. K. (२०१७), "Integrating ethnobiological knowledge into biodiversity conservation in the Eastern Himalayas", Journal of Ethnobiology and Ethnomedicine 13 (1): २१, डिओआई:10.1186/s13002-017-0148-9, पिएमआइडी 28356115, पिएमसी 5372287। 
  74. ↑ ७४.० ७४.१ ७४.२ ७४.३ ७४.४ ७४.५ ७४.६ Paudel, Prakash Kumar; Bhattarai, Bishnu Prasad; Kindlmann, Pavel (२०१२), "An Overview of the Biodiversity in Nepal", Himalayan Biodiversity in the Changing World, पृ: 1–40, आइएसबिएन 978-94-007-1801-2, डिओआई:10.1007/978-94-007-1802-9_1। 
  75. ↑ "Forest cover has increased in Nepal of late", The Himalayan Times (en-USमा), १३ मे २०१६, मूलबाट २४ अगस्ट २०१९-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २४ अगस्ट २०१९। 
  76. ↑ Grantham, H. S. et al. (२०२०), "Anthropogenic modification of forests means only 40% of remaining forests have high ecosystem integrity – Supplementary Material", Nature Communications 11 (1): ५९७८, आइएसएसएन 2041-1723, डिओआई:10.1038/s41467-020-19493-3, पिएमआइडी 33293507, पिएमसी 7723057, बिबकोड:2020NatCo..11.5978G। 
  77. ↑ Stainton, J. D. A. (१९७२), Forests of Nepal (अङ्ग्रेजीमा), Hafner Publishing Company, आइएसबिएन 9780028527000। 
  78. ↑ "Nepal elections explained", Al Jazeera, मूलबाट १४ अगस्ट २०१९-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच १७ अगस्ट २०१९। 
  79. ↑ "Seven parties secure national party status so far: Election Commission", The Kathmandu Post (अङ्ग्रेजीमा), अन्तिम पहुँच २०२२-१२-०८। 
  80. ↑ "Criteria for nat'l parties: 3 percent vote share, 1 FPTP seat a must", The Kathmandu Post (अङ्ग्रेजीमा), अन्तिम पहुँच २०२२-१२-०८। 
  81. ↑ ८१.० ८१.१ Brown, T. Louise (१ नोभेम्बर २००२), The Challenge to Democracy in Nepal (अङ्ग्रेजीमा), Routledge, आइएसबिएन 978-1-134-88532-9। 
  82. ↑ ८२.० ८२.१ ८२.२ ८२.३ Ramachandran, Shastri; Ramachandaran, Shastri (२००३), "Nepal as Seen from India", India International Centre Quarterly 30 (2): 81–98, आइएसएसएन 0376-9771, जेएसटिओआर 23006108। 
  83. ↑ ८३.० ८३.१ Khadka, Narayan (१९९३), "Democracy and Development in Nepal: Prospects and Challenges", Pacific Affairs 66 (1): 44–71, आइएसएसएन 0030-851X, जेएसटिओआर 2760015, डिओआई:10.2307/2760015। 
  84. ↑ "Baburam Bhattarai elected prime minister of Nepal", BBC News, २८ अगस्ट २०११, मूलबाट १० अक्टोबर २०११-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच १२ मार्च २०१२। 
  85. ↑ Kaphle, Anup (७ जुलाई २०१०), "Long stalemate after Maoist victory disrupts life in Nepal", The Washington Post, मूलबाट ४ नोभेम्बर २०१६-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २२ अगस्ट २०१७। 
  86. ↑ "Nepal's election The Maoists triumph", The Economist, १७ अप्रिल २००८, मूलबाट १४ फेब्रुअरी २००९-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २९ जुलाई २००९। 
  87. ↑ "राष्ट्रपतिद्वारा संविधान जारी भएको घोषणा", अन्तिम पहुँच सेप्टेम्बर १८, २०१९। 
  88. ↑ "स्थानीय कार्यपालिका र जिससको निर्वाचनमा पनि 'तालमेल' गर्ने सत्ता गठबन्धनको निर्णय", नेपाल लाइभ, अन्तिम पहुँच २०२३-०१-०५। 
  89. ↑ "CA approves ceremonial prez, bicameral legislature", The Kathmandu Post, १६ सेप्टेम्बर २०१५, मूलबाट ९ डिसेम्बर २०१७-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच ८ डिसेम्बर २०१७। 
  90. ↑ ९०.० ९०.१ ९०.२ "न्यायपालिका : स्वचालित कि नियन्त्रित ?", कान्तिपुर, अन्तिम पहुँच २०२३-०१-०५। 
  91. ↑ "अब ७६६ स्थानीय तह", कान्तिपुर दैनिक, जेठ १२, २०७४, अन्तिम पहुँच जेठ १२, २०७४।  वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २०१७-०९-०३ मिति
  92. ↑ "यी हुन् थपिएका गाउँपालिका र नगरपालिका (सूचीसहित)", OnlineKhabar, २०७४ जेठ ११, अन्तिम पहुँच २०७४ जेठ १०। 
  93. ↑ "नेपालका नगरपालिकाहरूको आधिकारिक वेबसाइट", सङ्घीय मामिला तथा स्थानीय विकास मन्त्रालय, नेपाल सरकार, अन्तिम पहुँच २०७४ जेठ १४। 
  94. ↑ "नेपालमा ७ प्रदेश बनाउने दलहरूबीच सहमति", everesttimes.net, अन्तिम पहुँच २०१८-०३-१८। [स्थायी मृत कडी]
  95. ↑ पत्रिका, अनलाइन, "७ प्रदेशको नयाँ नेपाल: कुन जिल्ला कुन प्रदेशमा ?", onlinepatrika.com (नेपालीमा), अन्तिम पहुँच २०१८-०३-१८।  वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २०१८-०२-२१ मिति
  96. ↑ "सङ्घीय नेपालका सात प्रदेश: एक चर्चा", अन्तिम पहुँच २०१८-०३-१८। 
  97. ↑ "गाउँ र नगरपालिका कुन जिल्लामा कति ?", नयाँ पत्रिका दैनिक, पुष २३, २०७३, अन्तिम पहुँच १४ जेठ २०७४। 
  98. ↑ काफ्ले, प्रतिक्षा (३० फागुन २०७३), "जीविस अब देखि जिल्ला समन्वय समिति", कान्तिपुर, अन्तिम पहुँच ३० फागुन २०७३।  वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २०१७-०५-०६ मिति
  99. ↑ "स्थानीय निकाय भङ्ग, अधिकारसम्पन्न ७४४ स्थानीय तह क्रियाशील", सेतोपाटी, २८ फागुन २०७३, अन्तिम पहुँच २८ फागुन २०७३।  वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २०१७-०५-१८ मिति
  100. ↑ "९ स्थानीय तह थपिँदै कहाँ कति थपियो?" (नेपालीमा), अन्तिम पहुँच २०१८-०१-१०। 
  101. ↑ "१९ जिल्लामा थप गाउँपालिका र नगरपालिका", बीबीसी, २०७४ जेठ ८, अन्तिम पहुँच २०७४ जेठ ८। 
  102. ↑ "गाउँपालिका र नगरपालिकाहरूको नाम, सङ्ख्या, सीमाना, केन्द्र र वडाको सीमाना सहितको विवरण", सङ्घीय मामिला तथा स्थानीय विकास मन्त्रालय, नेपाल सरकार, अन्तिम पहुँच २०७३ फागुन २७। 
  103. ↑ १०३.० १०३.१ "Govt registers amendment bill to review 56 laws in bulk", Republica (अङ्ग्रेजीमा), मूलबाट २ सेप्टेम्बर २०१९-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २ सेप्टेम्बर २०१९।  वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २ सेप्टेम्बर २०१९ मिति
  104. ↑ १०४.० १०४.१ "International Views on the Death Penalty", Death Penalty Focus, मूलबाट ६ नोभेम्बर २०१२-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच ६ नोभेम्बर २०१२।  वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण ६ नोभेम्बर २०१२ मिति
  105. ↑ "The intricacy of legal gender recognition in Nepal", Youth Voices Count।  वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २०२३-०१-०५ मिति
  106. ↑ "वैवाहिक बलात्कारः सहने होइन लड्ने", हिमालखबर, अन्तिम पहुँच २०२३-०१-०५। 
  107. ↑ "गर्भपतन: शरीर महिलाको निर्णय पुरुषको", हिमालखबर, अन्तिम पहुँच २०२३-०१-०५। 
  108. ↑ १०८.० १०८.१ "नेपाल प्रहरी पुनःसंरचनाको प्रस्ताव", हिमालखबर, अन्तिम पहुँच २०२३-०१-०५। 
  109. ↑ "सडकमा डमी ट्राफिक प्रहरी : जनशक्ति व्यवस्थापनसँगै चेतना अभिवृद्धि", अनलाइनखबर, अन्तिम पहुँच २०२३-०१-०५। 
  110. ↑ Setopati, चन्द्र काफ्ले ::, "भब्य बन्यो राष्ट्रिय सशस्त्र प्रहरी बल नेपाल प्रशिक्षण प्रतिष्ठान", सेतोपाटी (en-USमा), अन्तिम पहुँच २०२३-०१-०५। 
  111. ↑ १११.० १११.१ १११.२ "Bilateral Relations – Ministry of Foreign Affairs Nepal MOFA" (en-USमा), Government of Nepal, मूलबाट २५ सेप्टेम्बर २०१९-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच १५ सेप्टेम्बर २०१९। 
  112. ↑ "Consulates General of Nepal – Ministry of Foreign Affairs Nepal MOFA" (en-USमा), मूलबाट २४ जुलाई २०१९-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच १५ सेप्टेम्बर २०१९। 
  113. ↑ "Nepalese Peacekeepers receive UN Medal" (अङ्ग्रेजीमा), United Nations, अन्तिम पहुँच १५ सेप्टेम्बर २०१९। 
  114. ↑ Iqbal, Muhammad Jamshed (२००६), "SAARC: Origin, Growth, Potential and Achievements", Pakistan Journal of History & Culture, XXVII: 127–40, मूलबाट ११ नोभेम्बर २०१३-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच ११ सेप्टेम्बर २०१९। 
  115. ↑ ११५.० ११५.१ "Nepal, Bangladesh Can Become Better Trade Partners", The Rising Nepal, मूलबाट ११ नोभेम्बर २०१८-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच १२ सेप्टेम्बर २०१९।  वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २१ सेप्टेम्बर २०१९ मिति
  116. ↑ "Marking the diplomatic ties between Nepal and Israel", Republica (अङ्ग्रेजीमा), अन्तिम पहुँच १२ सेप्टेम्बर २०१९। [स्थायी मृत कडी]
  117. ↑ "UNGA vote 'consistent with Nepal's position on Israel, Palestine'", The Kathmandu Post (अङ्ग्रेजीमा), अन्तिम पहुँच १२ सेप्टेम्बर २०१९। 
  118. ↑ Khadka, Narayan (१९९७), "Foreign Aid to Nepal: Donor Motivations in the Post-Cold War Period", Asian Survey 37 (11): 1044–1061, आइएसएसएन 0004-4687, जेएसटिओआर 2645740, डिओआई:10.2307/2645740। 
  119. ↑ "GDP (current US$) | Data", World Bank, मूलबाट १२ मार्च २०१९-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच १६ सेप्टेम्बर २०१९। 
  120. ↑ "GDP growth (annual %) | Data", World Bank, अन्तिम पहुँच १६ सेप्टेम्बर २०१९। 
  121. ↑ "Nepal – Gross domestic product (GDP) growth rate 2026", Statista (अङ्ग्रेजीमा), अन्तिम पहुँच २३ जुलाई २०२१। 
  122. ↑ "Report for Selected Countries and Subjects", IMF, अन्तिम पहुँच १५ नोभेम्बर २०१९। 
  123. ↑ "Report for Selected Countries and Subjects", IMF, अन्तिम पहुँच १५ नोभेम्बर २०१९। 
  124. ↑ "Accessions: Nepal", WTO, मूलबाट १५ नोभेम्बर २०१९-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच १५ नोभेम्बर २०१९। 
  125. ↑ "The World Factbook", Central Intelligence Agency, मूलबाट ३० मे २०१६-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच १८ नोभेम्बर २०१९।  वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण ३० मे २०१६ मिति
  126. ↑ "National Accounts of Nepal 2018/19", Central Bureau of Statistics Nepal, २०१९, मूलबाट ५ मे २०१९-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच ५ मे २०१९।  वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण ५ मे २०१९ मिति
  127. ↑ "Nepal is 19th largest receiver of remittances with $8.1 billion", Kathmandu Post (अङ्ग्रेजीमा), अन्तिम पहुँच १८ नोभेम्बर २०१९। 
  128. ↑ १२८.० १२८.१ "South Asia :: Nepal – The World Factbook", Central Intelligence Agency, अन्तिम पहुँच १८ नोभेम्बर २०१९। 
  129. ↑ Chaudhary, Deepak (१ नोभेम्बर २०१८), "Agricultural Policies and Rural Development in Nepal: An Overview", Research Nepal Journal of Development Studies (अङ्ग्रेजीमा) 1 (2): 34–46, आइएसएसएन 2631-2131, डिओआई:10.3126/rnjds.v1i2.22425। 
  130. ↑ १३०.० १३०.१ Acharya, Khubi Ram (५ जुलाई २०१९), "Nepalese Foreign Trade: Growth, Composition, and Direction", NCC Journal (अङ्ग्रेजीमा) 4 (1): 91–96, आइएसएसएन 2505-0788, डिओआई:10.3126/nccj.v4i1.24741। 
  131. ↑ १३१.० १३१.१ १३१.२ १३१.३ १३१.४ "Overview" (अङ्ग्रेजीमा), World Bank, मूलबाट २१ जुन २०१९-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २३ नोभेम्बर २०१९। 
  132. ↑ १३२.० १३२.१ "Nepal tourism generated Rs 240b and supported 1m jobs last year: Report", Kathmandu Post (अङ्ग्रेजीमा), अन्तिम पहुँच २ डिसेम्बर २०१९। 
  133. ↑ १३३.० १३३.१ १३३.२ "Nepal has enough opportunities to tap tourists who visit other South Asian nations", The Himalayan Times (en-USमा), ६ नोभेम्बर २०१६, अन्तिम पहुँच २ डिसेम्बर २०१९। 
  134. ↑ १३४.० १३४.१ १३४.२ Sunuwar, Muna, "Homestay registration on the rise", My Republica (अङ्ग्रेजीमा), अन्तिम पहुँच २ डिसेम्बर २०१९।  वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण ८ मार्च २०२१ मिति
  135. ↑ "Nepal's unemployment rate estimated at 11.4 percent", Kathmandu Post (अङ्ग्रेजीमा), अन्तिम पहुँच २ डिसेम्बर २०१९। 
  136. ↑ Tavernise, Sabrina (१ सेप्टेम्बर २००४), "12 Hostages From Nepal Are Executed in Iraq, a Militant Group Claims", The New York Times, अन्तिम पहुँच २ डिसेम्बर २०१९। 
  137. ↑ Sharma, Bhadra, "He narrowly escaped the 2004 Iraq massacre of 12 Nepalis", My Republica (अङ्ग्रेजीमा), अन्तिम पहुँच २ डिसेम्बर २०१९।  वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २ डिसेम्बर २०१९ मिति
  138. ↑ "Basic minimum wage eludes Nepali migrant workers", The Himalayan Times (en-USमा), ९ मे २०१९, अन्तिम पहुँच २ डिसेम्बर २०१९। 
  139. ↑ "Nepali migrant workers returning home from labour destination countries without wages", Kathmandu Post (अङ्ग्रेजीमा), अन्तिम पहुँच २ डिसेम्बर २०१९। 
  140. ↑ १४०.० १४०.१ "Nepal receiving two dead migrant workers every day for past seven years: Report", The Himalayan Times (en-USमा), २४ अगस्ट २०१८, अन्तिम पहुँच २ डिसेम्बर २०१९। 
  141. ↑ "Nepalese Labor Migration—A Status Report" (en-USमा), The Asia Foundation, ६ जुन २०१८, अन्तिम पहुँच २ डिसेम्बर २०१९। 
  142. ↑ "The plight of Nepal's migrant workers", Al Jazeera, अन्तिम पहुँच २ डिसेम्बर २०१९। 
  143. ↑ Mishra, Surya Nath, "Sorrows of Nepali migrant workers", My Republica (अङ्ग्रेजीमा), अन्तिम पहुँच २ डिसेम्बर २०१९।  वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २ डिसेम्बर २०१९ मिति
  144. ↑ १४४.० १४४.१ १४४.२ 2011 National Census, पृष्ठ 3.
  145. ↑ १४५.० १४५.१ 2011 National Census, पृष्ठ 4.
  146. ↑ १४६.० १४६.१ "Population situation analysis of Nepal", UNFPA, २०१७, अन्तिम पहुँच ४ डिसेम्बर २०१९। 
  147. ↑ १४७.० १४७.१ १४७.२ १४७.३ Bakrania, S. (२०१५), Urbanisation and urban growth in Nepal (GSDRC Helpdesk Research Report 1294), University of Birmingham, Birmingham: UK:GSDRC। 
  148. ↑ १४८.० १४८.१ १४८.२ १४८.३ १४८.४ १४८.५ १४८.६ "National Population and Housing Census 2011", United Nations, अन्तिम पहुँच २१ पुष २०८०। 
  149. ↑ "The Constitution of Nepal", Nepal Gazette, २० सेप्टेम्बर २०१५, अन्तिम पहुँच ७ मे २०२१। 
  150. ↑ "Constitution of Napal (in Nepali)", mohp.gov.np/, अन्तिम पहुँच ७ मे २०२१।  वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २ मार्च २०२१ मिति
  151. ↑ १५१.० १५१.१ 2011 National Census, पृष्ठ. 4, 184.
  152. ↑ Anthologia anthropologica. The native races of Asia and Europe; by James George Frazer, Sir; Robert Angus Downie
  153. ↑ KHADKA, UPENDRA LAMICHHANE and BASANT, "Eid highlights Nepal's religious tolerance", My Republica (अङ्ग्रेजीमा), अन्तिम पहुँच २ डिसेम्बर २०१९।  वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण १३ अगस्ट २०२३ मिति
  154. ↑ १५४.० १५४.१ १५४.२ "The Global Religious Landscape", Pew Research Center, डिसेम्बर २०१२, अन्तिम पहुँच ५ नोभेम्बर २०१८। 
  155. ↑ Education in figures 2017, Ministry of Education, Nepal, २०१७, अन्तिम पहुँच ४ डिसेम्बर २०१९।  वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण ११ डिसेम्बर २०१९ मिति
  156. ↑ Education in figures 2017, Ministry of Education, Nepal, २०१७, अन्तिम पहुँच ४ डिसेम्बर २०१९।  वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण ११ डिसेम्बर २०१९ मिति
  157. ↑ "Human Development Report 2010 – Nepal", Hdrstats.undp.org, मूलबाट १५ अप्रिल २०१२-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २५ जनवरी २०११। 
  158. ↑ "Human Development Report 2010 – Nepal", Hdrstats.undp.org, मूलबाट १५ अप्रिल २०१२-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २५ जनवरी २०११। 
  159. ↑ "Education" (अङ्ग्रेजीमा), UNICEF, अन्तिम पहुँच ४ डिसेम्बर २०१९। 
  160. ↑ "Nepal", UNESCO, २७ नोभेम्बर २०१६, अन्तिम पहुँच ४ डिसेम्बर २०१९। 
  161. ↑ Education in figures 2017, Ministry of Education, Nepal, २०१७, अन्तिम पहुँच ४ डिसेम्बर २०१९।  वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण ११ डिसेम्बर २०१९ मिति
  162. ↑ "Global Innovation Index 2021", World Intellectual Property Organization (अङ्ग्रेजीमा), United Nations, अन्तिम पहुँच २०२२-०३-०५। 
  163. ↑ "Global Innovation Index 2019", wipo.int (अङ्ग्रेजीमा), अन्तिम पहुँच २ सेप्टेम्बर २०२१। 
  164. ↑ "RTD – Item", European Commission, अन्तिम पहुँच २ सेप्टेम्बर २०२१। 
  165. ↑ १६५.० १६५.१ Sharma, Nirjana (३ जुलाई २०१५), "More students seeking 'no objection' to study abroad", Republica, मूलबाट २० अक्टोबर २०१६-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २० अक्टोबर २०१६।  वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २० अक्टोबर २०१६ मिति
  166. ↑ १६६.० १६६.१ "Community-based School Management The Role Politics Plays", The Rising Nepal, अन्तिम पहुँच ४ डिसेम्बर २०१९।  वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण ४ डिसेम्बर २०१९ मिति
  167. ↑ "Types of scholarships provided to Nepalese students by government of Nepal", Edusanjal (अङ्ग्रेजीमा), अन्तिम पहुँच ४ डिसेम्बर २०१९। 
  168. ↑ "Medical colleges charging extra fees even from govt scholarship holders", The Himalayan Times (en-USमा), ७ अप्रिल २०१९, अन्तिम पहुँच ४ डिसेम्बर २०१९। 
  169. ↑ Tsering, Dolker (१७ जुलाई २०१५), "Losing our young", Nepali Times, मूलबाट २० अक्टोबर २०१६-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २० अक्टोबर २०१६। 
  170. ↑ १७०.० १७०.१ "The World Factbook", Central Intelligence Agency, मूलबाट २९ डिसेम्बर २०१८-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच ४ डिसेम्बर २०१९।  वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २९ डिसेम्बर २०१८ मिति
  171. ↑ Nepal Health Research Council (NHRC), Ministry of Health and Population (MoHP) and Monitoring Evaluation and Operational Research (MEOR) (२०१९), Nepal Burden of Disease 2017: A Country Report based on the Global Burden of Disease 2017 Study, Kathmandu, Nepal: NHRC, MoHP, and MEOR, अन्तिम पहुँच ४ डिसेम्बर २०१९। 
  172. ↑ "Nepal ranks second in lung ailment deaths", The Himalayan Times (en-USमा), १२ अगस्ट २०१९, अन्तिम पहुँच ४ डिसेम्बर २०१९। 
  173. ↑ Nepal Health Research Council (NHRC), Ministry of Health and Population (MoHP) and Monitoring Evaluation and Operational Research (MEOR) (२०१९), Nepal Burden of Disease 2017: A Country Report based on the Global Burden of Disease 2017 Study, Kathmandu, Nepal: NHRC, MoHP, and MEOR, अन्तिम पहुँच ४ डिसेम्बर २०१९। 
  174. ↑ "Study reveals high prevalence of non-communicable diseases in Nepal", The Himalayan Times (en-USमा), ५ अगस्ट २०१९, अन्तिम पहुँच ४ डिसेम्बर २०१९। 
  175. ↑ १७५.० १७५.१ "Nutrition", UNICEF (अङ्ग्रेजीमा), अन्तिम पहुँच ४ डिसेम्बर २०१९। 
  176. ↑ १७६.० १७६.१ Awale, Sonia, "Nearly half of Nepali children still malnourished" (en-USमा), अन्तिम पहुँच ४ डिसेम्बर २०१९। 
  177. ↑ "WHO | Reaching Nepal's mothers in time", WHO, मूलबाट १९ जुलाई २०१६-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच ४ डिसेम्बर २०१९। 
  178. ↑ १७८.० १७८.१ "Mortality rate, under-5 (per 1,000 live births) – Nepal | Data", World Bank, अन्तिम पहुँच ४ डिसेम्बर २०१९। 
  179. ↑ Bhattarai, Sewa, "Nepal far from hitting contraceptive target" (en-USमा), अन्तिम पहुँच ४ डिसेम्बर २०१९। 
  180. ↑ १८०.० १८०.१ १८०.२ १८०.३ Davidson, Alan (२०१४), The Oxford Companion to Food, Oxford University Press, पृ: ४०९, आइएसबिएन 978-0-19-967733-7। 
  181. ↑ marsh, jenni (१६ डिसेम्बर २०१६), "Momos to Thali: What to eat in Kathmandu" (अङ्ग्रेजीमा), CNN Travel, अन्तिम पहुँच ११ डिसेम्बर २०१९। 
  182. ↑ १८२.० १८२.१ १८२.२ १८२.३ Pathak, Jyoti (२००७), Taste of Nepal (अङ्ग्रेजीमा), Hippocrene Books, आइएसबिएन 978-0-7818-1121-7। 

बाह्य कडीहरू

 
विकिमिडिया कमन्समा नेपाल सम्बन्धी अन्य सामग्रीहरू रहेका छन्।

सरकार

"https://ne.wikipedia.org/w/index.php?title=नेपाल&oldid=1258165" बाट अनुप्रेषित