वैदिक काल

वैदिक काल प्राचीन भारतीय संस्कृतिको एक काल खंड हो, जब वेदहरूको रचना भएको थियो। हडप्पा संस्कृतिका पतनका पछि भारतमा एक नयाँ सभ्यताको आविर्भाव भयो। यस सभ्यताको जानकारीका स्रोत वेदहरूका आधारमा यसलाई वैदिक सभ्यताको नाम दिइएको छ। वैदिक काललाई दुइ भागहरू ऋग्वैदिक काल ( १५००- १००० ई। पू। ) तथा उत्तर वैदिक काल ( १००० - ६०० ई। पू। )मा बांटा गइन्छ।

भौगोलिक क्षेत्र

ऋग्वैदिक कालमा आर्य सप्त सिन्धु क्षेत्रमा रहन्थे। यो क्षेत्र वर्तमानमा पञ्जाब एवं हरियाणाका केही भागहरूमा पर्छ।

ऋग्वेदमा ४० नदीहरू, हिमालय (हिमवंत ) त्रिकोता पर्वत, मूंजवत ( हिन्दु-कुश पर्वत )को उल्लेख छ। गंगा नदीको चर्चा एक पल्ट, यमुनाको तीन पल्ट उल्लेख छ। विंध्यपर्वतमालाको चर्चा छैन भएको छ। रावी नदीका तटमा 'दाशराज्ञ युद्ध' ( सुदास एवं दिवोदास )का बीच भएको थियो।

वैदिक साहित्य

• वैदिक साहित्यमा चार वेद एवं तिनको संहिताहरू, ब्राह्मण, आरण्यक, उपनिषदहरू एवं वेदांगहरूलाई सामेल गरिन्छ।
• वेदहरूको सङ्ख्या चार छ- ऋग्वेद, सामवेद, यजुर्वेद र अथर्ववेद।
• ऋग्वेद विश्वको प्रथम प्रमाणिक ग्रन्थ छ।
• वेदहरूलाई अपौरुषेय भनिएको छ। गुरू द्वारा शिष्हरूलाई मौखिक रूपले कंठस्त गरानेका कारण वेदहरूलाई "श्रुति"को संज्ञा दिएको छ।

ऋग्वेद

• ऋग्वेद देवताहरूको स्तुतिदेखि सम्बंधित रचनाहरूको सङ्ग्रह छ।
• यो १० मण्डलहरूमा विभक्त छ। यसमा २ देखि ७ तकका मण्डल प्राचीनतम मानिन्छन्। प्रथम एवं दशम मण्डल पछि जोडे गए छन्। यसमा १०२८ सूक्त छन्।
• यसको भाषा पद्यात्मक छ।
• ऋग्वेदमा ३३ देवी-देवतहरूको उल्लेख मिल्दछ।
• प्रसिद्ध गाईत्री मंत्र जो सूर्यदेखि सम्बंधित देवी सावित्रीलाई सम्बोधित हो, ऋग्वेदमा सर्वप्रथम प्राप्त हुन्छ।
• ' असतोमा सद् गमय ' वाक्य ऋग्वेददेखि लिइएको छ।
• ऋग्वेदको रचना सम्भवतः पञ्जाबमा भएको थियो।
• ऋग्वेदमा मंत्र रचियताहरूमा स्त्रिहरूका नाम पनि मिल्दछन्, जसमा प्रमुख छन्- लोपामुद्रा, घोषा, शाची, पौलोमी एवं काक्षावृती आदि
• यसका उपवेदको नाम आयुर्वेद् छ।
• यसका पुरोहित क नाम होत्री छ।

यजुर्वेद

• यजुको अर्थ हुन्छ यज्ञ।
• यजुर्वेद वेदमा यज्ञको विधिहरूको वर्णन गरिएको छ।
• यसमा मंत्रहरूको सङ्कलन आनुष्ठानिक यज्ञका समय सस्तर पाठ गर्नका उद्देश्यदेखि गरिएको छ।
• यसमा मंत्रहरूका साथ साथ धार्मिक अनुष्ठानहरूको पनि विवरण छ जसलाई मंत्रोच्चारणका साथ संपादित गरिने विधान सुझाइएको छ।
• यजुर्वेदको भाषा पद्यात्मक एवं गद्यात्मक दुइटै छ।
• यजुर्वेदको दुइ शाखाहरू छन्- कृष्ण यजुर्वेद तथा शुक्ल यजुर्वेद।
• कृष्ण यजुर्वेदको चार शाखाहरू छन्- मैत्रायणी संहिता, काठक संहिता, कपिन्थल तथा संहिता। शुक्ल यजुर्वेदको दुर्इ शाखाहरू छन्- मध्यान्दीन तथा कण्व संहिता।
• यो ४० अध्यायमा विभाजित छ।
• यसै ग्रन्थमा पहिलो पल्ट राजसूय तथा वाजपेय जस्तै दुइ राजकीय समारोहको उल्लेख छ।s

सामवेद

सामवेदको रचना ऋग्वेदमा दिइयो मंत्रहरूलाई गाने योग्य बनाउने हेतुको गयी थियो।

• यसमा १८१० छन्द छन् जसमा ७५मा छोडेर शेष सबै ऋग्वेदमा उल्लिखित छन्।
• सामवेद तीन शाखाहरूमा विभक्त छ- कौथुम, राणायनीय र जैमनीय।
• सामवेदलाई भारतको प्रथम संगीतात्मक पुस्तक हुने गौरव प्राप्त छ।

अथर्ववेद

अथर्ववेदको रचना अथर्वा ऋषिले गरेको थियो।

• यसमा प्राक्-ऐतिहासिक युगको मूलभूत मान्यताहरू, परम्पराहरू तथा अंधविश्वासेको चित्रण छ।अथर्ववेद २० अध्याहरूमा संगठित छ। यसमा ७३१ सूक्त एवं ६०००का लगभग मंत्र छन्।
• यसमा रोग तथा त्यसको निवारणका साधनका रूपमा जादू, टोनहरू आदिको जानकारी दिएको छ।
• अथर्ववेदको दुइ शाखाहरू छन्- शौनक र पिप्लाद।
• यसलाई अनार्हरूको कृति मानिन्छ।

ब्राह्मण

वैदिक मन्त्रहरू तथा संहिताहरूको गद्य टीकाहरूलाई ब्राह्मण भनिन्छ। पुरातन ब्राह्मणमा ऐतरेय, शतपथ, पंचविश, तैतरीय आदि विशेष महत्त्वपूर्ण छन्। ब्राह्मण ग्रन्थहरूको रचना संहिताहरूका गर्मकांडको व्याख्या गर्नका लागि गरिएको थियो।

• यो मुख्यतः गद्य शैलीमा लिखित छ।
• ब्राह्मण ग्रन्थहरूदेखि हामीलाई बिम्बिसारका पूर्वको घटनाको ज्ञान प्राप्त हुन्छ।
• ऐतरेय ब्राह्मणमा आठ मण्डल छन् र पाँच अध्याय छन्। यसलाई पञ्जिका पनि भनिन्छ।
• ऐतरेय ब्राह्मणमा राज्याभिषेकका नियम प्राप्त हुन्छन्।
• शतपथ ब्राह्मणमा गन्धार, शल्य, कैकय, कुरु, पाँचाल, कोसल, विदेह आदिको उल्लेख हुन्छ।
• शतपथ ब्राह्मण ऐतिहासिक दृष्टीदेखि सर्वाधिक महत्त्वपूर्ण ब्राह्मण छ।
• सर्वाधिक परवर्ती ब्राह्मण गोपथ छ।

आरण्यक

आरण्यकको रचना जंगलमा ऋषिहरू द्वारा गरिएको थियो।

• यसको प्रमुख प्रतिपाद्य विषय रहस्यवाद, प्रतीकवाद, यज्ञ र पुरोहित दर्शन छ।
• वर्तमानमा सात अरण्यक उपलब्ध छन्।
• सामवेद र अथर्ववेदको कुनै आरण्यक छैन।

उपनिषद

उपनिषद प्राचीनतम दार्शनिक विचारको सङ्ग्रह छ। उपनिषदहरूमा ईशावस्य पहिलो उपनिषद मानिन्छ भनेवृहदारण्यक र छान्दोन्य’, सर्वाधिक प्रसिद्ध उपनिषद हुन् । यी ग्रन्थहरूदेखि बिम्बिसारका पूर्वका भारतको अवस्था जानी जा सक्छ। परीक्षित, तिनको पुत्र जनमेजय तथा पश्चातकालीन राजाहरूको उल्लेख यिनैं उपनिषदहरूमा गरिएको छ। यिनैं उपनिषदहरूदेखि यो स्पष्ट हुन्छ कि आर्हरूको दर्शन विश्वका अन्य सभ्य देशहरूका दर्शनदेखि सर्वोत्तम तथा अधिक अघि थियो। आर्हरूका आध्यात्मिक विकास, प्राचीनतम धार्मिक अवस्था र चिन्तनका जीते-जाग्दै जीवन्त उदाहरण यिनैं उपनिषदहरूमा मिल्दछन्।

• कुल उपनिषदहरूको सङ्ख्या १०८ छ।
• यसमा मुख्य रूपले शास्वत आत्मा, ब्रह्म, आत्मा-परमात्माका बीच सम्बन्ध तथा विश्वको उत्पत्तिदेखि सम्बंधित रहस्यवादी सिधान्तहरूको विवरणदिइएको छ।
• "सत्यमेव जयते" मुण्डकोपनिषददेखि लिइएको छ।
• मैत्रायणी उपनिषदमा त्रिमूर्ति र चार्तुआश्रम सिद्धान्तको उल्लेख छ।

वेदांग

युगान्तरमा वैदिक अध्ययनका लागि छः विधाहरू (शाखाहरू)को जन्म भयो जसलाई ‘वेदांग’ भन्दछन्। वेदांगको शाब्दिक अर्थ छ वेदहरूको अंग, तथापि यस साहित्यका पौरूषेय हुनको कारण श्रुति साहित्यदेखि पृथक नैं गिनिन्छ। वेदांगलाई स्मृति पनि भनिन्छ, किनभनें यो मनुष्यहरूको कृति मानिन्छ। वेदांग सूत्रका रूपमा छन् यसमा कम शब्दहरूमा अधिक तथ्य राख्ने प्रयास गरिएको छ।

वेदांगको सङ्ख्या ६ छ

• शिक्षा- स्वर ज्ञान
• कल्प- धार्मिक रीति एवं पद्धति
• निरुक्त- शब्द व्युत्पत्ति शास्त्र
• व्याकरण- व्याकरण
• छन्द- छन्द शास्त्र
• ज्योतिष- खगोल विज्ञान

सूत्र साहित्य

सूत्र साहित्य वैदिक साहित्यको अङ्ग न हुनको बावजूद त्यसलाई समझनमा सहायक छ ।

कल्प सूत्रऐतिहासिक दृष्टि देखि सर्वाधिक महत्त्वपूर्ण वेदका अङ्गशास्त्रहरू मध्ये हस्तस्थानीय अङ्ग ।

श्रोतसूत्र(कल्पसूत्रान्तर्गत) दर्श-पौर्णमास, सोमयज्ञ,राजसूय,अश्वमेध,निरुढपशुबन्ध,जस्ता महायज्ञदेखि सम्बंधित विस्तृत यज्ञविधिग्रन्थ |

शुल्वसूत्र(कल्पसूत्रान्तर्गत) यज्ञ स्थल तथा अग्निवेदीका निर्माण तथा मापदेखि सम्बंधित नियमसम्बन्धिग्रन्थ | यसमा भारतीय ज्यामितीयको प्रारम्भ रूप देखिन्छ|

धर्मसूत्र(कल्पसूत्रान्तर्गत) यसमा वर्णाश्रमधर्म सम्बन्धि सामाजिक तथा धार्मिक आचारसंहिता भएको ग्रन्थ |

गृह्यसूत्र(कल्पसूत्रान्तर्गत) पारिवारिक संस्कारहरू, विवाह, अग्न्याधान, गर्भाधान, पुंसवन, सीमन्तोनयन ,जातकर्म, निष्क्रमण, अन्नप्राशन, चूडा, उपनयन, वेदारम्भ, समावर्तन ,अन्त्येष्टि उत्सवहरू तथा वैयक्तिक यज्ञहरूदेखि सम्बंधित विधि-विधानहरूको चर्चा भएको ग्रन्थ ।

राजनीतिक स्थिति

ऋग्वैदिक काल मुख्यतः एक कबीलाई व्यवस्था वाला शासन थियो जसमा सैनिक भावना प्रमुख थियो। राजालाई गोमत पनि भनिन्थ्यो।

• वैदिक कालमा राजतन्त्रात्मक प्रणाली प्रचलित थियो। यसमा शासनको प्रमुख राजा हुन्थ्यो।
• राजा वंशानुगत त हुन्थ्यो परन्तु जनता त्यसलाई हटा सकती थियो। त्यो क्षेत्र विशेषको छैन तर जन विशेषको प्रधान हुन्थ्यो .
• राजा युद्धको नेतृत्वकर्न्थ्यो। त्यसलाई कर वसूलने अधिकार नही थियो। जनता द्वारा स्वेच्छादेखि दिइयो भाग एवं बलिदेखि त्यसका खर्च चलन्थ्यो।
• सभा, समिति तथा विदथ नामक प्रशासनिक संस्थाहरू थियों।
• अथर्ववेदमा सभा एवं समितिलाई प्रजापतिको दुइ पुत्रीहरू भनिएको छ। समितिको महत्त्वपूर्ण कार्य राजाको चुनाव गर्नु थियो। समितिको प्रधान ईशान वा पति कहलान्थ्यो। विदथमा स्त्री एवं पुरूष दुइटै सम्मलित हुन्थे। नववधुहरूको स्वागत, धार्मिक अनुष्ठान आदि सामाजिक कार्य विदथमा हुन्थे।
• सभा श्रेष्ठ लोंगोको संस्था थियो, समिति आम जनप्रतिनिधि सभा थियो एवं विदथ सबैभन्दा प्राचीन संस्था थियो। ऋग्वेदमा सबैभन्दा ज्यादा पल्ट उल्लेख विदथको १२२ पल्ट भएको छ।
• सैन्य सञ्चालन वरात, गण अनि सर्ध नामक कबीलाई सङ्गठन गरिन्थ्यो।
• शतपथ ब्रह्मणका अनुसार अभिषेक भएमा राजा महँ बन जान्थ्यो। राजसूय यज्ञ गर्नेको उपाधि राजा तथा वाजपेय यज्ञ गर्नेको उपाधि सम्राट थियो।
• स्पर्श, गुप्तचरहरूलाई र पुरूप, दुर्गापतिलाई भनिन्थ्यो।
• राजाको प्रशासनिक सहयोग पुरोहित एवं सेनानी आदि १२ रत्निन गरिन्थ्यो। चारागाहका प्रधानलाई वाज्रपति एवं लडाकू दलहरूका प्रधानलाई ग्रामिणी भनिन्थ्यो।

१२ रत्निन

पुरोहित- राजाको प्रमुख परामर्शदाता ,

सेनानी- सेनाको प्रमुख,

ग्रामीण- ग्रामको सैनिक पदाधिकारी,

महिषी- राजाकी पत्नी,

सूत- राजाको सारथी,

क्षत्रि- प्रतिहार,

सङ्ग्रहित- कोषाध्यक्ष,

भागदुध- गर्न एकत्र कर्ता अधिकारी,

अक्षवाप- लेखाधिकारी,

गोविकृत- वनको अधिकारी,

पालागल- राजाको मित्र।

विविध क्षेत्रहरूका विशेषज्ञ

होत्री- ऋग्वेदको पाठ कर्ता।

उदगात्री- सामवेदको रिचाहरूको गान कर्ता।

अध्वर्यु- यजुर्वेदको पाठ कर्ता।

रिवींध- संपूर्ण यज्ञहरूको देख रेख कर्ता।

सामजिक स्थिति

• ऋग्वेदका दसवहरू मण्डलमा चार वर्णहरूको उल्लेख मिल्दछ। वर्ण व्यवस्था गरम आधारित थियो। दसवहरू मण्डललाई परवर्ती काल मानिन्छ।
• समाज पितृसत्तात्मक थियो। संयुक्त परिवार प्रथा प्रचलित थियो।
• परिवारको मुखिया 'कुलप' कहलान्थ्यो। परिवार कुल कहलान्थ्यो। धेरै कुल मिलेर ग्राम, धेरै ग्राम मिलेर विश, धेरै विश मिलेर जन एवं धेरै जन मिलेर जनपद बनन्थे। अतिथि सत्कारको परम्पराको सबैभन्दा ज्यादा महत्त्व थियो।
• आर्हरू एवं दासहरूमा संघर्ष चलता रह्यो। एक अर्को वर्ग ' पणिहरू 'को थियो जो धनि थिए र व्यापार गरिन्थ्यो।
• भिखारिहरू र कृषि दासेको अस्तित्व थिएन। संपत्तिको एकाई गाईथी जो विनिमयको माध्यम पनि थियो। सारथी र बढई समुदायलाई विशेष सम्मान प्राप्त थियो।
• अस्प्रश्यता, सती प्रथा, परदा प्रथा, बाल विवाह,को प्रचलन थिएन।
• दास प्रथा थियो, यी दान दिने उल्लेख मिल्दछ।
• शिक्षा एवं वर चुनने अधिकार महिलाहरूलाई थियो। विधवा विवाह, महिलाहरूको उपनयन संस्कार, नियोग गन्धर्व एवं अन्तर्जातीय विवाह प्रचलित थियो।
• वस्त्राभूषण स्त्री एवं पुरूष दुइटैलाई प्रिया थिए। जौ(यव) मुख्य अनाज थियो। शाकाहार एवं मांसाहार दुइटैको प्रचालन थियो। सोम रस ( मदिरा जस्तो )को प्रचलन थियो।
• नृत्य संगीत, नजीका, घुडदौड, मल्लयुद्ध, शुइकर आदि मनोरंजनका प्रमुख साधन थिए।
• अपाला, घोष, मैत्रयी, विश्ववारा, गार्गी आदि विदुषी महिलाहरू थियों।
• ऋग्वेदमा अनार्हरू ( दास वा दस्यु )लाई मृद्धवाय ( अस्पष्ट बोलने वाला ), अवृत ( नियमहरू- व्रतहरूको पालन निहीं कर्ता), बताइएको छ।
• सर्वप्रथम 'जाबालोपनिषद 'मा चार आश्रम ब्रम्हचर्य, गृहस्थ, वानप्रस्थ तथा संन्यास आश्रमको उल्लेख मिल्दछ। वैदिक कालमा संन्यास आश्रमको उल्लेख छैन मिल्दछ ।

आर्थिक स्थिति

• अर्थव्यवस्थाको प्रमुख आधार पशुपालन एवं कृषि थियो।
• ज्यादा पाल्तुपशु राख्ने भएका गोमत कहलान्थे। चारागाहका लागि ' उत्यति ' वा ' गव्य ' शब्द काप्रयोग भएको छ। दूरीलाई ' गवयुती ', पुत्रीलाई दुहिता ( गाईदुहने ) तथा युद्धहरूका लागि ' गविष्टि 'को प्रयोग हुन्थ्यो। युद्धहरूदेखि बल पूर्वक प्राप्त धन, संपत्तिको आरम्भिक स्रोत थियो।
• राजालाई जनता स्वेच्छादेखि भाग वा बलि देती थियो।
• आवास घास-फूस एवं काष्ठ निर्मित हुन्थे।
• ऋण लिने एवं दिने प्रथा प्रचलित थियो जसलाई ' कुसीद ' भनिन्थ्यो।
• गोरुगाडी, रथ एवं नाव यातायातका प्रमुख साधन थिए।

कृषि

• सर्वप्रथम शतपथ ब्राम्हणमा कृषिको समस्त प्रक्रियाहरूको उल्लेख मिल्दछ। ऋग्वेदका प्रथम र दसम मण्डलहरूमा बुआई, जुताई, फसलको गहाई आदिको वर्णन छ। ऋग्वेदमा केवल यव ( जौ ) नामक अनाजको उल्लेख मिल्दछ। ऋग्वेदका चौथो मण्डलमा कृषिको वर्णन छ।

• परवर्ती वैदिक साहित्हरूमा नैं अन्य अनाजहरू जस्तै गेहूं ( गोधूम ), ब्रीही ( चावल ) आदिको चर्चा गरिएको छ। काठक संहितामा २४ गोरुहरू द्वारा हल खींचे जाने का, अथर्ववेदमा वर्षा, कूप एवं नाहरको तथा यजुर्वेदमा हलको ' सीर 'का नामले उल्लेख छ। त्यस कालमा कृत्रिम सिंचाईको व्यवस्था पनि थियो।

पशुपालन

पशुहरूको चारण नैं तिनको आजीविकाको प्रमुख साधन थियो। गाईनैं विनिमयको प्रमुख साधन थियो। ऋग्वैदिक कालमा भूमिदान वा व्यक्तिगत भू-स्वामित्वको धारणा विकसित नही भएको थियो।

व्यापार

आरम्भमा अत्यन्त सीमित व्यापार प्रथाको प्रचालन थियो। व्यापार विनिमय पद्धतिमा आधारित थियो। समाजको एक वर्ग 'पाणी' व्यापार गरे गरिन्थ्यो। राजालाई नियमित गर्न दिने वा भू-राजस्व दिने प्रथा थिएन। राजालाई स्वेच्छादेखि बलि वा भाग वा नजराना दिइन्थ्यो। पराजित कबीला पनि विजयी राजालाई भहरूट देन्थ्यो। लूटमा प्राप्त धनलाई राजा आफ्नो अन्य साथिहरूका बीच बांटन्थ्यो।

धातु एवं सिक्के : ऋग्वेदमा उल्लिखित धातुहरूमा सर्वप्रथम धातू, अयस ( ताँबो वा कांसा ) थियो। ती सोना ( हिरव्य वा स्वर्ण ) एवं चांदीदेखि पनि परिचित थिए। तर ऋग्वेदमा फलामको उल्लेख छैन। ' निष्क ' सम्भवतः सोने आभूषण वा मुद्रा थियो जो विनिमयका काममा पनि आन्थ्यो।

उद्योग : ऋग्वैदिक कालका उद्योग घरेलु जरूरतहरूका पूर्ति हेतु थिए। बढई एवं धूकरको कार्य अत्यन्त महत्त्वपूर्व थियो। अन्य प्रमुख उद्योग वस्त्र, भाँडाकुँडा, लसूत्र एवं चर्म कार्य थियो। स्त्रीहरू पनि चटाई बन्ने कार्य गर्थे।

धार्मिक स्थिति

• आर्य बहुदेववादी हुँदै पनि एकेश्वरवादमा विश्वास गरिन्थ्यो।
• यहाँ प्राकृतिक शक्तिहरूको मानवीकरण गर्न तिनको पूजागरिन्थ्यो। ती मुख्या रूपले प्रकृतिका पूजक थिए। वैदिक धर्म पुरूष प्रधान धर्म थियो। आरम्भमा स्वर्ग वा अमरत्वको परिकल्पना थिएन।
• वैदिक धर्म पुरोहितहरूदेखि नियन्त्रित धर्म थियो। पुरोहित देवता एवं मानवका बीच मध्यस्थ थियो। नरकलोकको परिकल्पना अथर्ववेदमा गरिएको छ।
• वैदिक देवताहरूको स्वरूप महिमामंडित मानवहरूको छ। देवताहरूको परिकल्पना मानव एवं पशु रूपमा गरिएको थियो। ऋग्वेदमा ३३ देवतहरूको उल्लेख छ।