विकिपिडिया

अवधी भाषा

अवधी, जसलाई औधि पनि भनिन्छ, उत्तरी भारतको उत्तर प्रदेशको अवध क्षेत्रमा बोलिने एक आर्य भाषा हो।[६] अवध नाम पुरातन सहर अयोध्यासँग जोडिएको छ, जसलाई भगवान रामचन्द्रको जन्मभूमि मानिन्छ।[७][८] १९औँ शताब्दीमा हिन्दी भाषा द्वारा विस्थापित हुनु अघि यो ब्रजसँगै साहित्यिक सम्पर्क भाषाको रूपमा व्यापक रूपमा प्रयोग भएको थियो।[९]

अवधी
अवधी/औधी
देवनागरी लिपिमा लेखिएको "अवधी" शब्द
उच्चारण[əʋ.d̪ʱi]
मूलभाषीभारत र नेपाल
क्षेत्रअवध
रैथाने(हरू)अवधी जाति
मातृभाषी वक्ताभारतमा ३.८५ मिलियन
प्रारम्भिक रूप
आञ्चलिक भाषाहरू
सरकारी दर्जा
आधिकारिक भाषा
 फिजी (फिजी हिन्दी)
भाषा सङ्केतहरू
आइएसओ ६३९-२awa
आइएसओ ६३९-३awa
ग्लोटोलगawad1243[१]
भाषाविद् प्रयोगशाला59-AAF-ra
यो लेखमा आइपिए ध्वन्यात्मक चिह्नहरूको प्रयोग गरिएको छ। सही आइपिए सक्षम नभएमा तपाईँले युनिकोड अक्षरहरू प्रश्न चिह्न, कोठा अथवा अन्य कुनै चिह्न जस्तो देखिनेछ।
यो लेखमा विशेष अक्षरहरू रहेका छन् । बिना वास्तविक प्रतिपादन समर्थनको अभावमा, तपाईँ प्रश्नसूचक चिह्न, बाकस चिह्न वा अन्य नचिन्ने चिह्न अथवा अक्षर हेर्न सक्नुहुनेछ ।

भाषिक रूपमा, अवधी हिन्दुस्तानीसँग समान भाषा हो। यद्यपि, यसलाई भारतीय सरकारले हिन्दीको बोलीको रूपमा लिन्छ, र अवधी बोलिने क्षेत्रलाई उनीहरूको सांस्कृतिक निकटताका कारण हिन्दी भाषा क्षेत्रको एक हिस्सा मानिन्छ, यस बीचमा मानक हिन्दीले पनि यस क्षेत्रको भाषिक भाषाको रूपमा सेवा गर्दछ। नतिजाको रूपमा, हिन्दी, अवधीको सट्टा, विद्यालय निर्देशनहरू साथै प्रशासनिक र आधिकारिक उद्देश्यहरूको लागि प्रयोग गरिन्छ; र यसको साहित्य हिन्दी साहित्यको दायराभित्र पर्छ।[१०][११]

अवधीको वैकल्पिक नामहरूमा बैस्वरी (बैश्वराको उपक्षेत्र पछि), साथै कहिलेकाहीँ अस्पष्ट पूरबी, शाब्दिक अर्थ "पूर्वी", र कोसली (प्राचीन कोसल राज्यको नाममा राखिएको) समावेश गर्दछ।[१२]

भौगोलिक वितरण

सम्पादन गर्नुहोस्

भारत

सम्पादन गर्नुहोस्

अवधी मुख्यतया गङ्गा-यमुना दोआबको तल्लो भागको साथ मध्य उत्तर प्रदेशलाई समेट्ने अवध क्षेत्रमा बोलिन्छ।[१३][१४] पश्चिममा, यो पश्चिमी हिन्दी, विशेष गरी कन्नौजी र बुन्देलीले घेरिएको छ, जबकि पूर्वमा, पूर्वी आर्य भाषाहरूको बिहारी समूहबाट भोजपुरी बोलिन्छ।[१५][१६] उत्तरमा, यो नेपाल देश र दक्षिणमा बघेलीले घेरिएको छ, जुन अवधीसँग ठुलो समानता छ।[१७]

उत्तर र मध्य उत्तर प्रदेशका निम्न जिल्लाहरूले अवधी बोल्छन्-

उत्तर प्रदेशको पूर्वी भागहरूमा अवधी भाषाले आफ्नो रूपलाई "पूर्वी मानक अवधी" भनिने विशेष बोलीमा परिवर्तन गर्छ। यस क्षेत्रले पूर्वाञ्चलको भोजपुरी भाषी जिल्लाहरूसँग सीमा जोड्छ। यस भागमा जिल्लाहरू समावेश छन्-

नेपाल

सम्पादन गर्नुहोस्

अवधी नेपालको दुई प्रदेशमा बोलिन्छ:

दक्षिण एसिया बाहिर

सम्पादन गर्नुहोस्
थप जानकारी: फिजी हिन्दी र क्यारिबियाली हिन्दुस्तानी

अवधी (साथै अन्य भाषाहरू) द्वारा प्रभावित भाषा फिजीमा भारतीयहरूका लागि सम्पर्क भाषाको रूपमा पनि बोलिन्छ र यसलाई फिजी हिन्दी भनिन्छ। यो भोजपुरीबाट प्रभावित अवधीको प्रकार हो र यसलाई पूर्वी हिन्दीको रूपमा पनि वर्गीकृत गरिएको छ।[१८] सुरिनाम, ट्रिनिडाड र टोबागो र गयानामा भारतीयहरूले बोल्ने क्यारिबियाली हिन्दुस्तानी भोजपुरीमा आधारित छ र आंशिक रूपमा अवधीमा आधारित छ। दक्षिण अफ्रिकामा बोलिने हिन्दुस्तानी र मौरिससमा बोलिने भोजपुरी पनि केही हदसम्म अवधीबाट प्रभावित छन्।[१९]

वर्गीकरण

सम्पादन गर्नुहोस्
 
अवधी भाषाको भाषिक वर्गीकरण।

अवधी एक भारोपेली भाषा हो र आर्य भाषा परिवारको आर्य इरानेली उप-समूहसँग सम्बन्धित छ। आर्य बोली निरन्तरता भित्र, यो भाषाहरूको पूर्वी-मध्य क्षेत्र अन्तर्गत पर्दछ र प्रायः पूर्वी-हिन्दीको रूपमा चिनिन्छ। यो सामान्यतया मानिन्छ कि अर्धमागधी प्राकृतको पुरानो रूप, जुन आंशिक रूपमा शौरसेनी र आंशिक रूपमा मागधी प्राकृतसँग सहमत थियो, अवधीको आधार हुन सक्छ।[२०]

अवधीको सबैभन्दा नजिकको नातेदार बघेली भाषा हो किनभने वंशावली दुवै एउटै 'आधा-मागधी' बाट आएका हुन्। अधिकांश प्रारम्भिक भारतीय भाषाविद्हरूले बघेलीलाई 'अवधिको दक्षिणी रूप' मात्र मानेका थिए, तर हालैका अध्ययनहरूले बागेलीलाई अवधीको उप-बोली मात्र नभई एक अलग बोलीको रूपमा स्वीकार गरेका छन्।[२१]

साहित्य​

सम्पादन गर्नुहोस्
मुख्य लेख: अवधी साहित्य

उत्तर-मध्यकालीन र प्रारम्भिक-आधुनिक भारत

सम्पादन गर्नुहोस्

यस अवधिमा, अवधी उत्तरी भारतमा महाकाव्यको साधन बनेको थियो। यसको साहित्य मुख्यतया: भक्तिकाव्य र प्रेमाख्यान मा विभाजित छ।[२२]

भक्तिकाव्य

सम्पादन गर्नुहोस्
तुलसीदासको रामचरितमानसको चित्रण
 
 
(क) वलीको मृत्यु: राम र लक्ष्मणले मनसुनको प्रतीक्षा गर्दै, (ख) रामको सेना महासागर पार गर्दै लंकामा।
अवधी सूफी ग्रन्थहरूका दृष्टान्तहरू
 
रानी नागमतीले आफ्नो सुता पद्मावतसँग कुरा गर्छिन्
 
प्रेमीहरूले जङ्गलमा बाघलाई गोली हानेका छन्। रहस्यमय सूफी पाठ मधुमालती बाट।

सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण काम, सम्भवतः कुनै पनि आधुनिक आर्य भाषामा, कवि-सन्त तुलसीदासबाट रामचरितमानस वा दोहा-चौपई छन्दमा लेखिएको "रामको कामको ताल" को रूपमा आएको हो। यसको कथानक प्रायः व्युत्पन्न हो, वाल्मीकिद्वारा लिखित मूल रामायणबाट वा अध्यात्मा रामायणबाट, जुन दुवै संस्कृतमा छन्। महात्मा गान्धीले रामचरितमानसलाई "सबै भक्ति साहित्यको सबैभन्दा ठुलो पुस्तक" भनेर प्रशंसा गरेका थिए भने पश्चिमी पर्यवेक्षकहरूले यसलाई "उत्तरी भारतको बाइबल" भनेर नामाकरण गरेका छन्।[२३] यसलाई कहिलेकाँही समानार्थी रूपमा 'तुलसीदास रामायण' वा केवल 'रामायण' भनिन्छ।[२४]

तुलसीदासका रचना हनुमान चालीसा[२५][२६], पार्वती मङ्गला र जानकी मङ्गला पनि अवधीमा लेखिएका छन्।[२७]

श्रीमद्भागवत् पुराणको 'दसम स्कन्ध' को पहिलो हिन्दी भाषा रूपान्तरण, हस्तिग्राम (वर्तमान रायबरेली नजिकैको हथगाउँ) का लालचदासको "हरिचरित" सन् १५३० मा सम्पन्न भएको थियो। यो लामो समयसम्म व्यापक रूपमा फैलियो र पूर्वी उत्तर प्रदेश र बिहार, मालवा र गुजरातसम्म पाठका धेरै पाण्डुलिपि प्रतिलिपिहरू फेला परेका छन्, सबै कैथी लिपिमा लेखिएका छन्।[२८]

सिकन्दर लोदीको शासनकालमा ईश्वरदास (दिल्लीको) सत्यवती (सन् १५०१) र लालदासको अवधबिलास (सन् १७००) पनि अवधीमा लेखिएका थिए। अवधी कबीर जस्ता भक्ति सन्तहरूको कार्यमा एक प्रमुख घटकको रूपमा देखा पर्‍यो, जसले प्राय: पञ्चमेल खिचरी वा धेरै स्थानीय भाषाहरूको "खजमज" भनेर वर्णन गरिएको भाषा प्रयोग गर्‍यो। कबीरको प्रमुख कृति बीजकको भाषा मुख्यतया अवधी हो।[२९][३०]

प्रेमाख्यान

सम्पादन गर्नुहोस्

अवधी पनि १४औँ शताब्दीको अन्तिम चौथाईदेखि पूर्वी सूफीहरूको मनपर्ने साहित्यिक भाषाको रूपमा देखा पर्यो। यो प्रेमाख्यानको भाषा बन्यो, फारसी मस्नावीको ढाँचामा बनेको प्रेमाख्यान कथाहरू, सूफी रहस्यवादमा समाहित तर विशुद्ध रूपमा भारतीय पृष्ठभूमिमा सेट गरिएको, ठुलो सङ्ख्यामा आकृतिहरू प्रत्यक्ष रूपमा भारतीय विद्याबाट उधारिएको। अवधी भाषामा त्यस्ता प्रेमाख्यानहरूमध्ये पहिलो मौलाना दाउदको कान्दयान (सन् १३७९) थियो। यस परम्परालाई जयसीले अगाडि बढाएका थिए, जसको उत्कृष्ट कृति पद्मावत (सन् १५४०) प्रसिद्ध शासक शेर शाह सुरीको शासनकालमा रचना भएको थियो। पद्मावतले अराकानदेखि डेक्कनसम्म टाढा-टाढा यात्रा गर्‍यो, र पर्शियन र अन्य भाषाहरूमा उत्सुकताका साथ प्रतिलिपि गरियो र पुन: वर्णन गरिएको थियो।[३१]

म तिमीलाई मेरो महान सहर, सधैँ सुन्दर जैसको बारेमा बताउँछु।

सत्ययुगमा यो एक पवित्र स्थान थियो, त्यसपछि यसलाई "बगैँचाको सहर" भनिन्थ्यो।
त्यसपछि त्रेता गयो, र जब द्वापर आयो, भुञ्जराजा नामक महान् ऋषि हुनुहुन्थ्यो।
त्यतिबेला यहाँ ८८ हजार ऋषिहरू बसेका थिए, घना... र चौरासी पोखरीहरू।
तिनीहरूले पक्की घाट बनाउन इँटा पकाए र आठ-चारवटा इनार खने।
यता उता राम्रा किल्ला बनाए, रातमा आकाशमा ताराहरू देखिन्थे।
तिनीहरूले माथि मन्दिरहरू सहित धेरै बगैँचाहरू पनि राख्छन्।

दोहा: तिनीहरू तपस गर्दै बसे, ती सबै मानव अवतारहरू।

दिनरात होम जप गर्दै यो संसार पार गरे।

— जायसी

जयासीका अन्य प्रमुख कृतिहरू - कान्हावत, अखरावट र आखरी कलामहरू पनि अवधीमा लेखिएका छन्।[३२]

अवधी रोमान्स मिरिगावती (सन् १५०३) वा "द म्याजिक डो", शेख 'कुतुबान' सुहरावर्दीले लेखेका थिए, जो जौनपुरको सुल्तान हुसैन शाह शार्कीको दरबारमा निर्वासनमा परेका एक विशेषज्ञ र कथाकार थिए। कवि सय्यद मंझन राजगिरी द्वारा मधुमालती वा "रातको फूलको चमेली" नामक अर्को रोमान्स सन् १५४५ मा लेखिएको थियो।[३३]

आधुनिक भारत

सम्पादन गर्नुहोस्

आधुनिक कालमा अवधी साहित्यमा सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण योगदान रमाई काका (१९१५–१९८२), बलभद्र प्रसाद दीक्षित (१८९८–१९४३) र वंशीधर शुक्ल (१९०४–१९८०) जस्ता लेखकहरूबाट आएका छन्।।

‘कृष्णायन’ (१९४२) एक प्रमुख अवधी महाकाव्य हो जुन द्वारका प्रसाद मिश्रले भारतको स्वतन्त्रता आन्दोलनको समयमा कारावासमा लेखेका थिए। २०२२ मा डा. विद्या विन्दु सिंहलाई अवधी साहित्यमा उनको योगदानको लागि पद्मश्री सम्मानित गरिएको छ।

सन्दर्भ सामग्रीहरू

सम्पादन गर्नुहोस्
  1. ↑ ह्यामरस्ट्रोम, ह्याराल्ड; फोर्केल, रोबर्ट; हास्पेलमाथ, मार्टिन, सम्पादकहरू (२०१७), "अवधी", ग्लोटोलग ३.०, जेना, जर्मनी: मानव इतिहासको विज्ञानको लागि म्याक्स प्लांक संस्थान। 
  2. ↑ "The Slow Death of Awadhi and Bhojpuri"। 
  3. ↑ "Omniglot — Awadhi (अवधी)"। 
  4. ↑ "'Awadhi language is grouped as mother tongue under Hindi' says Minister of State for Home Affairs"। 
  5. ↑ "Going Native: Ghalib goes to Awadh…"। 
  6. ↑ Oldenburg, Veena Talwar, The Making of Colonial Lucknow, 1856–1877, Princeton University Press, पृ: ५। 
  7. ↑ Saxena (1971:1)
  8. ↑ Grierson (1904:1)
  9. ↑ Saxena (1971:6)
  10. ↑ Kawoosa, Vijdan Mohammad (२२ नोभेम्बर २०१८), "How languages intersect in India", Hindustan Times, मूलबाट Oct १५, २०२२-मा सङ्ग्रहित। 
  11. ↑ Masica (1993:9)
  12. ↑ Grierson (1904:10)
  13. ↑ Saxena (1971:1)
  14. ↑ Grierson (1904:9–10)
  15. ↑ Saksena, Baburam (१९७१), Evolution of Awadhi (a Branch of Hindi). (अङ्ग्रेजीमा), Motilal Banarsidass Publ., आइएसबिएन 978-81-208-0855-3। 
  16. ↑ Verbeke, Saartje (२०१३-०३-२२), Alignment and Ergativity in New Indo-Aryan Languages (अङ्ग्रेजीमा), Walter de Gruyter, आइएसबिएन 978-3-11-029267-1। 
  17. ↑ Saxena (1971:2–5)
  18. ↑ Fiji Hindi at Ethnologue (25th ed., 2022) ढाँचा:Closed access
  19. ↑ "Awadhi language", omniglot.com, अन्तिम पहुँच १७ डिसेम्बर २०२०। 
  20. ↑ Grierson (1904:2)
  21. ↑ Mandal, R. B. (१९९०), Patterns of Regional Geography: Indian perspective (अङ्ग्रेजीमा), Concept Publishing Company, पृ: 127–129, आइएसबिएन 978-81-7022-291-0। 
  22. ↑ Grierson (1904:13)
  23. ↑ Lutgendorf (1991:1)
  24. ↑ Saxena (1971:11–12)
  25. ↑ Padam, Sandeep (२१ मार्च २०१८), Hanuman Chalisa: Verse by Verse Description (हिन्दीमा), Notion Press, आइएसबिएन 978-1-64249-611-6। 
  26. ↑ Shamim, Dr Rupali Saran Mirza Dr and Amna (१४ नोभेम्बर २०१६), Lucknow Poetica (अङ्ग्रेजीमा), Idea Publishing, पृ: ४२। 
  27. ↑ Saxena (1971:12)
  28. ↑ Orsini (2014:200)
  29. ↑ Vaudeville (1990:264)
  30. ↑ Vaudeville (1990:259)
  31. ↑ Orsini (2014:213)
  32. ↑ Singh, Virendra (२००९), "An Avadhi language account of an earthquake in medieval North India circa AD 1500", Current Science 96: 1648–1649। 
  33. ↑ Saxena (1971:15)

पुस्तकहरू

सम्पादन गर्नुहोस् 
"https://ne.wikipedia.org/w/index.php?title=अवधी_भाषा&oldid=1281511" बाट अनुप्रेषित