अवधी भाषा
अवधी (اودهي) भारतीय उपमहाद्विपको उत्तरी भागमा बोलिने हिन्द-आर्यन समुहको पुर्वी हिन्दी शाखाको मुख्य बोली हो । अवधी हिंदी क्षेत्र को एउटा उपभाषा हो। अवधी भाषा नेपालमा बोलिने एक प्रमुख भाषा हो। यो उत्तर प्रदेशको अवधको केही जिल्लामा बोलिन्छ । जनगणना २०६८ को अनुसार नेपालमा ५,०१,७५२ जनसङ्ख्या अवधी भाषा बोल्छन्।[२] यो तथ्याङ्क अनुसार अवधी नेपालमा बोलिने भाषाहरू मध्ये ११औँ स्थानमा पर्दछ। सन २००१ को गणना अनुसार विश्वमा सबै भन्दा बढी मातृभाषी भएको भाषाहरु को सुचीमा यो २९ औँ स्थानमा पर्छ । अवधी भारोपेली भाषा परिवारको हो । अवधी भाषा अवध क्षेत्रमा मात्रै सिमित छैन । अवधी भाषाको प्रवासी विश्व भरि फैलिएका छन। केही मानिसले यो भाषालाई सुल्तान (सम्राट)को भाषा पनि भन्ने गर्छन । अवधी लगभग ४.५ करोड जना ले बोल्छन। "अवध" शब्दको व्यतुपत्ती "अयोध्या"बाट भएको हो। यो भाषाको लिपिहरु देवनागरी कैथी तथा मुण्डा लिपी प्रचलित छन्। अवधी भाषाको सामन्यतः लेखन प्रणाली देवनागरी वा कैथीमा हुन्छ, कोहि ले दुइटैको मिश्रण गर्छ्न । मुस्लिमहरूले फारसी लिपिको प्रयोग गर्छन ।
| अवधी | |
|---|---|
| अवधी • اودهي | |
| मूलभाषी | भारत , नेपाल , फिजी, मौरिसस, ट्रिनिडाड र टोवागो |
| क्षेत्र |  भारत अवध र उत्तर प्रदेशको अन्य क्षेत्र, मध्य प्रदेशका केही क्षेत्र, बिहार र दिल्ली  नेपाल लुम्बिनी अञ्चल्: कपिलवस्तु, नवलपरासी, रुपन्देही; भेरी अञ्चल्: बाँके, बर्दिया |
| मातृभाषी वक्ता | – |
भारोपेली
| |
| आञ्चलिक भाषाहरू |
|
| देवनागरी (मुख्यतः),कैथी, फारसी | |
| भाषा सङ्केतहरू | |
| आइएसओ ६३९-२ | awa |
| आइएसओ ६३९-३ | awa |
भौगोलिक वितरणसम्पादन
अवधी मुख्य रूपले नेपालको पश्चिम तराईमा बोलिन्छ तर यसको ठुलो जनसङ्ख्या भारतको उत्तर प्रदेशमा रहेको छ । नेपाल र भारत को अतिरिक्त फिजी, मॉरीशस, मलेशिया, सूरीनाम, त्रिनिदाद, र गुयानामा पनि यो भाषा बोलिन्छ । अवधी लगभग ४.५ करोडले बोल्ने भाषा हो । यसका धेरै वक्ताहरु यो भाषालाई आफ्नो पहिलो भाषा वा मातृभाषाको रूपमा प्रयोग गर्छन ।
नेपालसम्पादन
नेपालमा अवधी भाषा निम्न क्षेत्रमा बोलिन्छ :
भारतसम्पादन
भारतको अवध क्षेत्रको निम्न जिल्लाहरू मा बोलिन्छ :
- फैजाबाद
- लखनउ
- बाराबङ्कि
- रायबरेली
- ऊन्नाव
- बहराइच
- गोन्डा
- श्रवस्ती
- बलरामपुर्
- प्रतापगढ
- सुल्तानपुर
- जौनपुर
- भदोही
- मिर्जापुर
- महोबा
- अमबेड्कर नगर
दोआब र अन्य क्षेत्रसम्पादन
- कानपुर
- फतेहपुर
- कौशाम्बी
- इलाहाबाद
- लखीमपुर खीरी
- सीतापुर
- बस्ती
- सिद्धार्थनगर
फिजी मा फिजी हिन्दी को नामले बोलिन्छ ।
साहित्यसम्पादन
वर्तमान समयमा अवधीमा धेरै थोरै साहित्यिक प्रयास छ । हिन्दीको मानकीकरण भन्दा पहिला यो महत्त्वपूर्ण साहित्यिक बोली थियो । अवधीको सबैभन्दा पुरानो झलक १२ औँ शताब्दिको दामोदर पन्डितको "उक्ति-व्यक्ति प्राकरण" मा पाइन्छ । उहाँले यो किताब आफ्नो मातृभाषा अवधी सिकाउनका लागि लेख्नु भएको थियो । प्राचीन अवधी साहित्यका मुख्य शाखा भक्तिकाव्य र प्रेमाख्यान काव्य हो । भक्ति काव्यमा गोस्वामी तुलसीदास को "रामचरितमानस" (सं. १६३१) अवधी साहित्य को प्रमुख कृति हो । यो भाषा संस्कृत शब्दावलीले भरिएको छ । रामचरितमानसको अतिरिक्त तुलसीदासले अन्य ग्रन्थ अवधीमा लेख्नुभएको छ जस मध्य "विनय पत्रिका " एक हो। [३]यही भक्ति साहित्य अन्तर्गत लालदास को "अवधबिलास" आउछ । यसको रचना संवत १७०० मा भएको हो । सन्तकविहरूमा बाबा मलुकदास पनि अवधी क्षेत्र कै हुनुहुन्थ्यो । धेरै सन्तहरूले आफ्नो उपदेशका लागि अवधी भाषाको प्रयोग गरेका छन ।
प्रेमाख्यान काव्यमा सूफी काव्यको परम्परा धेरै पाइन्छ । १४ औँ शताब्दिमा शुरु भएको सूफी परम्पराको धेरै कवि र लेखकले प्रयोग गर्न थाले र अवधी भाषामा थुप्रै कविताहरु लेखे । सूफी लेखकहरूले समृद्ध पारेको अवधी प्रेमाख्यान काव्य साहित्यमा मुस्लिम कवि धेरै थिए र मौलाना दाउद पहिला कवि हुनुहुन्थ्यो । त्यस समयको मुस्लिम प्रभावले गर्दा सूफी परम्परामा आधारित कविताहरु फारसी लिपिमा लेखिएका थिए ।[३] मौलाना दाउदको "चण्डायन" सबैभन्दा पुरानो कृति भएपनि यस विधाका महान लेखक मलिक मुहम्मद जायसी थिए जसले सन १५२० र १५४० को बिच चितौणको रानी पद्मिनीको कथामा आधारित "पद्मावत" कविताको सिृजना गरे ।[३]मंझन को "मधुमालती", उसमान को "चित्रावली", आलम को "माधवानल कामकंदला", नूरमुहम्मद को "इंद्रावती" र शेख निसार को "यूसुफ जुलेखा" यही परम्परा को रचनाहरु हुन्। शब्दावलीको दृष्टिबाट यो रचनाहरु हिन्दू कविहरूको ग्रन्थ भन्दा यो कुरामा भिन्न छन कि यिनमा संस्कृत को तत्सम शब्दहरूको त्यति प्रचुरता छैन। [४]
यो पनि हेर्नुहोससम्पादन
सन्दर्भ सामग्रीहरूसम्पादन
- ↑ [१]
- ↑ cbs.gov.np
- ↑ ३.० ३.१ ३.२ History of Hindi language, Compiled by Sanjeev Nayyar, March 2002
- ↑ Evolution of Awadhi (a branch of Hindi) By Baburam Saksena
बाह्य कडीहरूसम्पादन
- अवधी ग्रन्थावली (गूगल पुस्तक)
- अवधी ग्रन्थावली, भाग - २ (गूगल पुस्तक ; लेखक - जगदीश पीयूष)
- Tulsi Ramayana
- विश्व बाइबल अनुवाद केन्द्र: अवधी
- अवधी सिक्नुहोस्
अथवा यो हेर्नुहोस्