भारतीय साहित्य
भारतको साहित्यिक परम्परा अत्यन्त प्राचीन हो। भारतीय संस्कृति एवं राष्ट्रका समान नैं भारतीय साहित्यको समेकित संकल्पना पनि भारतको भावात्मक एकताका लागि अत्यन्त आवश्यक हुन्छ।
भूमिका
सम्पादन गर्नुहोस्भारतवर्ष अनेक भाषाहरूको विशाल देश छ - उत्तर-पश्चिममा पञ्जाबी, नेपाली र उर्दू; पूर्वमा उडिया, बङ्गालमा असमिया; मध्य-पश्चिममा मराठी र गुजराती र दक्षिणमा तमिल, तेलुगु, कन्नड र मलयालम। यिनको अतिरिक्त कतिपय र पनि भाषाहरू छन् जसको साहित्यिक एवं भाषावैज्ञानिक महत्त्व कम छैन- जस्तै कश्मीरी, डोगरी, सिंधी, कोंकणी, तूरू आदि। यीबाट प्रत्येक का, विशेषत: पहिलो पल्टह भाषाहरूमा देखि प्रत्येक का, आफ्नो साहित्य छ जो प्राचीनता, वैविध्य, गुण र परिमाण- सबैको दृष्टिदेखि अत्यन्त समृद्ध हो। यदि आधुनिक भारतीय भाषाहरूका नैं संपूर्ण वाङ्मयको संचयन गरे जाये त त्यो यूरोपका संकलित वाङ्मयदेखि कुनै पनि दृष्टिदेखि कम छैन। वैदिक संस्कृत, संस्कृत, पालि, प्राकृतहरू र अपभ्रंशोंको समावेश गर्न लिनमा त त्यसका अनंत विस्तार कल्पनाको सीमालाई पार गर्न जान्छ- ज्ञानको अपार भण्डार, हिन्द महासागरदेखि पनि गहिरो, भारतका भौगोलिक विस्तारदेखि पनि व्यापक, हिमालयका शिखरहरूदेखि पनि अग्लो र ब्रह्मको कल्पनादेखि पनि अधिक सूक्ष्म।
भारतीय साहित्यको मूलभूत एकता र त्यसको आधार-तत्व
सम्पादन गर्नुहोस्भारतको प्रत्येक भाषाका साहित्यको आफ्नो स्वतन्त्र र प्रखर वैशिष्ट्य छ जो आफ्नो प्रदेशका व्यक्तित्वदेखि मुद्रांकित हो। पञ्जाबी र सिंधी, यता नेपाली र उर्दूको प्रदेश-सीमाहरू कितनी मिली भएका हुन् ! परन्तु तिनको आफ्नो-आफ्नो साहित्यको वैशिष्ट्य कति प्रखर छ ! यसै प्रकार गुजराती र मराठीको जन-जीवन परस्पर ओतप्रोत छ, परन्तु के तिनको बीचमा कुनै प्रकारको भ्रान्ति सम्भव छ ! दक्षिणको भाषाहरूको उद्गम एक छ : सबै द्रविड परिवारको विभूतीहरू छन्, परन्तु के कन्नड र मलयालम वा तमिल र तेलुगुका स्वारूप्यका विषयमा शंका हुन सक्छ ! यही कुरा बँगला, असमिया, र उडियाका विषयमा सत्य हो। बँगालका गहिरा प्रभावलाई पचाएर असमिया र उडिया आफ्नो स्वतन्त्र अस्तित्वलाई बनाये भए छन्।
इन सबै साहित्हरूमा आफ्नो-आफ्नो विशिष्ट विभूतीहरू छन्। तमिलको संगम-साहित्य, तेलगुका द्वि-अर्थी काव्य र उदाहरण तथा अवधान-साहित्य, मलयालमका सन्देश-काव्य एवं कीर-गीत (कलिप्पाटु) तथा मणिप्रवालम् शैली, मराठीका पवाडे, गुजरातीका अख्यान र फागु, बँगलाको मङ्गल काव्य, असमियाका बडगीत र बुरंजी साहित्य, पञ्जाबीका रम्याख्यान तथा वीरगति, उर्दूको गजल र हिंदीको रीतिकाव्य तथा छायावाद आदि आफ्नो-आफ्नो भाषा–साहित्यका वैशिष्ट्यका उज्ज्वल प्रमाण छन्।
र पनि कदाचित् यो पार्थक्य आत्माको छैन। जस प्रकार अनेक धर्महरू, विचार-धाराहरू र जीवन प्रणालिहरूका रहँदै पनि भारतीय संस्कृतिको एकता असंदिग्ध छ, यसै प्रकार यसै कारणदेखि अनेक भाषाहरू र अभिवयंजना-पद्धतिहरूका रहँदै पनि भारतीय साहित्यको मूलभूत एकताको अनुसन्धान पनि सहज-सम्भव हो। भारतीय साहित्यको प्राचुर्य र वैविध्य त अपूर्व छ ही, त्यसको यो मौलिकता एकता र पनि रमणीय हो।
जन्मकाल
सम्पादन गर्नुहोस्दक्षिणमा तमिल र उता उर्दूलाई छो्डेर भारतको लगभग सबै भारतीय भाषाहरूको जन्म-काल प्रायः समान नैं हो। तेलगू-साहित्यका प्राचीनतम ज्ञात कवि छन् नन्नय, जसको समय छ ईसाको ग्यारहौं सती। कन्नडको प्रथम उपलब्ध ग्रन्थ छ ‘कविराजमार्ग’, जसका लेखक छन् राष्क्रूट-वंशका नरेश नृपतुंग (८१४-८७७ ई.); र मलयालमको सर्वप्रथम कृति छन् ‘रामचरितम’ जसका विषयमा रचनाकाल र भाषा-स्वरूप आदिको अनेक समस्याहरू र जो अनुमानतः तेह्रौँ शतीको रचछैन। गुजराती तथा मराठीको आविर्भाव-काल लगभग एक नैं हो। गुजरातीको आदि-ग्रन्थ सन् ११८५ ई.मा रचित शालिभद्र भारतेश्वरको ‘बाहु-बलिरास’ छ र मराठीका आदिम साहित्यको आविर्भाव बारहौं शतीमा भएको थियो। यही कुरा पूर्वको भाषाहरूमा सत्य हो। बँगलाको चर्या-गीतहरूको रचना शायद दसौं र बारहौं शताब्दीका बीच कुनै समय भएको हुनेछ; असमिया-साहित्यका सबैभन्दा प्राचीन उदाहरण प्रायः तेह्रौँ शताब्दीका अंतका छन् जसमा सर्वश्रेष्ठ छन् हेम सरस्वतीको रचनाहरू ‘प्रह्लादचरित्र’ तथा ‘हरिगौरीसंवाद’। उडिया भाषामा पनि तेह्रौँ शताब्दीमा निश्चित रूपले व्यंग्यात्मक काव्य र लोकगीतहरूका दर्शन हुने लाग्दछन्।
उता चौधौँ शतीमा त उडियाका व्यास सारलादासको आविर्भाव हो नैं जान्छ। यसै प्रकार पञ्जाबी र हिंदीमा ग्यारहौं शतीदेखि व्यस्थित साहित्य उपलब्ध हुने लाग्दछ। केवल दुई भाषाहरू यस्तो छन् जसको जन्मकाल भिन्न छ—तमिल, जो संस्कृतका समान प्राचीन छ (यद्यपि तमिल-भाषी त्यसका उद्गम र पनि पहिला मान्दछन्) र उर्दू, जसको वास्तविक आरम्भ पन्ध्रौँ शतीदेखि पूर्व छैन माने जा सकता। हालाँकि केही विद्वान उर्दूको पनि उद्भव १३-१४ उनी शतीका बाबा फरीद, अब्दुल्ला हमीद नागोरी तथा अमीर खुसरोको रचनाहरूदेखि मानने लागोस् छन्।
विकासका चरण
सम्पादन गर्नुहोस्जन्मकालका अतिरिक्त आधुनिक भारतीय साहित्हरूका विकासका चरण पनि प्रायः समान नैं छन्। प्रायः सबैको आदिकाल पन्ध्रौँ शतीसम्म चल्दछ। पूर्वमध्यकालको समाप्ति मुगल-वैभवका अंत अर्थात शतीका मध्यमा तथा सत्रहौं शतीका मध्यमा तथा उत्तर मध्याकालको अङ्ग्रेजी सत्ताको स्थापनाका साथ हुन्छ र तभीदेखि आधुनिक युगको आरम्भ हुन जान्छ। यस प्रकार भारतीय भाषाहरूका अधिकांश साहित्हरूको विकास-क्रम लगभग एकखाले हीछ; सबै प्रायः समकालीन चार चरणहरूमा विभक्त छन्। यस समानान्तर विकास-क्रमको आधार अत्यन्त स्पष्ट छ, र त्यो छ भारतका राजनीतिक एवं सांस्कृतिक जीवनको विकास-क्रम।
समान राजनीतिक आधारभूमि
सम्पादन गर्नुहोस्बीच-बीचमा व्यवधान भएमा पनि भारतवर्षमा शताब्दिहरूसम्म समान राजनीतिक व्यवस्था रहेकोछ। मुगल-शासनमा त लगभग डेढ सौ वर्षहरूसम्म उत्तर-दक्षिण र पूर्व-पश्चिममा घनिष्ठ संपर्क बनाएको रह्यो। मुगलहरूको सत्ता खण्डित भएपछि पनि यो संपर्क टूटा छैन। मुगल-शासनका पहिला पनि राज्य-विस्तारका प्रयत्न हुँदै रहोस् थिए। राजपूतहरूमा कुनै एक छाना्र भारत-सम्राट त छैन भयो, परन्तु तिनको राजवंश भारतवर्षका अनेक भागहरूमा शासन गर्न रहोस् थिए। शासन भिन्न-भिन्न भएमा पनि तिनको सामंतीय शासन-प्रणाली प्रायः एक-सी थियो। यसै प्रकार मुसलमानहरूको शासन प्रणालीमा पनि स्पष्ट मूलभूत समानता थियो। पछि अँग्रेजहरूले त केन्द्रीय शासन-व्यवस्था कायम गर्न यस एकतालाई र पनि दृढ गरिदिए। यिनैं सब कारणहरूदेखि भारतका विभिन्न भाषा-भाषी प्रदेशहरूको राजनीतिक परिस्थितिहरूमा पर्याप्त साम्य रह्यो हो।
समान सांस्कृतिक आधारभूमि
सम्पादन गर्नुहोस्राजनीतिक परिस्थितिहरूको अपेक्षा सांस्कृतिक परिस्थितिहरूको साम्य र पनि अधिक रह्यो हो। पछिल्ला सहस्राब्दमा अनेक धार्मिक र सांस्कृतिक आन्दोलन यस्ता भए जसको प्रभाव भारतव्यापी थियो। बौद्ध-धर्मका ह्रासका युगमा त्यसको धेरै शाखाहरू र शैव-शाक्त धर्महरूका संयोगले नाथ-सम्प्रदाय उठ खडा भयो जो ईसाका द्वितीय सहस्राब्दका आरम्भमा उत्तरमा तिब्बत आदिसम्म दक्षिणमा पूर्वी घाटका प्रदेशहरूमा, पश्चिममा महाराष्ट्र आदिमा र पूर्वमा प्रायःसर्वत्र फैला भएको थियो। योगको प्रधानता भएमा पनि यी साधुहरूको साधनामा, जसमा नाथ, सिद्ध र शैव सबै थिए, जीवनका विचार र भाव-पक्षको उपेक्षा थिएन र यीबाट अनेक साधु आत्माभिव्यक्ति एवं सिद्धान्त-प्रतिपादन दुइटैका लागि कवि-कर्ममा प्रवृत्त हुन्थे। भारतीय भाषाहरूका विकासका प्रथम चरणमा यी सम्प्रदाहरूको प्रभाव प्रायः विद्यमान थियो। यिनको पछि यिनको उत्तराधिकारी सन्त-सम्प्रदाहरू र नवागत मुसलमानहरूका सूफी-संतको प्रसार देशका भिन्न-भिन्न भागहरूमा हुने लगा। सन्त-सम्प्रदाय वेदाँत दर्शनदेखि प्रभावित थिए र निर्गुण भक्तिको साधना तथा प्रचार गरन्थे। सूफी धर्ममा पनि निराकार ब्रह्मको नैं उनजीकना थियो, परन्तु त्यसका माध्यम थियो उत्कट प्रेमानुभूति।
सूफी-सन्तोको यद्यपि उत्तर-पश्चिममा अधिक प्रभुत्व थियो, र पनि दक्षिणका बीजापुर र गोलकुंडा राज्यहरूमा पनि यिनको अनेक केन्द्र थिए र वहाँ पनि अनेक प्रसिद्ध सूफी सन्त भए। यिनको पश्चात् वैष्णव आन्दोलनको आरम्भ भयो जो समस्त देशमा ठूला वेगदेखि व्याप्त भयो। राम र कृष्णको भक्तिको अनेक मधुर पद्धतिहरूको देश-भरमा प्रसार हुऐ र समस्त भारतवर्ष सगुण ईश्वरका लीला-गानदेखि गुंजारित हो उठा। उता मुस्लिम संस्कृति र सभ्यताको प्रभाव पनि निरंतर बढ रह्यो थियो। ईरानी संस्कृतिका अनेक आकर्षक तत्त्व-जस्तै वैभव-विलास, अलंकरण सज्जा आदि भारतीय जीवनमा ठूला वेगदेखि घुल-मिल रहोस् थिए र एक नयाँ दरबारी वा नागर संस्कृतिको आविर्भव हो रह्यो थियो। राजनीतिक र आर्थिक प्रभावका कारण यो संस्कृति शीघ्र नैं आफ्नो प्रसादमय प्रभाव खो बैठी र जीवनका उत्कर्ष एवं आनन्दमय पक्षका स्थानमा रुग्ण विलासि्दछ यसमा रह गयी। तभी पश्चिमका व्यापारिहरूको आगमन भयो जो आफ्नो साथ पाश्चात्य-शिक्षाको संस्कार लाये र जसको पछि-पछि मसीही प्रचारकहरूका दल भारतमा प्रवेश गर्न लागोस्। उन्नाइसौँ शतीमा अङ्ग्रेजीलाई प्रभुत्व सारे देशमा स्थापित भयो र शासक वर्ग सक्रिय रूपले योजना बनाएर आफ्नो शिक्षा, संस्कृति र तिनको माध्यमदेखि प्रत्यक्ष वा परोक्ष रूपमा आफ्नो धर्मको प्रसार गर्न लगा। प्राच्य र पाश्चात्यका यस संपर्क र संघर्षदेखि आधुनिक भारतको जन्म भयो।
समान साहित्यकि आधारभूमि
सम्पादन गर्नुहोस्भारतको भाषाहरूको परिवार यद्यपि एक छैन, र पनि तिनको साहित्यिक आधारभूमि एक नैं हो। रामायण, महाभारत, पुराण, भागवत, संस्कृतको अभिजात्य साहित्य - अर्थात् कालिदास, भवभूति, बाण, श्रीहर्ष, अमरुक र जयदेव आदिको अमर कृतीहरू, पालि, प्राकृत तथा अपभ्रंशमा लिखित बौद्ध, जैन तथा अन्य धर्महरूको साहित्य भारतको समस्त भाषाहरूलाई उत्तराधिकारमा मिल्यो। शास्त्रका अन्तर्गत उपनिषद्, षड्दर्शन, स्मृतीहरू आदि र उता काव्यशास्त्रका अनेक अमर ग्रन्थ—नाट्यशास्त्र, ध्वन्यालोक, काव्यप्रकाश, साहित्यदर्पण रसगांधर आदिको विचार-विभूतिको उपयोग पनि सगोरुे निरंतर गरेकोछ। वास्तवमा आधुनिक भारतीय भाषाहरूका यी अक्षय प्रेरणा-स्रोत छन् जो प्रायः सगोरुाई समान रूपले प्रभावित करतिरहेछन्। इनका प्रभाव निश्चय नैं अत्यन्त समन्वयकारी रह्यो छ र यीबाट प्रेरित साहित्यमा एक प्रकारको मूलभूत समानता स्वतः नैं आ गई हो।—इस प्रकार समान राजनीतिक, सांस्कृतिक र साहित्यकि आधारभूमिमा पल्लवित-पुष्पित भारतीय साहित्यमा जन्मजात समानता एक सहज घटछैन।
भारतीय साहित्य - एक विहंगम् दृष्टि
सम्पादन गर्नुहोस्सबैभन्दा पुराना जीवित साहित्य ऋग्वेद छ जो संस्कृत भाषामा लेखिएको हो। संस्कृत,पालि, प्राकृत र अपभ्रंश आदि अनेक भाषाहरूदेखि गुजर्दै आज हामी भारतीय साहित्यका आधुनिक युगसम्म पहुंचे छन्। भारतमा ३०देखि पनि ज्यादा मुख्य भाषाए छ र १००देखि पनि अधिक क्षेत्रीय भाषाए छ, लगभग प्रत्येक भाषामा साहित्यको प्रचुर विकास भएको हो। भारतीय भाषाओका साहित्यमा लिखित र मौखिक दोनो नैं महत्त्वपूर्ण हो। प्राचीन भारतीय साहित्यमा हिन्दू धार्मिक ग्रन्थोको अ हामी भूमीका रही। वेदोका साथ-साथ रामायण र महाभारत जस्तै महाग्रन्थ प्राचीन भारतमा रचिए। अन्य प्राचीन ग्रन्थोमा वास्तू शास्त्र, कौतुल्य अर्थ-शास्त्र, पंचतंत्र, हितोपदेश आदी प्रमुख हो। प्राचीन भारतका लेखकोमा कवि कालीदासको खास वर्णन हुन्छ, तिनको रचनाए संस्कृतमा हो। इनमे प्रमुख छ - अभिज्ञान शाकुंतलम, मेघदूत, ऋतुसंहार, रघुवंशम र कुमारसम्भवम।
यो पनि हेर्नुहोस्
सम्पादन गर्नुहोस्बाह्य कडीहरू
सम्पादन गर्नुहोस्- भारतीय साहित्य के इतिहास की समस्याएँ (गूगल पुस्तक ; लेखक - डा रामविलास शर्मा)
- साहित्य और सांस्कृतिक एकतासाहित्य और सांस्कृतिक एकता वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २०१२-०३-०१ मिति (बालशौरी रेड्डी)
- The Encyclopaedia Of Indian Literature (Volume Two) (Devraj To Jyoti), Volume २ - By Amaresh Datta
- भारतीय साहित्य का स्वरूप[स्थायी मृत कडी] (मधुमती)
- कविता कोश - हिन्दी काव्य का अकूत खजाना
- Who's who of Indian Writers, १९९९: A-M By Kartik Chandra Dutt, Sahitya Akademi
- Who's who of Indian Writers, १९९९: A-M (Google booka By Kartik Chandra Dutt, Sahitya Akademi)
- प्राचीन भारतीय साहित्य का इतिहास, भाग १, खण्ड १ - इतिहास, काव्य, पुराण (गूगल पुस्तक ; लेखक - M. Winternitz)
