नेपाली भाषा

नेपाली भाषा एक आर्य भाषा हो जुन दक्षिण एसियाको हिमालय क्षेत्रमा बोलिन्छ। यो नेपालको आधिकारिक, र सबैभन्दा व्यापक रूपमा बोलिने भाषा हो, जहाँ यसले सम्पर्क भाषाको रूपमा पनि काम गर्दछ। भारतीय राज्य सिक्किम र पश्चिम बङ्गालको गोर्खाल्यान्ड क्षेत्रीय प्रशासनमा नेपाली भाषाको आधिकारिक हैसियत छ र अरुणाचल प्रदेश, असम, हिमाचल प्रदेश, मणिपुर, मेघालय, मिजोरम र उत्तराखण्ड राज्यहरूमा पनि नेपाली बोल्नेहरूको उल्लेखनीय सङ्ख्या छ। नेपाली भाषा भुटानको लगभग एक चौथाई जनसङ्ख्या द्वारा बोलिन्छ। म्यानमारमा यो भाषा बर्मेली नेपालीले बोल्छन्। मध्यपूर्व, ब्रुनाई, अस्ट्रेलिया र विश्वभरका विदेशमा रहेका नेपालीले पनि यो भाषा प्रयोग गर्छन्। नेपाली लगभग १.६ करोड मातृभाषीहरू र अर्को ९ लाख मानिसले दोस्रो भाषाको रूपमा बोल्छन्।

नेपाली भाषा
मूलभाषी	नेपाल भुटान भारत चीन
क्षेत्र	हिमालय
रैथाने(हरू)	खस जनजाति
मातृभाषी वक्ता	१.६ करोड मातृभाषा ९ लाख दोस्रो भाषा
भाषा परिवार	भारोपेली आर्य इरानेली आर्य उत्तरी क्षेत्र पूर्वी पहाडी नेपाली भाषा
लिपि	देवनागरी
सरकारी दर्जा
आधिकारिक भाषा	नेपाल भारत सिक्किम पश्चिम बङ्गाल
नियामक संस्था	नेपाल प्रज्ञा प्रतिष्ठान
भाषा सङ्केतहरू
आइएसओ ६३९-१	ne
आइएसओ ६३९-२	nep
आइएसओ ६३९-३	nep
दक्षिण एसियामा नेपाली भाषीहरूको वितरण देखाउने नक्सा। गाढा रातो भनेको नेपाली भाषी बहुलता वा बहुलता भएको क्षेत्र हो, हल्का रातो भनेको जनसङ्ख्याको २०% भन्दा बढी नेपाली बोल्नेहरू छन्।

नेपालीलाई सामान्यतया आर्य भाषा परिवारको उत्तरी क्षेत्रको पूर्वी पहाडी समूहमा वर्गीकृत गरिएको छ। यो भाषा १०औँ र १४औँ शताब्दीको आसपासमा खस राज्यको राजधानी सहर कर्णाली प्रदेशको सिन्जा उपत्यकाबाट उत्पत्ति भएको हो। नेपाली मूल रूपमा खस जनजातिहरूले बोलेका थिएँ, दक्षिण एसियाको हिमालय क्षेत्रमा बसोबास गर्ने आर्य भाषिक जातिय समुदाय। शताब्दीयौंदेखि, संस्कृत, मैथिली, हिन्दी र बङ्गालीबाट फरक प्रभाव भएका नेपाली भाषाका विभिन्न बोलीहरू हालको नेपाल र उत्तराखण्डका विभिन्न क्षेत्रहरूमा देखा परेको विश्वास गरिन्छ, जसले नेपालीलाई सम्पर्क भाषा बनाएको छ। देवनागरी लिपिमा लेखिने यो भाषामा २ किसिमका वर्णमाला छन्। स्वरवर्णमा १२ र व्यञ्जनवर्णमा ३६ वटा वर्णहरू रहेका छन्।

नामकरण

आधिकारिक र व्यापक रूपमा नेपाली भाषा भनिने यस भाषालाई समुदाय स्तरमा अन्य नामले पनि चिन्ने गरिन्छ। नेपाली भाषाका अधिकांश शब्द खस भाषा बाट आएका हुँनाले यसलाइ प्रारम्भीक कालमा खस कुरा अर्थात् खस जातिको भाषा वा बोली भनिन्थ्यो। जुन भाषा पश्चिमी नेपालमा खस राज्य कालमा प्रचलित भयो। शाह वंशीय कालमा गोर्खाका राजा पृथ्वीनारायण शाहको नेतृत्वमा नेपालको एकीकरण पछि, नेपाली भाषालाई गोर्खालीहरूले बोल्ने भएकोले गोरखा भाषा भनेर चिनिन थाल्यो। पहाडी क्षेत्र अर्थात सामान्यतया हिउँ नपर्ने वा हिउँदमा मात्र पर्ने क्षेत्रमा बढी प्रचलीत भएकोले यस भाषालाई पर्वते अर्थात् पहाड बासीहरूको भाषा पनि भनिन्छ। यद्यपि विशाल खस साम्राज्य कालमा जडान क्षेत्र अर्थात बढी जाडो हुँने र हीउँ पर्ने क्षेत्रहरू जुम्ला,हुम्ला,तल्लो डोल्पा अनि ताक्लाकोट वरपरका कैलाश मान सरोवर साथै ब्रम्हपुत्र उपत्यका अादी क्षेत्रमा पनि खस भाषा प्रचलित िथयो। तर हिमाली क्षेत्रमा पातलो बस्ती हुँने र अधिकांश जनसङ्ख्या पहाडी क्षेत्रमा हुँने भएकाले पाहाडी वा पर्वते कहलिन गयो।

इतिहास

उत्पत्ति र विकास

यो पनि हेर्नुहोस्: संस्कृत, प्राकृत, अपभ्रंश, र दार्दी भाषाहरू

देवनागरी लिपि प्रयोग गरेर पुरानो नेपाली भाषामा विक्रम सम्वत् १७४७ मा डोटीका राजा राइका मान्धता शाहीले बनाएको तामाको शिलालेख

वर्तमान नेपालीको प्रारम्भिक रूपहरू १०-१४औँ शताब्दीमा, खस राज्यको समयमा हालको पश्चिमी नेपालको मध्य आर्य भाषा परिवार अपभ्रंश भाषाभाषीहरूबाट विकसित भएको थियो। यो भाषा संस्कृत, प्राकृत र अपभ्रंशबाट विकसित भएको हो। खस राज्यको पतनपछि कर्णाली-भेरी क्षेत्रमा बाइसे राज्यहरूर गण्डकी क्षेत्रमा चौबिसी राज्यहरूमा विभाजन गरियो। नेपालीको हालको प्रचलित संस्करण करिब ५०० वर्षअघि कर्णाली–भेरी–सेतीबाट पूर्वतर्फका खस जातिको एउटा शाखा कर्णाली र गण्डकी बेसिनका तल्लो उपत्यकामा बसोबास गरेपछि उत्पत्ति भएको मानिन्छ।

तराई र नेपालको मध्य पहाडको विशाल भूभागमा शासन गर्ने सेन राज्यको पालामा नेपाली भाषा अवधी, भोजपुरी, ब्रज र मैथिली भाषा लगायत भारतीय भाषाहरूबाट प्रभावित भएको थियो। नेपाली भाषी र सेनाबीच घनिष्ट सम्बन्ध थियो, पछि यो भाषा यस क्षेत्रको भाषिक बन्यो। फलस्वरूप, व्याकरण सरलीकृत भयो, शब्दावली विस्तार भयो, र यसको ध्वनीविज्ञान नरम भयो, यसलाई समक्रमित गरेपछि, नेपालीले पुरानो भाषाहरूमा रहेको जटिल अवनयन प्रणालीलाई गुमाएको थियो। काठमाडौँ उपत्यकामा (तत्कालीन नेपाल मण्डल भनेर चिनिन्थ्यो), लक्ष्मीनरसिंह मल्ल र प्रताप मल्लको शासनकालमा नेपाली भाषाका शिलालेखहरू देख्न सकिन्छ, जसले काठमाडौँ उपत्यकामा नेपाली भाषीहरूको उल्लेखनीय वृद्धिलाई सङ्केत गर्छ।

मध्य नेपाली

भानुभक्त आचार्यको भानुभक्त रामायणले नेपालको "सांस्कृतिक, भावनात्मक र भाषिक एकीकरण" गर्‍यो।

गोरखा राज्यका शाह राजाहरूबाट नेपाली भाषाको संस्थागत सुरुवात भएको मानिन्छ। नेपालको एकीकरण पछि, नेपाली भाषा १८औँ शताब्दीमा नेपाल अधिराज्यको दरबारमा बोलिने हुदा राज्यको सम्पर्क भाषा भयो। मध्य नेपालीमा प्रारम्भिक कृतिहरू मध्ये एक गोरखाका राजा राम शाहको शासनकालमा लेखिएको हो, जुन अज्ञात लेखकले राम शाहको जीवनी नामक पुस्तक लेखेका थिएँ। पृथ्वीनारायण शाहको दिव्योपदेश, उनको जीवनको अन्त्यतिर लेखिएको पुस्तक नेपाली साहित्यको निबन्धको पहिलो कृति मानिन्छ। करी लाई गारी मा परिवर्तन गर्ने र हुनुलाई छसँग मिलाएर हुन्छ लगायतका केही परिवर्तनहरू गरियो। यस समयमा लेखिएको सबैभन्दा प्रमुख कृति भानुभक्त आचार्यको भानुभक्त रामायण थियो, महाकाव्य रामायणको संस्कृतबाट नेपालीमा पहिलो पटक अनुवाद भएको थियो। आचार्यको कृतिले गर्दा कतिपयले नेपाललाई एकीकरण गर्ने पृथ्वीनारायण शाहको तुलनामा नेपालको "सांस्कृतिक, भावनात्मक र भाषिक एकीकरण" भनेर वर्णन गरेका छन्।

आधुनिक नेपाली

यो पनि हेर्नुहोस्: नेपाली भाषा आन्दोलन

लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा, जसको मुनामदनलाई आधुनिक नेपाली साहित्यको सबैभन्दा ठुलो उपलब्धि मानिन्छ।

नेपालीको आधुनिक काल २०औँ शताब्दीको प्रारम्भमा सुरु हुन्छ। यस अवधिमा राणा वंशले नेपाली भाषालाई शिक्षाको भाषा बनाउन विभिन्न प्रयासहरू गरे, जसमा गोरखापत्र र गोरखा भाषा प्रकाशन समितिको स्थापना गर्ने क्रमशः देव शमशेर र चन्द्र शमशेर जङ्गबहादुर राणाले गरेका थिएँ। यस समयमा, नेपालीसँग हिन्दी र बङ्गाली भाषाहरूको तुलनामा सीमित साहित्य थियो, विशेष गरी बनारसमा एउटा आन्दोलन, र दार्जिलिङमा वर्दीधारी नेपाली पहिचान सिर्जना गर्न सुरु गरिएको थियो, जुन पछि सात सालको क्रान्ति र पञ्चायती व्यवस्थाको समयमा नेपालमा अपनाइयो। नेपाली साहित्य, संस्कृति, कला र विज्ञानको विकास र प्रवर्द्धन गर्ने उद्देश्यले सन् १९५७ मा राजकीय नेपाल प्रज्ञा प्रतिष्ठान स्थापना भएको थियो।

पश्चिम बङ्गालमा, नेपाली भाषालाई पश्चिम बङ्गाल सरकारले सन् १९६१ मा दार्जिलिङ जिल्ला र कालिम्पोङ र खरसाङको आधिकारिक भाषाको रूपमा मान्यता दिएको थियो। नेपाली भाषालाई भारतीय संविधानको आठौँ अनुसूचीमा समावेश गर्न सन् १९८० को दसकतिर भारतमा नेपाली भाषा आन्दोलन भयो। सन् १९७७ मा, भारतीय साहित्यको प्रवर्द्धनमा समर्पित संस्था साहित्य अकादमीले नेपालीलाई आधिकारिक रूपमा स्वीकार गरेको थियो। सिक्किमलाई भारतमा गाभिएपछि, सिक्किम आधिकारिक भाषा ऐन, १९७७ ले नेपालीलाई राज्यको आधिकारिक भाषाको रूपमा बनायो। २० अगस्ट १९९२ मा लोकसभाले नेपाली भाषालाई आठौँ अनुसूचीमा समावेश गर्ने प्रस्ताव पारित गर्‍यो।

आधिकारिक स्थिति

नेपाल

नेपाली भाषा शिक्षा, प्रशासन, मिडिया, अदालत र प्रकाशनमा सरकारी कामकाजको भाषाको रूपमा काम गर्दछ। नेपालको संविधानको भाग १ ले सङ्घीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्र नेपालको सरकारी कामकाजको भाषासँग सम्बन्धित छ। धारा ६ अन्तर्गत आधिकारिक "राष्ट्रभाषा" "नेपालमा मातृभाषाका रूपमा बोलिने सबै भाषाहरू" हुनेछन्। धारा ७ मा देवनागरी लिपिमा नेपाली समावेश गरी नेपालको सरकारी कामकाजको भाषा लेखिएको छ:

1. देवनागरी लिपिमा लेखिने नेपाली भाषा नेपालको सरकारी कामकाजको भाषा हुनेछ।
2. नेपाली भाषाका अतिरिक्त प्रदेशले आफ्नो प्रदेशभित्र बहुसङ्ख्यक जनताले बोल्ने एक वा एकभन्दा बढी अन्य राष्ट्रभाषालाई प्रदेश कानून बमोजिम प्रदेशको सरकारी कामकाजको भाषा निर्धारण गर्न सक्नेछ।
3. भाषा सम्बन्धी अन्य कुरा भाषा आयोगको सिफारिसमा नेपाल सरकारले निर्णय गरे बमोजिम हुनेछ।

भारत

यो पनि हेर्नुहोस्: भारतीय गोर्खा

३१ अगस्ट १९९२ मा, भारतको संसदले कोङ्कणी, मणिपुरी र नेपालीलाई भारतमा आधिकारिक हैसियतको भाषाको रूपमा दिनको लागि भारतीय संविधानको आठौँ अनुसूचीमा संशोधन गर्न एक विधेयक पारित गर्‍यो। भारतीय राज्य सिक्किम र पश्चिम बङ्गालको गोर्खाल्यान्ड क्षेत्रीय प्रशासनमा नेपालीको आधिकारिक हैसियत छ। अरुणाचल प्रदेश, असम, हिमाचल प्रदेश, मणिपुर, मेघालय, मिजोरम र उत्तराखण्ड राज्यहरूमा पनि नेपाली बोल्नेहरूको उल्लेखनीय सङ्ख्या छ।

भुटान

यो पनि हेर्नुहोस्: ल्होत्साम्पा र भुटानी शरणार्थी

भुटानमा करिब एक चौथाई जनसङ्ख्याले नेपाली भाषा बोल्ने भए पनि भुटानमा यसको आधिकारिक हैसियत छैन। नेपाली भाषा बोल्नेहरूलाई ल्होत्साम्पा ("दक्षिणी") भनिन्छ। भुटानी सरकारले बनाएका विभिन्न कानुनका कारण धेरै नेपाली भाषा बोल्ने भुटानी जनता विस्थापित भएका छन्।

भौगोलिक वितरण

भारतीय उपमहाद्वीपमा मातृभाषाको रूपमा नेपाली भाषाको भौगोलिक वितरण।

नेपाल

एघारौँ राष्ट्रिय जनगणना, २०६८ अनुसार नेपालको ४४.६% जनसङ्ख्याले नेपालीलाई पहिलो भाषाको रूपमा बोल्छन् र ३२.८% नेपालीले दोस्रो भाषाको रूपमा बोल्छन्। नेपाल भित्र १२,३००,००० वक्ताहरू छन् र नेपाली भाषा २०,२५०,९५२ द्वारा बोलिन्छ, लगभग ७७.२०% जनसङ्ख्या, तिनीहरूको पहिलो भाषा र दोस्रो भाषाको रूपमा।

भारत

भारतमा नेपाली भाषीहरू राज्य अनुसार (२०११ जनगणना)

  पश्चिम बङ्गाल (३६%)

  असम (२०%)

  सिक्किम (१२%)

  बाँकी उत्तरपूर्व भारत (८%)

  उत्तर प्रदेश र उत्तराखण्ड (१२%)

  अन्य राज्यहरू (१२%)

भारतको २०११ को जनगणना अनुसार भारतमा कुल २,९२६,१६८ नेपाली भाषा बोल्नेहरू थिएँ।

राज्य अनुसार भारतमा नेपाली भाषीहरू

राज्य	नेपाली भाषीहरू (२०११ जनगणना)	वृद्धि (२००१ जनगणनाबाट)
पश्चिम बङ्गाल	१,१५५,३७५	+१२.९७%
असम	५९६,२१०	+५.५६%
सिक्किम	३८२,२००	+१२.८७%
उत्तराखण्ड	१०६,३९९	+१६.८६%
अरुणाचल प्रदेश	९५,३१७	+००.४२%
हिमाचल प्रदेश	८९,५०८	+२७.३७%
महाराष्ट्र	७५,६८३	+१९.२२%
मणिपुर	६३,७५६	+३८.६१%
मेघालय	५४,७१६	+४.९१%
नागाल्यान्ड	४३,४८१	+२७.०६%
मिजोरम	८,९९४	+०.५१%

ध्वनिविज्ञान

मुख्य लेख: नेपाली ध्वनिविज्ञान

स्वर

नेपालीमा ११ वटा ध्वनिकीय विशिष्ट स्वरहरू छन्, जसमध्ये ६ मौखिक स्वर र ५ नाके (नासिकिकरण) स्वरहरू समावेश छन्।

नेपाली स्वर स्वनिम

	अग्रस्वर		मध्यस्वर		पश्वस्वर
	मौखिक स्वर	नाके स्वर	मौखिक स्वर	नाके स्वर	मौखिक स्वर	नाके स्वर
संवृत	इ	ई			उ	ऊ
अर्धसंवृत	ए	ऐ			ऋ
अर्धविवृत					ओ	औ
विवृत			अ	आ

व्यञ्जन

मौखिक नेपालीमा ३० वटा व्यञ्जन छन्।

नेपाली व्यञ्जन स्वनिम

			द्वयोष्ठ्य	दन्त्य	वर्त्स्य	मूर्धन्य	तालव्य	कण्ठ्य	अतिकण्ठ्य
नासिक्य			म		न/ञ	ण		ङ
स्पर्शी/ स्पर्शसङ्घर्षी	अल्पप्राण	अघोष	प	त	च	ट		क
		सघोष	फ	थ	छ	ठ		ख
	माहप्राण	अघोष	ब	द	ज	ड		ग
		सघोष	भ	ध	झ	ढ		घ
सङ्घर्षी					श/ष/स				ह
कम्पित					र
अर्ध स्वर/पार्श्विक			व		ल		य

व्याकरण

मुख्य लेख: नेपाली व्याकरण

नेपाली तुलनात्मक रूपमा स्वतन्त्र शब्द क्रमको साथ उच्च फ्युजन भाषा हो, यद्यपि प्रमुख व्यवस्था (विषय-वस्तु-क्रिया) हो। त्यहाँ तीन प्रमुख स्तरहरू वा सम्मानित स्तरहरू छन्: निम्न, मध्यम र उच्च। कम सम्मानजनक प्रयोग गरिन्छ जहाँ कुनै सम्मान छैन, मध्यम सम्मानित समान स्थिति वा तटस्थतालाई जनाउन प्रयोग गरिन्छ, र उच्च सम्मानित सम्मानलाई जनाउँछ। त्यहाँ एक छुट्टै उच्च स्तरको सम्मान पनि छ, जुन शाही परिवारका सदस्यहरू र शाही परिवारका सदस्यहरूलाई सन्दर्भ गर्न प्रयोग गरिएको थियो। सबै आधुनिक हिन्द-आर्य भाषाहरू जस्तै, नेपाली व्याकरणले पनि पुरानो भाषाहरूमा रहेको जटिल अवक्रमण प्रणालीलाई गुमाउँदै ठुलो मात्रामा समक्रमण गरेको छ। यसको सट्टा, यो पुरानो हिन्द-आर्य भाषाहरूको सीमान्त मौखिक विशेषता पेरिफ्रेसिसमा धेरै निर्भर छ।

लिपि

नेपाली भाषा देवनागरी लिपिमा लेखिन्छ।

व्यञ्जन

			/

स्वरहरू

स्वरहरू	अ	आ	इ	ई	उ	ऊ	ए	ऐ	ओ	औ	अं	अः	अँ
व्यञ्जन चिह्नमा सङ्केत गरिएको स्वर चिह्न ब	ब	बा	बि	बी	बु	बू	बे	बै	बो	बौ	बं	बः	बँ

साहित्य

मुख्य लेख: नेपाली साहित्य

१९औँ शताब्दीमा सय वर्षको छोटो अवधिमा नेपाली साहित्यको विकास भयो। यो साहित्यिक विस्फोट अध्यात्म रामायण द्वारा ईन्धन थियो; सुन्दरानन्द बारा (१८३३); बिरसिक्का, लोककथाहरूको अज्ञात सङ्ग्रह; र भानुभक्त आचार्यद्वारा प्राचीन भारतीय महाकाव्य रामायणको संस्करण। लेखनाथ पौड्याल, लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा र बालकृष्ण समको योगदानले नेपालीलाई विश्वका अन्य भाषाको स्तरमा पुयाएको छ। नेपाल बाहिर विशेषगरी भारतको दार्जिलिङ र वाराणसीका प्रवासी लेखकहरूको योगदान पनि उल्लेखनीय छ।

भाषिका

नेपाली भाषाका विभिन्न भाषिकाहरू छन्। ती मध्ये केही यस प्रकारका छन्।

1. औपचारिक नेपाली भाषा
2. पूर्वेली नेपाली भाषा
3. सिम्ताल नेपाली भाषा
4. भारतीय नेपाली भाषा
5. बर्मेली नेपाली भाषा
6. भुटानी नेपाली भाषा
7. कर्णाली नेपाली भाषा
8. गैर-मातृभाषीहरूमा नेपाली भाषा

आधारित भाषिका

नेपाली भाषामा आधारित अन्य बोलीहरू यस प्रकारका छन् :-

1. मेटी भाषा - नेपालको तेस्रोलिङ्गी मेटी समुदायले बोल्ने बोली

भाषा सुधार

मुख्य लेख: नेपाली भाषा सुधार

विभिन्न दृष्टिकोणहरूबाट भाषामा गरिने सुधार वा भाषाको नभई योजनाबद्ध ढङ्गले गरिने परिवर्तन नेपाली भाषामा पनि भएको छ।

नमुना पाठ

नेपालीमा मानव अधिकार सम्बन्धी विश्वव्यापी घोषणा पत्रको धारा १:

धारा १. सबै व्यक्तिहरू जन्मजात स्वतन्त्र हुन् ती सबैको समान अधिकार र महत्व छ। निजहरूमा विचार शक्ति र सद्विचार भएकोले निजहरूले आपसमा भातृत्वको भावनाबाट व्यवहार गर्नु पर्छ।

बाह्य कडीहरू

• कविता र निबंदहरू नेपाली भाषामा

• विदेशमा नेपाली भाषा र साहित्य
• भाषाहरूको कोड अथवा यो हेर्नुहोस्
• उपयोगी नेपाली शब्दहरू अङ्ग्रेजीमा अनुवाद गर्ने
• निःशुल्क युनिकोड नेपाली सामग्रीहरू