भारत
भारत, आधिकारिक रूपमा गणतन्त्र भारत, दक्षिण एसियाको एक देश हो। यो क्षेत्रफलको आधारमा सातौं ठुलो र दोस्रो-सबैभन्दा बढी जनसङ्ख्या भएको देश हो। दक्षिणमा हिन्द महासागर, दक्षिणपश्चिममा अरब सागर र दक्षिणपूर्वमा बङ्गालको खाडीले घेरिएको, यसले पश्चिममा पाकिस्तानसँग भूमि सीमाहरू साझा गर्दछ; उत्तरमा चीन, नेपाल र भुटान; र पूर्वमा बङ्गलादेश र म्यानमार। हिन्द महासागरमा, भारत, श्रीलङ्का र माल्दिभ्सको वरपर छ; यसको अण्डमान निकोबार द्वीप समूहहरू थाइल्यान्ड, म्यानमार र इन्डोनेसियासँग समुद्री सीमा साझेदारी गर्दछ।
भारत गणतन्त्र | |
|---|---|
_(Asia_centered).svg) भारतद्वारा नियन्त्रित क्षेत्र गाढा हरियोमा देखाइएको छ; क्षेत्र दावी गरिएको तर नियन्त्रण गरिएको छैन हल्का हरियोमा देखाइएको छ | |
| राजधानी | नयाँ दिल्ली २८°३६′५०″उ॰ ७७°१२′३०″पू॰ / २८.६१३८९°N ७७.२०८३३°E |
| सबैभन्दा ठुलो सहर | |
| आधिकारिक भाषाहरू | |
| मान्यता प्राप्त राष्ट्रिय भाषाहरू | कुनै पनि छैन |
| मान्यता प्राप्त आञ्चलिक भाषाहरू | |
| मातृभाषाहरू | ४४७ भाषाहरू |
| धर्म (२०११) |
|
| रैथाने(हरू) | भारतीय |
| सरकार | सङ्घीय संसदीय संवैधानिक गणतन्त्र |
| द्रौपदी मुर्मू | |
| जगदीप धनखर | |
| नरेन्द्र मोदी | |
| ओम बिडला | |
| व्यवस्थापिका | संसद |
| राज्य सभा | |
| लोक सभा | |
| संयुक्त अधिराज्यबाट | |
• अधिराज्य | १५ अगस्ट १९४७ |
• गणतन्त्र | २६ जनवरी १९५० |
| १६ मे १९७५ | |
| क्षेत्रफल | |
• जम्मा | ३२,८७,२६३ किमी२ (१२,६९,२१९ वर्ग माइल) (७औँ) |
• पानी (%) | ९.६ |
| जनसङ्ख्या | |
• २०२२ अनुमानित | १,३७५,५८६,०००[५] (दोस्रो) |
• २०११ जनगणना | १,२१०,८५४,९७७[६][७] (दोस्रो) |
| कुल ग्राहस्थ उत्पादन (क्रय शक्ति समता) | २०२२ लगत |
• जम्मा |  $११.६६५ ट्रिलियन[८] (तेस्रो) |
• प्रति व्यक्ति | $८,२९३[८] (१२७औँ) |
| कुल ग्राहस्थ उत्पादन (साङ्केतिक) | २०२२ लगत |
• जम्मा | $३.४६९ ट्रिलियन[८] (५औँ) |
• प्रति व्यक्ति | $२,४६६[८] (१३९औँ) |
| गिनी (२०११) | ३५.७[९][१०] मध्यम |
| मानव विकास सूचकाङ्क (२०११) | ०.६३३[११] मध्यम · 132औँ |
| मुद्रा | भारतीय रुपैयाँ (₹) |
| समय क्षेत्र | अन्तर्राष्ट्रिय प्रमाणिक समय+०५:३० (भारतीय मानक समय) |
| सडक प्रयोग | बायाँ[१२] |
आधुनिक मानवहरू अफ्रिकाबाट भारतीय उपमहाद्वीपमा ५५,००० वर्ष पहिले आइपुगेका थिएँँ। तिनीहरूको लामो पेशा, प्रारम्भमा शिकारी-सङ्कलनकर्ताहरूको रूपमा अलगावका विभिन्न रूपहरूमा, यस क्षेत्रलाई अत्यधिक विविध बनाएको छ, मानव आनुवंशिक विविधतामा अफ्रिका पछि दोस्रो। १२०० ईपू सम्म, संस्कृतको पुरातात्विक रूप, एक भारोपेली भाषा, उत्तरपश्चिमबाट भारतमा फैलिएको थियो। यसको प्रमाण आज ऋग्वेदका भजनहरूमा पाइन्छ। दृढतापूर्वक सतर्क मौखिक परम्पराद्वारा संरक्षित, ऋग्वेदले भारतमा हिन्दु धर्मको उदय भएको अभिलेख गर्दछ। भारतको द्रविड भाषाहरू उत्तरी र पश्चिमी क्षेत्रहरूमा प्रतिस्थापन गरिएको थियो। ४०० ईपू सम्म, हिन्दु धर्म भित्र जात द्वारा स्तरीकरण र बहिष्कारको उदय भएको थियो, र बौद्ध र जैन धर्मको जन्म भएको थियो।
भारत सन् १९५० देखि एक सङ्घीय गणतन्त्र भएको छ, लोकतान्त्रिक संसदीय प्रणाली मार्फत शासित छ। यो बहुलवादी, बहुभाषिक र बहुजातीय समाज हो। भारतको जनसङ्ख्या सन् १९५१ मा ३६१ मिलियन बाट बढेर २०२२ मा लगभग १.४ बिलियन भयो। उही समयमा, यसको नाममात्र प्रति व्यक्ति आय वार्षिक $६४ बाट $१,४९८ मा बढ्यो, र यसको साक्षरता दर १६.६% बाट ७४% मा पुग्यो। सन् १९५१ मा तुलनात्मक रूपमा गरिब देश भएदेखि, विस्तारित मध्यम वर्गको साथ, भारत द्रुत रूपमा बढ्दै गइरहेको प्रमुख अर्थतन्त्र र सूचना प्रविधि सेवाहरूको लागि केन्द्र बनेको छ।
नामाकरण
"इन्डिया" नाम शास्त्रीय ल्याटिन India बाट आएको हो, जुन दक्षिण एसिया र यसको पूर्वमा अनिश्चित क्षेत्रको सन्दर्भ हो र क्रमशः बाट व्युत्पन्न: हेलेनिस्टिक ग्रीक India (Ἰνδία); प्राचीन ग्रीक Indos (Ἰνδός); पुरानो फारसी Hindush, अचेमेनिड साम्राज्यको पूर्वी प्रान्त; र अन्ततः यसको संज्ञानात्मक, संस्कृत Sindhu, वा "नदी," विशेष गरी सिन्धु नदी र निहितार्थ, यसको राम्रोसँग बसोबास गरिएको दक्षिणी बेसिन। पुरातन ग्रीकहरूले भारतीयहरूलाई Indoi (Ἰνδοί) भनेर उल्लेख गरे, जसलाई "सिन्धुका मानिसहरू" भनेर अनुवाद गरिएको छ।[१३]
भरत शब्द, भारतीय महाकाव्य र भारतको संविधान दुवैमा उल्लेख गरिएको छ, धेरै भारतीय भाषाहरूले यसको भिन्नताहरूमा प्रयोग गरेको छ।[१४] ऐतिहासिक नाम भारतवर्षको आधुनिक अभिलेख, जुन मूल रूपमा उत्तर भारतमा लागु हुन्छ, भारतले १९औँ शताब्दीको मध्यदेखि भारतको मूल नामको रूपमा बढेको मुद्रा प्राप्त गर्यो।[१५] हिन्दुस्तान भारतको लागि मध्य फारसी नाम हो, जुन मुगल साम्राज्यको समयमा पेश गरिएको थियो र त्यसपछि व्यापक रूपमा प्रयोग भएको थियो।[१६] यसको अर्थ फरक छ, वर्तमान उत्तरी भारत र पाकिस्तान वा यसको नजिकको सम्पूर्ण भारतलाई समेट्ने क्षेत्रलाई जनाउँछ।[१६]
इतिहास
प्राचीन भारत
५५,००० वर्ष पहिले, पहिलो आधुनिक मानवहरू अफ्रिकाबाट भारतीय उपमहाद्वीपमा आइपुगेका थिएँँ, जहाँ तिनीहरू पहिले विकसित भएका थिएँँ।[१७] सबैभन्दा प्रारम्भिक ज्ञात आधुनिक मानव अवशेष दक्षिण एसियामा लगभग ३०,००० वर्ष पहिलेको हो।[१७] यी क्रमशः सिन्धु उपत्यका सभ्यतामा विकसित भए, जुन दक्षिण एसियाको पहिलो सहरी संस्कृति हो, जुन २५००–१९०० ईसापूर्वमा अहिले पाकिस्तान र पश्चिमी भारतमा फस्टाएको थियो।[१८] वेदहरू, हिन्दु धर्मसँग सम्बन्धित सबैभन्दा पुरानो धर्मग्रन्थहरू यस अवधिमा रचिएका थिएँँ, र इतिहासकारहरूले यसलाई पन्जाब क्षेत्र र माथिल्लो गङ्गाको मैदानमा वैदिक संस्कृति राख्नको लागि विश्लेषण गरेका छन्।[१८] अधिकांश इतिहासकारहरूले पनि यस अवधिलाई उत्तर-पश्चिमबाट उपमहाद्वीपमा आर्य बसाइँसराइको धेरै लहरहरू समेटेको मान्छन्।[१८]
वैदिक कालको उत्तरार्धमा, ईसापूर्व छैठौं शताब्दीको वरिपरि, गङ्गाको मैदान र उत्तर-पश्चिमी क्षेत्रका साना राज्यहरू र प्रमुखहरू १६ प्रमुख कुलीन वर्ग र राजतन्त्रहरूमा एकीकृत भइसकेका थिएँँ जसलाई महाजनपदहरू भनिन्छ।[१९] मौर्य साम्राज्यले कुनै समय सुदूर दक्षिण बाहेक अधिकांश उपमहाद्वीपलाई नियन्त्रण गरेको मानिन्थ्यो, तर यसको मूल क्षेत्रहरू अहिले ठुला स्वायत्त क्षेत्रहरूद्वारा छुट्याएको मानिन्छ।[१८] मौर्य राजाहरू आफ्नो साम्राज्य निर्माण र सार्वजनिक जीवनको दृढ व्यवस्थापनका लागि जत्तिकै चिनिन्छन्, जत्तिकै अशोकको सैन्यवादको त्याग र बौद्ध धर्मको दूरगामी वकालतको लागि पनि चिनिन्छ।[१९] चौथो र पाँचौं शताब्दीमा, गुप्त साम्राज्यले ठुलो गङ्गा मैदानमा प्रशासन र करको जटिल प्रणाली सिर्जना गरेको थियो; यो प्रणाली पछिका भारतीय साम्राज्यहरूको लागि नमूना बन्यो।[१८] गुप्ताहरूको अधीनमा, अनुष्ठानको व्यवस्थापनको सट्टा भक्तिमा आधारित नवीकरण गरिएको हिन्दु धर्मले आफूलाई जोड दिन थाल्यो।[१८] यो नवीकरण मूर्तिकला र वास्तुकलाको फूलमा प्रतिबिम्बित भएको थियो, जसले शहरी अभिजात वर्गमा संरक्षकहरू फेला पार्न सकिन्छ।[१८]
मध्यकालीन भारत
जब कन्नौजका हर्षवर्द्धन, जसले ६०६ देखि ६४७ ईस्वी सम्म सिन्धु-गङ्गा मैदानको धेरै भागमा शासन गरे, दक्षिणतिर विस्तार गर्ने प्रयास गरे, उनी डेक्कनका चालुक्य शासकबाट पराजित भए। जब उनको उत्तराधिकारीले पूर्वतिर विस्तार गर्ने प्रयास गरे, उनी बङ्गालका पाल राजाबाट पराजित भए।[२०] जब चालुक्यहरूले दक्षिण तर्फ विस्तार गर्ने प्रयास गरे, तिनीहरू टाढा दक्षिणबाट पल्लवहरूद्वारा पराजित भए, जसको फलस्वरूप अझै टाढा दक्षिणबाट पाण्ड्य र चोलहरूले विरोध गरे।[२०]
६औँ र ७औँ शताब्दीमा, पहिलो भक्ति भजन तमिल भाषामा सिर्जना गरिएको थियो।[२०] उनीहरूलाई भारतभरि अनुकरण गरिएको थियो र हिन्दु धर्मको पुनरुत्थान र उपमहाद्वीपका सबै आधुनिक भाषाहरूको विकास दुवैको नेतृत्व गरियो।[२०] भारतीय राजपरिवार, ठुला र साना, र तिनीहरूले संरक्षण गरेका मन्दिरहरूले ठुलो सङ्ख्यामा नागरिकहरूलाई राजधानी सहरहरूमा आकर्षित गर्यो, जुन आर्थिक केन्द्रहरू पनि बन्यो।[२०] भारतले अर्को सहरीकरण गर्दा जताततै विभिन्न आकारका मन्दिर शहरहरू देखा पर्न थाले।[२०] ८औँ र ९औँ शताब्दीमा, दक्षिणपूर्वी एसियामा प्रभावहरू महसुस गरिएको थियो, किनकि दक्षिण भारतीय संस्कृति र राजनीतिक प्रणालीहरू आधुनिक समयको म्यानमार, थाइल्यान्ड, लाओस, ब्रुनाई, कम्बोडिया, भियतनाम, फिलिपिन्स, मलेसिया र इन्डोनेसियाको हिस्सा बन्ने भूमिहरूमा निर्यात गरियो।[२०]
१६औँ शताब्दीको प्रारम्भमा, उत्तरी भारत, त्यसपछि मुख्यतया मुस्लिम शासकहरूको अधीनमा, मध्य एसियाली योद्धाहरूको नयाँ पुस्ताको उच्च गतिशीलता र फायरपावरमा फेरि पसे।[२१] फलस्वरूप मुगल साम्राज्यले शासन गर्न आएका स्थानीय समाजहरूलाई छाप्न सकेन बरु, यसले उनीहरूलाई नयाँ प्रशासनिक अभ्यासहरू र विविध र समावेशी शासक अभिजात वर्गहरूद्वारा सन्तुलित र शान्त बनायो, जसले थप व्यवस्थित, केन्द्रीकृत र समान शासनको नेतृत्व गर्यो।[२१] आदिवासी बन्धन र इस्लामिक पहिचानलाई त्याग्दै, विशेष गरी अकबरको अधीनमा, मुगलहरूले आफ्नो टाढाको क्षेत्रलाई वफादारीको माध्यमबाट एकताबद्ध गरे, फारसी संस्कृति मार्फत व्यक्त गरिएको, एक सम्राट जो नजिकको ईश्वरीय स्थिति थियो।[२२]
आधुनिक भारत
१८औँ शताब्दीको प्रारम्भमा, वाणिज्य र राजनीतिक प्रभुत्व बीचको रेखाहरू बढ्दो रूपमा धमिलो हुँदै जाँदा, अङ्ग्रेजी ईस्ट इन्डिया कम्पनी लगायत धेरै युरोपेली व्यापारिक कम्पनीहरूले तटीय चौकीहरू स्थापना गरेका थिएँँ।[२२] बङ्गालको धनमा यसको थप पहुँच र त्यसपछिको बढ्दो शक्ति र यसको सेनाको आकारले यसलाई १८२० को दशक सम्ममा भारतको अधिकांश भागलाई कब्जा गर्न वा आफ्नो अधीनमा राख्न सक्षम बनायो।[२२] त्यतिबेला भारतले लामो समयदेखि निर्माण गरिएका वस्तुहरू निर्यात गर्दैन, बरु ब्रिटिस साम्राज्यलाई कच्चा पदार्थ आपूर्ति गरिरहेको थियो। धेरै इतिहासकारहरूले यसलाई भारतको औपनिवेशिक कालको सुरुवात मान्छन्।[२२] यद्यपि, यस समयमा कम्पनीसँगको असन्तुष्टि पनि बढ्दै गयो र सन् १८५७ को भारतीय विद्रोह सुरु भयो।[२२] आक्रामक ब्रिटिस शैलीको सामाजिक सुधारहरू, कठोर भूमि करहरू, र केही धनी जग्गाधनीहरू र राजकुमारहरूको सारांश व्यवहार सहित विभिन्न असन्तुष्टि र धारणाहरूद्वारा फिड।[२२] विद्रोहले उत्तरी र मध्य भारतका धेरै क्षेत्रहरूलाई हल्लायो र कम्पनी शासनको जग हल्लायो।[२२]
पहिलो विश्वयुद्ध पछि, जसमा लगभग १० लाख भारतीयहरूले सेवा गरे, नयाँ अवधि सुरु भयो।[२२] यो ब्रिटिस सुधारहरू द्वारा चिह्नित थियो तर दमनकारी कानून द्वारा, स्व-शासनको लागि थप कडा भारतीय आह्वानहरू द्वारा, र असहयोगको अहिंसात्मक आन्दोलनको शुरुवात द्वारा, जसको महात्मा गान्धी नेता र स्थायी प्रतीक हुनेछन्।[२२] सन् १९३० को दौडान, सुस्त विधायी सुधार ब्रिटिस द्वारा लागु गरिएको थियो; नतिजाको चुनावमा भारतीय राष्ट्रिय कांग्रेसले जित हासिल गर्यो।[२२] अर्को दशक सङ्कटहरूले घेरिएको थियो: दोस्रो विश्वयुद्धमा भारतीय सहभागिता, असहयोगको लागि कांग्रेसको अन्तिम धक्का, र मुस्लिम राष्ट्रवादको उत्थान।[२२] सबै सन् १९४७ मा स्वतन्त्रता को आगमन द्वारा सीमित थियो, तर दुई राज्यहरू मा भारतको विभाजन द्वारा स्वभाव: भारत र पाकिस्तान।[२२]
भूगोल
प्रमुख हिमालयन-मूल नदीहरू जुन पर्याप्त रूपमा भारतबाट बग्दछन्, गङ्गा र ब्रह्मपुत्र नदी समावेश छन्, जुन दुबै बङ्गालको खाडीमा बग्छन्।[२३] गङ्गाका महत्वपूर्ण सहायक नदीहरूमा यमुना र कोशी समावेश छन्; पछिल्लोको अत्यन्त कम ढाँचा, लामो समयसम्म सिल्ट जम्मा हुने कारणले गर्दा गम्भीर बाढी र पाठ्यक्रम परिवर्तन हुन्छ।[२४] प्रमुख प्रायद्वीपीय नदीहरू, जसको खडा ढाँचाहरूले तिनीहरूको पानीलाई बाढीबाट रोक्छ, जसमा गोदावरी, महानदी, कावेरी र कृष्णा समावेश छन्, जुन बङ्गालको खाडीमा पनि बग्छ र नर्मदा र ताप्ती, जुन अरब सागरमा बग्छ।[२३] तटीय विशेषताहरूमा पश्चिमी भारतको कच्छको दलदली रण र पूर्वी भारतको जलोढ सुन्दरवन डेल्टा समावेश छ; पछिल्लो बङ्गलादेशसँग साझेदारी गरिएको छ।[२३] भारतमा दुईवटा द्वीपसमूहहरू छन्: लक्षद्वीप, भारतको दक्षिण-पश्चिमी तटमा कोरल प्रवाल; र अण्डमान निकोबार द्वीप समूहहरू, अण्डमान सागरमा ज्वालामुखी शृङ्खला।[२३]
भारतीय मौसम हिमालय र थार मरुभूमिबाट बलियो रूपमा प्रभावित छ, जसले आर्थिक र सांस्कृतिक रूपमा महत्त्वपूर्ण गर्मी र जाडो मनसुनलाई चलाउँछ।[२५] हिमालयले भारतीय उपमहाद्वीपको अधिकांश भागलाई समान अक्षांशमा रहेका अधिकांश स्थानहरूभन्दा न्यानो राखेर मध्य एसियाली चिसो काटाब्याटिक हावालाई भित्र पस्नबाट रोक्छ।[२५] थार मरुभूमिले आर्द्रताले भरिएको दक्षिण-पश्चिम ग्रीष्मकालीन मनसुन हावालाई आकर्षित गर्न महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ जुन जुन र अक्टोबरको बीचमा भारतको अधिकांश वर्षा प्रदान गर्दछ।[२५] भारतमा चार प्रमुख जलवायु समूहहरू प्रबल हुन्छन्: उष्णकटिबंधीय आर्द्र, उष्णकटिबंधीय सुख्खा, उपोष्णकटिबंधीय आर्द्र र पर्वत।[२६]
राजनीति र सरकार
सरकार
 | |
| प्रतीक | भारतको प्रतीक |
|---|---|
| राष्ट्रिय गान | जन गण मन |
| गीत | "वन्दे मातरम्" |
| भाषा | कुनै पनि छैन[२७][२८][२९] |
| मुद्रा | ₹ (भारतीय रुपैयाँ) |
| पात्रो | शक संवत् |
| चरा | मुजुर |
| फूल | कमल |
| फल | आँप |
| स्तनपायी | |
| रुख | बर |
| नदी | गङ्गा नदी |
भारत भारतको संविधान अन्तर्गत शासित संसदीय प्रणाली भएको सङ्घ हो - देशको सर्वोच्च कानूनी दस्तावेज। यो संवैधानिक गणतन्त्र हो। भारत प्रजातन्त्र हो कि होइन भन्नेमा स्रोतहरू भिन्न छन्; कतिपयले यसलाई यसरी सूचीमा राख्छन् भने अरूले देश मिश्रित शासन वा चुनावी निरंकुशता भएको तर्क गर्छन्।[३०]
भारत सरकारमा तीनवटा शाखाहरू छन्:[३१]
- कार्यकारी: भारतको राष्ट्रपति राज्यको औपचारिक प्रमुख हो, जो राष्ट्रिय र राज्य विधायिकाका सदस्यहरू सम्मिलित निर्वाचक मण्डलद्वारा अप्रत्यक्ष रूपमा पाँच वर्षको कार्यकालको लागि निर्वाचित हुन्छ। भारतका प्रधानमन्त्री सरकारको प्रमुख हुन् र सबैभन्दा कार्यकारी शक्ति प्रयोग गर्छन्।[३२]
- विधायिका: भारतको विधायिका द्विसदनीय संसद हो। वेस्टमिन्स्टर-शैलीको संसदीय प्रणाली अन्तर्गत संचालित, यसमा राज्य सभा भनिने माथिल्लो सदन र लोक सभा (जनताको सदन) भनिने तल्लो सदन समावेश छ।[३३]
- न्यायपालिका: भारतमा तीन-स्तरीय एकात्मक स्वतन्त्र न्यायपालिका छ जसमा भारतको मुख्य न्यायाधीशको नेतृत्वमा, २५ उच्च अदालतहरू, र ठुलो सङ्ख्यामा ट्रायल अदालतहरू समावेश छन्।[३४]
प्रशासनिक विभाजनहरू
भारतमा २९ प्रान्त तथा ६ केन्द्र शासित सङ्घीय राज्य क्षेत्र यसप्रकार रहेका छन्।
राज्य
केन्द्रशासित प्रदेश
सन्दर्भ सामग्रीहरू
- ↑ १.० १.१ "National Symbols | National Portal of India", India.gov.in, मूलबाट ४ फेब्रुअरी २०१७-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच १ मार्च २०१७।
- ↑ "National anthem of India: a brief on 'Jana Gana Mana'", News18, १४ अगस्ट २०१२, मूलबाट १७ अप्रिल २०१९-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच ७ जुन २०१९।
- ↑ Wolpert 2003, पृष्ठ 1.
- ↑ "50th Report of the Commissioner for Linguistic Minorities in India (July 2012 to June 2013)", Commissioner for Linguistic Minorities, Ministry of Minority Affairs, Government of India, मूलबाट ८ जुलाई २०१६-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २६ डिसेम्बर २०१४।
- ↑ Population Projections for India and States, 2011-2036 (अङ्ग्रेजीमा), २०२०-०७-०१।
- ↑ "Population Enumeration Data (Final Population)", 2011 Census Data, Office of the Registrar General & Census Commissioner, India, मूलबाट २२ मे २०१६-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच १७ जुन २०१६।
- ↑ "A – 2 Decadal Variation in Population Since 1901", 2011 Census Data, Office of the Registrar General & Census Commissioner, India, मूलबाट ३० अप्रिल २०१६-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच १७ जुन २०१६।
- ↑ ८.० ८.१ ८.२ ८.३ "World Economic Outlook Database: October 2022", Imf (International Monetary Fund), अक्टोबर २०२२, अन्तिम पहुँच ११ अक्टोबर २०२२।
- ↑ "Gini Index coefficient", The World Factbook, Central Intelligence Agency, मूलबाट ७ जुलाई २०२१-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच १० जुलाई २०२१।
- ↑ "Gini index (World Bank estimate) – India", World bank।
- ↑ "Human Development Report 2021/2022" (अङ्ग्रेजीमा), United Nations Development Programme, ८ सेप्टेम्बर २०२२, अन्तिम पहुँच ८ सेप्टेम्बर २०२२।
- ↑ "List of all left- & right-driving countries around the world", worldstandards.eu, १३ मे २०२०, अन्तिम पहुँच १० जुन २०२०।
- ↑ Kuiper, K., सम्पादक (२०१०), The Culture of India, Britannica Educational Publishing, आइएसबिएन 978-1-61530-203-1, अन्तिम पहुँच २४ जुलाई २०११।
- ↑ The Constitution of India, Ministry of Law and Justice, १ डिसेम्बर २००७, मूलबाट ९ सेप्टेम्बर २०१४-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच ३ मार्च २०१२, "Article 1(1): India, that is Bharat, shall be a Union of States."
- ↑ Jha, Dwijendra Narayan (२०१४), Rethinking Hindu Identity, Routledge, पृ: ११, आइएसबिएन 978-1-317-49034-0।
- ↑ १६.० १६.१ "Hindustan", Encyclopædia Britannica, अन्तिम पहुँच १७ जुलाई २०११।
- ↑ १७.० १७.१ Coningham, Robin; Young, Ruth (२०१५), The Archaeology of South Asia: From the Indus to Asoka, c. 6500 BCE – 200 CE, Cambridge University Press, आइएसबिएन 978-0-521-84697-4।
- Copland, I. (२००१), India 1885–1947: The Unmaking of an Empire (1st संस्करण), Longman, आइएसबिएन 978-0-582-38173-5।
- ↑ १८.० १८.१ १८.२ १८.३ १८.४ १८.५ १८.६ Singh, Upinder (२००९), A History of Ancient and Medieval India: From the Stone Age to the 12th Century, Delhi: Longman, आइएसबिएन 978-81-317-1677-9।
- ↑ १९.० १९.१ Kulke, H.; Rothermund, D. (२००४), A History of India, 4th, Routledge, आइएसबिएन 978-0-415-32920-0।
- ↑ २०.० २०.१ २०.२ २०.३ २०.४ २०.५ २०.६ Stein, B. (१९९८), A History of India (1st संस्करण), Oxford: Wiley-Blackwell, आइएसबिएन 978-0-631-20546-3।
- ↑ २१.० २१.१ Robb, P. (२००१), A History of India, Palgrave, आइएसबिएन 978-0-333-69129-8।
- ↑ २२.०० २२.०१ २२.०२ २२.०३ २२.०४ २२.०५ २२.०६ २२.०७ २२.०८ २२.०९ २२.१० २२.११ Metcalf, Barbara D.; Metcalf, Thomas R. (२००६), A Concise History of Modern India (2nd संस्करण), Cambridge University Press, आइएसबिएन 978-0-521-68225-1।
- ↑ २३.० २३.१ २३.२ २३.३ Dikshit, K. R.; Schwartzberg, Joseph E., "India: Land", Encyclopædia Britannica: 1–29।
- ↑ Duff, D. (१९९३), Holmes Principles of Physical Geology (4th संस्करण), Routledge, आइएसबिएन 978-0-7487-4381-0।
- ↑ २५.० २५.१ २५.२ Wolpert, S. (२००३), A New History of India (7th संस्करण), Oxford University Press, आइएसबिएन 978-0-19-516678-1।
- ↑ Heitzman, James; Worden, Robert L. (अगस्ट १९९६), India: A Country Study, Area Handbook Series, Washington, D.C.: Library of Congress, आइएसबिएन 978-0-8444-0833-0।
- ↑ Khan, Saeed (२५ जनवरी २०१०), "There's no national language in India: Gujarat High Court", The Times of India, मूलबाट १८ मार्च २०१४-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच ५ मे २०१४।
- ↑ "Learning with the Times: India doesn't have any 'national language'", The Times of India, १६ नोभेम्बर २००९, मूलबाट १० अक्टोबर २०१७-मा सङ्ग्रहित।
- ↑ "Hindi, not a national language: Court", Press Trust of India via The Hindu (Ahmedabad), २५ जनवरी २०१०, मूलबाट ४ जुलाई २०१४-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २३ डिसेम्बर २०१४।
- ↑ Sharma, Shweta (२०२१-०३-११), "India 'no longer a democracy', claims damning research report", The Independent (अङ्ग्रेजीमा), अन्तिम पहुँच २०२३-०३-१४।
- ↑ "The Constitution of India", legislature.gov.in, मूलबाट १६ अप्रिल २०१९-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच १६ जुलाई २०१६।
- ↑ Sharma, B. K. (अगस्ट २००७), Introduction to the Constitution of India (4th संस्करण), Prentice Hall, आइएसबिएन 978-81-203-3246-1।
- ↑ Gledhill, A. (१९७०), The Republic of India: The Development of its Laws and Constitution, Greenwood, आइएसबिएन 978-0-8371-2813-9, अन्तिम पहुँच २१ जुलाई २०११।
- ↑ Neuborne, Burt (२००३), "The Supreme Court of India", International Journal of Constitutional Law 1 (3): 476–510, डिओआई:10.1093/icon/1.3.476।
