नेपालमा बोलिने भाषाहरू

नेपालका भाषाहरू संवैधानिक नेपालीले बोल्ने नेपालको सार्वभौम भूभागभित्र कम्तीमा पनि प्राचीन इतिहास वा उत्पत्ति भएका भाषाहरू हुन्। बाह्रौँ राष्ट्रिय जनगणना २०७८ अनुसार नेपालमा मातृभाषाका रूपमा बोलिने १२४ भाषा (पहिलो भाषा) सूचीकृत छन्। अधिकांश भाषाहरू हिन्द-आर्य र चिनियाँ-तिब्बती भाषा परिवार अन्तर्गत पर्दछन्। २०७८ को जनगणना अनुसार नेपालमा बोलिने भाषाहरूको सङ्ख्या १२४ रहेको छ।

नेपालका भाषाहरू
नेपालको भाषिक नक्सा
आधिकारिक भाषाहरू	नेपाली
अर्द्ध-सरकारी भाषा	नेपाल भाषा, मैथिली, लिम्बू, भोजपुरी, बज्जिका, तामाङ, मगर, गुरुङ, थारू, अवधि, डोटेली
देशी भाषाहरू	विभिन्न भारोपेली भाषा र चिनियाँ तिब्बती भाषा; कुरुख, सन्थाली
साङ्केतिक भाषाहरू	नेपाली साङ्केतिक भाषा  • झानकोट साङ्केतिक भाषा  • जुम्ला साङ्केतिक भाषा  • घान्द्रुक साङ्केतिक भाषा
समान किबोर्ड लेआउटहरू	क्वर्टी/नेपाली किबोर्ड

सङ्घीय तहको कामकाजको भाषा नेपाली हो, तर संविधानले प्रत्येक प्रदेशले एक वा एकभन्दा बढी आधिकारिक कामकाजी भाषाहरू छनौट गर्न सक्ने व्यवस्था गरेको छ। नेपालको भाषा आयोगले २०७८ भदौ २१ मा नेपालका ७ प्रदेशहरूका लागि १४ आधिकारिक भाषाहरूको सिफारिश गरेको थियो।

नेपालको मातृभाषा वा नेपाली मूलका भाषाहरूलाई कहिलेकाहीँ नेपाली भाषा पनि भनिन्छ।

राष्ट्रिय भाषाहरू

नेपालको संविधान अनुसार 'नेपालमा मातृभाषाका रूपमा बोलिने सबै भाषा राष्ट्रका भाषा हुन्' भनिएको छ। धेरै भाषाहरूमा विभिन्न उपभाषाहरू पनि छन्। उदाहरणका लागि, राई समुदायमा लगभग ३० वटा भाषाहरू छन्। केही भाषाहरू समान छन् र यसलाई भाषिकाको रूपमा लिन सकिन्छ तर कहिलेकाहीँ भाषाहरू बीचको भिन्नता अस्पष्ट हुन्छ र व्यक्ति-व्यक्तिमा फरक हुन सक्छ।

वर्गीकरण

नेपालका भाषाहरू प्रायः भारोपेली वा चिनियाँ-तिब्बती भाषा परिवार अन्तर्गत पर्दछन्, जबकि तीमध्ये थोरै मात्र अग्नेली र द्रविड छन्।

नेपालका १२४ भाषाहरू मध्ये, ४८ भारोपेली भाषाहरू, जुन हिन्द-आर्य उप-परिवार (अङ्ग्रेजी बाहेक)का छन्। यो सङ्ख्यात्मक रूपमा सबैभन्दा ठूलो समूह हो। लगभग ८२.१% जनसङ्ख्या भारोपेली भाषाका प्रयोगकर्ता छन्। नेपाली, भोजपुरी, मैथिली, अवधी, थारू भाषा, उर्दू आदि जस्ता प्रमुख भाषाहरू यो समूहमा पर्दछन्।

नेपालको भाषाहरूको चिनियाँ-तिब्बती भाषा परिवार यसको भोट-बर्मेली समूहको एक भाग हो। भारोपेली परिवार जनसङ्ख्याको १७.३% भन्दा तुलनात्मक रूपमा कम मानिसहरूले बोल्ने भए तापनि यसमा धेरै भाषाहरू, लगभग ६३ भाषाहरू समावेश छन्। यस समूहका भाषाहरूमा तामाङ, नेपाल भाषा (नेवार), मगर, लिम्बू आदि पर्दछन्।

द्रविड भाषाहरूको सानो सङ्ख्या कुरुख भाषाले प्रतिनिधित्व गरेको छ। अग्नेली परिवारको प्रतिनिधित्व मुन्डारी र सन्थाली भाषाले गरेको छ।

आदिवासी, भोट-बर्मेली र अन्य परिवारहरूको आगमन भन्दा पहिलेका नेपालका आदिवासी भाषाहरू जस्तै कुसुन्डा भाषा मुस्किलले जीवित छन्, जुन आज लगभग हराइसकेको छ।

राष्ट्रिय प्रयोगका लागि डिजाइन गरिएको नेपाली साङ्केतिक भाषाका अतिरिक्त नेपालमा झानकोट साङ्केतिक भाषा, जुम्ला साङ्केतिक भाषा र घान्द्रुक साङ्केतिक भाषा जस्ता थुप्रै आदिवासी ग्रामीण साङ्केतिक भाषाहरू पनि छन्।

भाषा परिवार अनुसार वक्ताहरूको सङ्ख्या
(२०६८ जनगणना)

भाषा परिवार	सङ्ख्या	प्रतिशत
भारोपेली	२१,७५२,४९६	८२.१०%
चिनियाँ तिब्बती	४,५८४,८७१	१७.३१%
अग्नेली	४९,८५८	०.१९%
द्रविड	३३,६५१	०.१३%
अन्य/उल्लेख्य छैन	७३,३७५	०.२७%
जम्मा	२६,४९४,५०४	१००%

संविधान

रञ्जना, देवनागरी र रोमनमा लेखिएको सडक चिन्ह

नेपालको संविधान २०७२को धारा १ मा नेपालको भाषासम्बन्धी यी प्रावधानहरू छन्:

• धारा ६ : नेपालमा बोलिने सबै मातृभाषाहरू नेपालका राष्ट्रिय भाषाहरू हुन्।

• धारा ७क: देवनागरी लिपिमा लेखिएको नेपाली भाषा नेपाल सरकारको कामका लागि प्रयोग गरिन्छ। (आदिवासी भाषाहरू पनि देवनागरीको प्रयोग गरेर लेख्नु पर्दछ)।
• धारा ७ख : नेपाली भाषाका अतिरिक्त प्रदेशले सरकारी कामकाजका लागि सो प्रदेशको बहुसङ्ख्यक जनसङ्ख्याले बोल्ने एक वा एकभन्दा बढी अन्य भाषा छनौट गर्न सक्नेछ।

वक्ताको सङ्ख्या अनुसार नेपालका भाषाहरू

नेपालमा "जाति/जाति, भाषा र धर्मसम्बन्धी राष्ट्रिय प्रतिवेदन", राष्ट्रिय जनसङ्ख्या तथा आवास जनगणना २०७८ अनुसार, थप नयाँ १३ वटा नयाँ मातृभाषाहरू फेला परेका थिए। नयाँ थपिएका मातृभाषाहरूमा भोटे, लोवा, चुम/नुब्री, बारागुन्वा, नार-फु, रानाथारू, कर्मारोङ, मुगाली, तिछुरोङ पोइके, साद्री, डोने, मुण्डा/मुदियारी र केवरत हुन्।

बाह्रौँ राष्ट्रिय जनगणना २०७८ अनुसार नेपाली मूल भाषीहरूको जनसङ्ख्या आधाभन्दा कम अर्थात् ४४.८६ प्रतिशत रहेको छ। नेपालका अधिकांश भाषाहरू लोपोन्मुख छन् १२४ मध्ये २१ भाषाहरूमा मात्र १,००,००० भन्दा बढी वक्ताहरू छन्।

मातृभाषीहरूको सङ्ख्या (२०७८ जनगणना)

क्रम	भाषा	जम्मा	प्रतिशत
	सबै मातृभाषा	२,९१,६४,५७८	१००
१	नेपाली	१,३०,८४,४५७	४४.८६
२	मैथिली	३२,२२,३८९	११.०५
३	भोजपुरी	१८,२०,७९५	६.२४
४	थारू	१७,१४,०९१	५.८८
५	तामाङ	१४,२३,०७५	४.८८
६	बज्जिका	११,३३,७६४	३.८९
७	अवधि	८,६४,२७६	२.९६
८	नेपाल भाषा (नेवारी)	८,६३,३८०	२.९६
९	मगर ढुट	८,१०,३१५	२.७८
१०	डोटेली	४,९४,८६४	१.७
११	उर्दु	४,१३,७८५	१.४२
१२	याक्थुङ/लिम्बू	३,५०,४३६	१.२
१३	गुरुङ	३,२८,०७४	१.१२
१४	मगही	२,३०,११७	०.७९
१५	बैतडेली	१,५२,६६६	०.५२
१६	राई	१,४४,५१२	०.५
१७	अछामी	१,४१,४४४	०.४८
१८	बान्तवा	१,३८,००३	०.४७
१९	राजवंशी	१,३०,१६३	०.४५
२०	शेर्पा	१,१७,८९६	०.४
२१	खस	१,१७,५११	०.४
२२	बझाङी	९९,६३१	०.३४
२३	हिन्दी	९८,३९९	०.३४
२४	मगर खाम	९१,७५३	०.३१
२५	चाम्लिङ	८९,०३७	०.३१
२६	राना थारू	७७,७६६	०.२७
२७	चेपाङ	५८,३९२	०.२
२८	बाजुरेली	५६,४८६	०.१९
२९	सन्थाली	५३,६७७	०.१८
३०	दनुवार	४९,९९२	०.१७
३१	दार्चुलेली	४५,६४९	०.१६
३२	उराउँ/कुडुख	३८,८७३	०.१३
३३	कुलुङ	३७,९१२	०.१३
३४	अङ्गीका	३५,९५२	०.१२
३५	माझी	३२,९१७	०.११
३६	सुनुवार	३२,७०८	०.११
३७	थामी	२६,८०५	०.०९
३८	गनगाई	२६,२८१	०.०९
३९	थुलुङ	२४,४०५	०.०८
४०	बङ्गाली	२३,७७४	०.०८
४१	घले	२३,०४९	०.०८
४२	साम्पाङ	२१,५९७	०.०७
४३	मरवाडी	२१,३३३	०.०७
४४	डडेल्धुरी	२१,३००	०.०७
४५	धिमाल	२०,५८३	०.०७
४६	ताजपुरिया	२०,३४९	०.०७
४७	कुमाल	१८,४३५	०.०६
४८	खलिङ	१६,५१४	०.०६
४९	मुसलमान	१६,२५२	०.०६
५०	वाम्बुले	१५,२८५	०.०५
५१	बाहिङ/बायुङ	१४,४४९	०.०५
५२	याक्खा	१४,२४१	०.०५
५३	संस्कृत	१३,९०६	०.०५
५४	भुजेल	१३,०८६	०.०४
५५	भोटे	१२,८९५	०.०४
५६	दराई	१२,१५६	०.०४
५७	याम्फु/याम्फे	१०,७४४	०.०४
५८	नाछिरिङ	९,९०६	०.०३
५९	ह्योल्मो/योल्मो	९,६५८	०.०३
६०	दुमी	८,६३८	०.०३
६१	जुम्ली	८,३३८	०.०३
६२	बोटे	७,६८७	०.०३
६३	मेवाहाङ	७,४२८	०.०३
६४	पुमा	६,७६३	०.०२
६५	पहरी	५,९४६	०.०२
६६	आठपहरिया	५,५८०	०.०२
६७	दुङ्माली	५,४०३	०.०२
६८	जिरेल	५,१६७	०.०२
६९	तिब्बती	५,०५३	०.०२
७०	दैलेखी	४,९८९	०.०२
७१	चुम/नुब्री	४,२८४	०.०१
७२	छन्त्याल	४२८२	०.०१
७३	राजी	४२४७	०.०१
७४	थकाली	४२२०	०.०१
७५	मेचे	४२०३	०.०१
७६	कोयी	४१५२	०.०१
७७	लोहोरुङ	३८८४	०.०१
७८	केवरत	३४६९	०.०१
७९	डोल्पाली	३२४४	०.०१
८०	डोने	३१००	०.०१
८१	मुगाली	२८३४	०.०१
८२	जेरो/जेरुङ	२८१७	०.०१
८३	कार्मारोङ	२६१९	०.०१
८४	छिन्ताङ	२५६४	०.०१
८५	ल्होपा	२३४८	०.०१
८६	लाप्चा	२२४०	०.०१
८७	मुन्डा/मुडीयारी	२१०७	०.०१
८८	मनाङे	२०२२	०.०१
८९	छिलिङ	२०११	०.०१
९०	दुरा	१९९१	०.०१
९१	तिलुङ	१९६९	०.०१
९२	साङ्केतिक भाषा	१७८४	०.०१
९३	ब्याँसी	१७०६	०.०१
९४	बालकुरा/बराम	१५३९	०.०१
९५	बारागुङवा	१५३६	०.०१
९६	साद्री	१३४७	०
९७	अङ्ग्रेजी	१३२३	०
९८	मगर काइके	१२२५	०
९९	सोनहा	११८२	०
१००	हायु/भायु	११३३	०
१०१	किसान	१००४	०
१०२	पन्जाबी	८७१	०
१०३	धुलेली	७८६	०
१०४	खाम्ची(राउटे)	७४१	०
१०५	लुङखिम	७०२	०
१०६	लोवा	६२४	०
१०७	कागते	६११	०
१०८	वलिङ/वालुङ	५४५	०
१०९	नार-फु	४२८	०
११०	ल्होमी	४१३	०
१११	तिछुरोङ पोइके	४१०	०
११२	कुर्माली	३९७	०
११३	कोचे	३३२	०
११४	सिन्धी	२९१	०
११५	फाङदुवाली	२४७	०
११६	बेल्हारे	१७७	०
११७	सुरेल	१७४	०
११८	मालपाण्डे	१६१	०
११९	खरिया	१३२	०
१२०	सधनी	१२२	०
१२१	हरियाणवी	११४	०
१२२	साम	१०६	०
१२३	बनकरिया	८६	०
१२४	कुसुन्डा	२३	०
१२५	अन्य	४२०१	०.०१
१२६	नखुलेको भाषा	३४६	०

दोस्रो भाषा

नेपालमा "जाति/जाति, भाषा र धर्मसम्बन्धी राष्ट्रिय प्रतिवेदन", राष्ट्रिय जनसङ्ख्या तथा आवास जनगणना २०७८ मा १० हजारभन्दा बढी जनसङ्ख्याले दोस्रो भाषाका रूपमा प्रयोग गर्दै आएका २५ वटा भाषाहरू थिए भने २०६८ को जनगणनामा दोस्रो भाषाको रूपमा १८ वटा मात्र भाषाहरू थिए।

दोस्रो भाषी वक्ताहरू, २०७८ जनगणना

क्रम	दोस्रो भाषा	जम्मा	प्रतिशत
	जम्मा	२,९१,६४,५७८	१००
१	दोस्रो भाषा नभएका	१,४०,२३,०८६	४८.०८
२	नेपाली	१,३४,८२,९०४	४६.२३
३	मैथिली	२,६७,६२१	०.९२
४	हिन्दी	२,२३,१०६	०.७६
५	भोजपुरी	१,३८,५७२	०.४८
६	अङ्ग्रेजी	१,०२,५६१	०.३५
७	थारू	८९,६०६	०.३१
८	बज्जिका	८६,०६२	०.३
९	अवधि	७५,६५१	०.२६
१०	उर्दु	७२,१२८	०.२५
११	तामाङ	७१५६९	०.२५
१२	मगर ढुट	५४,१४३	०.१९
१३	भोटे	४५,२९२	०.१६
१४	बान्तवा	४३,५३६	०.१५
१५	नेपाल भाषा (नेवारी)	३२,६०४	०.११
१६	चाम्लिङ	२९,२५३	०.१
१७	मगही	२९,१९१	०.१
१८	गुरुङ	२३,६९८	०.०८
१९	याक्थुङ/लिम्बू	१९,७०५	०.०७
२०	थुलुङ	१७,१८७	०.०६
२१	मगर खाम	१६,८१४	०.०६
२२	बहिङ/बयुङ	१५,१०४	०.०५
२३	राई	१४,३९८	०.०५
२४	डोटेली	१४,३४४	०.०५
२५	साम्पाङ	१४,२६१	०.०५
२६	खलिङ	१०,३७०	०.०४
२७	बैतडेली	९,५२१	०.०३
२८	शेर्पा	९,४३५	०.०३
२९	संस्कृत	६,६१५	०.०२
३०	अछामी	६,५२२	०.०२
३१	अङ्गीका	६,१२७	०.०२
३२	मुसलमान	६,०८४	०.०२
३३	कुलुङ	६,०३९	०.०२
३४	दुमी	५,८७०	०.०२
३५	डडेल्धुरी	५,५३५	०.०२
३६	बङ्गाली	५,४४७	०.०२
३७	वाम्बुले	५,२२७	०.०२
३८	दार्चुलेली	४,२७२	०.०१
३९	पुमा	४,२७१	०.०१
४०	राजवंशी	४,१०३	०.०१
४१	बोटे	३,८९१	०.०१
४२	मेवाहाङ	३,६६९	०.०१
४३	मारवाडी	३,४४९	०.०१
४४	नाछिरिङ	३,१७६	०.०१
४५	तिब्बती	३,१३४	०.०१
४६	बझाङी	२,६४१	०.०१
४७	खस	२,६०७	०.०१
४८	छिन्ताङ	२,१३५	०.०१
४९	तिलुङ	१,७६२	०.०१
५०	सुनुवार	१,५९७	०.०१
५१	बेल्हारे	१,४९१	०.०१
५२	पन्जावी	१,२७४	०
५३	दुङ्माली	१,२७१	०
५४	जेरो/जेरुङ	१,२४५	०
५५	जुम्ली	१,१२५	०
५६	बाजुरेली	१,०७६	०
५७	धिमाल	९९९	०
५८	माझी	९७१	०
५९	घले	९६३	०
६०	कोयी	९२८	०
६१	राना थारू	८७१	०
६२	थामी	८५९	०
६३	दनुवार	८४५	०
६४	चेपाङ	८३३	०
६५	साङ्केतिक भाषा	८२८	०
६६	भुजेल	७४०	०
६७	थकाली	७३३	०
६८	याक्खा	७०४	०
६९	सन्थाली	७०३	०
७०	छिलिङ	६८५	०
७१	गनगाई	६४४	०
७२	लोहोरुङ	६२२	०
७३	कुमाल	६१५	०
७४	कागते	६१५	०
७५	दराई	५९१	०
७६	खाम्ची(राउटे)	५२६	०
७७	मगर काइके	५१५	०
७८	ह्योल्मो/योल्मो	५०८	०
७९	याम्फु/याम्फे	४९४	०
८०	दैलेखी	४३४	०
८१	छन्त्याल	३९४	०
८२	हायु/भायु	३४९	०
८३	कोचे	३३५	०
८४	जिरेल	३३२	०
८५	आठपहरिया	३२०	०
८६	बालकुरा/बराम	३०७	०
८७	वालिङ/वालुङ	३०४	०
८८	मनाङे	३०४	०
८९	दुरा	२७८	०
९०	उराउँ/कुडुख	२४५	०
९१	लेप्चा	२४२	०
९२	सिन्धी	२१७	०
९३	ताजपुरिया	२०९	०
९४	धुलेली	१८७	०
९५	पहरी	१४२	०
९६	ल्होपा	१२९	०
९७	डोल्पाली	१२७	०
९८	सधनी	१२५	०
९९	सद्री	१०६	०
१००	बारागुन्वा	८९	०
१०१	फाङदुवाली	८५	०
१०२	हरियाणवी	८४	०
१०३	साम	७९	०
१०४	मालपाण्डे	७८	०
१०५	राजी	७६	०
१०६	मेचे	७५	०
१०७	तिछुरुङ पोइके	७२	०
१०८	सुरेल	६४	०
१०९	कुर्माली	६०	०
११०	बनकरिया	४२	०
१११	केवरत	३८	०
११२	सोनहा	३५	०
११३	कार्मारोङ	३४	०
११४	किसान	३३	०
११५	ब्याँसी	३२	०
११६	कुसुण्डा	३२	०
११७	लुङखिम	२८	०
११८	मुगाली	२३	०
११९	अन्य	१५९	०
१२०	नखुलेको भाषा	८१०५	०.०३

आधिकारिक भाषाहरू

मुख्य लेख: नेपालमा आधिकारिक मान्यता प्राप्त भाषाहरू

रञ्जना लिपि, देवनागरी र अङ्ग्रेजीमा साइनबोर्ड भएको सरकारी कार्यालय।

देवनागरी लिपिमा लेखिने नेपाली भाषा सङ्घीय स्तरमा आधिकारिक कामकाजी भाषा हो। संविधानले प्रदेशले नेपाली बाहेक एक वा एकभन्दा बढी सरकारी कामकाजको भाषा रोज्न पाउने व्यवस्था गरेको छ। नेपाल भाषा आयोगका अनुसार मैथिली र लिम्बुलाई कोशी प्रदेशले आधिकारिक दर्जाको लागि सिफारिश गरेको छ। मधेश प्रदेशमा मैथिली, भोजपुरी र बज्जिका, बागमती प्रदेशमा तामाङ र नेपाल भाषा, गण्डकी प्रदेशमा मगर र गुरुङ, लुम्बिनी प्रदेशमा थारु र अवधी, कर्णाली प्रदेशमा खस र मगर र सुदूरपश्चिम प्रदेशमा डोटेली र थारू भाषालाई आधिकारिक दर्जा दिएको छ।

लिपिहरू

अधिकांश भाषाहरू केवल मौखिक रूपमा मात्र पाइन्छन्। भाषा आयोगका अनुसार हाल नेपालमा पन्ध्र लिपिहरू प्रयोगमा छन्, जसमा निम्न समावेश छन्:

• देवनागरी लिपि
• धाम लिपि
• कैथी लिपि
• खेमा लिपि
• लिम्बू लिपि
• अक्खा लिपि
• मिथिलाक्षर
• रञ्जना लिपि
• ओलचिकी लिपि
• तामयिग लिपि

यो पनि हेर्नुहोस्

• नेपालका जातिहरू