नेपालमा बोलिने भाषाहरू

नेपालका भाषाहरू संवैधानिक नेपालीले बोल्ने नेपालको सार्वभौम भूभागभित्र कम्तीमा पनि प्राचीन इतिहास वा उत्पत्ति भएका भाषाहरू हुन्। एघारौँ राष्ट्रिय जनगणना २०६८ अनुसार नेपालमा मातृभाषाका रूपमा बोलिने १२३ भाषा (पहिलो भाषा)को सूचीकृत छन्। अधिकांश भाषाहरू हिन्द-आर्य र चिनियाँ-तिब्बती भाषा परिवार अन्तर्गत पर्दछन्।

नेपालका भाषाहरू
नेपालको भाषिक नक्सा
आधिकारिक भाषाहरू	नेपाली
अर्द्ध-सरकारी भाषा	नेपाल भाषा, मैथिली, लिम्बू, भोजपुरी, बज्जिका, तामाङ, मगर, गुरुङ, थारू, अवधि, डोटेली
देशी भाषाहरू	विभिन्न भारोपेली भाषा र चिनियाँ तिब्बती भाषा; कुरुख, सन्थाली
साङ्केतिक भाषाहरू	नेपाली साङ्केतिक भाषा  • झानकोट साङ्केतिक भाषा  • जुम्ला साङ्केतिक भाषा  • घान्द्रुक साङ्केतिक भाषा
समान किबोर्ड लेआउटहरू	क्वर्टी/नेपाली किबोर्ड

सङ्घीय तहको कामकाजको भाषा नेपाली हो, तर संविधानले प्रत्येक प्रदेशले एक वा एकभन्दा बढी आधिकारिक कामकाजी भाषाहरू छनौट गर्न सक्ने व्यवस्था गरेको छ। नेपालको भाषा आयोगले २०७८ भदौ २१ मा नेपालका ७ प्रदेशहरूका लागि १४ आधिकारिक भाषाहरूको सिफारिश गरेको थियो।

नेपालको मातृभाषा वा नेपाली मूलका भाषाहरूलाई कहिलेकाहीँ नेपाली भाषा पनि भनिन्छ।

राष्ट्रिय भाषाहरू

नेपालको संविधान अनुसार 'नेपालमा मातृभाषाका रूपमा बोलिने सबै भाषा राष्ट्रका भाषा हुन्' भनिएको छ। धेरै भाषाहरूमा विभिन्न उपभाषाहरू पनि छन्। उदाहरणका लागि, राई समुदायमा लगभग ३० वटा भाषाहरू छन्। केही भाषाहरू समान छन् र यसलाई भाषिकाको रूपमा लिन सकिन्छ तर कहिलेकाहीँ भाषाहरू बीचको भिन्नता अस्पष्ट हुन्छ र व्यक्ति-व्यक्तिमा फरक हुन सक्छ।

वर्गीकरण

नेपालका भाषाहरू प्रायः भारोपेली वा चिनियाँ-तिब्बती भाषा परिवार अन्तर्गत पर्दछन्, जबकि तीमध्ये थोरै मात्र अग्नेली र द्रविड छन्।

नेपालका १२३ भाषाहरू मध्ये, ४८ भारोपेली भाषाहरू, जुन हिन्द-आर्य उप-परिवार (अङ्ग्रेजी बाहेक)का छन्। यो सङ्ख्यात्मक रूपमा सबैभन्दा ठूलो समूह हो। लगभग ८२.१% जनसङ्ख्या भारोपेली भाषाका प्रयोगकर्ता छन्। नेपाली, भोजपुरी, मैथिली, अवधी, थारू भाषा, उर्दू आदि जस्ता प्रमुख भाषाहरू यो समूहमा पर्दछन्।

नेपालको भाषाहरूको चिनियाँ-तिब्बती भाषा परिवार यसको भोट-बर्मेली समूहको एक भाग हो। भारोपेली परिवार जनसङ्ख्याको १७.३% भन्दा तुलनात्मक रूपमा कम मानिसहरूले बोल्ने भए तापनि यसमा धेरै भाषाहरू, लगभग ६३ भाषाहरू समावेश छन्। यस समूहका भाषाहरूमा तामाङ, नेपाल भाषा (नेवार), मगर, लिम्बू आदि पर्दछन्।

द्रविड भाषाहरूको सानो सङ्ख्या कुरुख भाषाले प्रतिनिधित्व गरेको छ। अग्नेली परिवारको प्रतिनिधित्व मुन्डारी र सन्थाली भाषाले गरेको छ।

आदिवासी, भोट-बर्मेली र अन्य परिवारहरूको आगमन भन्दा पहिलेका नेपालका आदिवासी भाषाहरू जस्तै कुसुन्डा भाषा मुस्किलले जीवित छन्, जुन आज लगभग हराइसकेको छ।

राष्ट्रिय प्रयोगका लागि डिजाइन गरिएको नेपाली साङ्केतिक भाषाका अतिरिक्त नेपालमा झानकोट साङ्केतिक भाषा, जुम्ला साङ्केतिक भाषा र घान्द्रुक साङ्केतिक भाषा जस्ता थुप्रै आदिवासी ग्रामीण साङ्केतिक भाषाहरू पनि छन्।

भाषा परिवार अनुसार वक्ताहरूको सङ्ख्या
(२०६८ जनगणना)

भाषा परिवार	सङ्ख्या	प्रतिशत
भारोपेली	२१,७५२,४९६	८२.१०%
चिनियाँ तिब्बती	४,५८४,८७१	१७.३१%
अग्नेली	४९,८५८	०.१९%
द्रविड	३३,६५१	०.१३%
अन्य/उल्लेख्य छैन	७३,३७५	०.२७%
जम्मा	२६,४९४,५०४	१००%

संविधान

रञ्जना, देवनागरी र रोमनमा लेखिएको सडक चिन्ह

नेपालको संविधान २०७२को धारा १ मा नेपालको भाषासम्बन्धी यी प्रावधानहरू छन्:

• धारा ६ : नेपालमा बोलिने सबै मातृभाषाहरू नेपालका राष्ट्रिय भाषाहरू हुन्।

• धारा ७क: देवनागरी लिपिमा लेखिएको नेपाली भाषा नेपाल सरकारको कामका लागि प्रयोग गरिन्छ। (आदिवासी भाषाहरू पनि देवनागरीको प्रयोग गरेर लेख्नु पर्दछ)।
• धारा ७ख : नेपाली भाषाका अतिरिक्त प्रदेशले सरकारी कामकाजका लागि सो प्रदेशको बहुसङ्ख्यक जनसङ्ख्याले बोल्ने एक वा एकभन्दा बढी अन्य भाषा छनौट गर्न सक्नेछ।

वक्ताको सङ्ख्या अनुसार नेपालका भाषाहरू

एघारौँ राष्ट्रिय जनगणना २०६८ अनुसार नेपाली मूल भाषीहरूको जनसङ्ख्या आधाभन्दा कम अर्थात् ४४.६ प्रतिशत छ। नेपालका अधिकांश भाषाहरू लोपोन्मुख छन् किनभने १२९ भाषाहरू मध्ये १९ भाषाहरूमा मात्र १००,००० भन्दा बढी वक्ताहरू छन्।

मूल वक्ताहरूको सङ्ख्या (२०७८ जनगणना)

क्रम	भाषा	भाषा परिवार	वक्ताहरू	प्रतिशत
१	नेपाली	भारोपेली	११,८२६,९५३	४४.६४%
२	मैथिली	भारोपेली	३,०९२,५३०	११.६७%
३	भोजपुरी	भारोपेली	१,५८४,९५८	५.९८%
४	थारू	भारोपेली	१,५२९,८७५	५.७७%
५	तामाङ	चिनियाँ-तिब्बती	१,३५३,३११	५.११%
६	नेपाल भाषा (नेवार)	चिनियाँ-तिब्बती	८४६,५५७	३.२०%
७	बज्जिका	भारोपेली	७९३,४१६	२.९९%
८	मगर	चिनियाँ-तिब्बती	७८८,५३०	२.९८%
९	डोट्याली/डोटेली	भारोपेली	७८७,८२७	२.९७%
१०	उर्दू	भारोपेली	६९१,५४६	२.६१%
११	अवधि	भारोपेली	५०१,७५२	१.८९%
१२	लिम्बू	चिनियाँ-तिब्बती	३४३,६०३	१.३०%
१३	गुरुङ	चिनियाँ-तिब्बती	३२५,६२२	१.२३%
१४	बैतडेली	भारोपेली	२७२,५२४	१.०३%
१५	राई (किराँती)	चिनियाँ-तिब्बती	१५९,११४	०.६०%
१६	अछामी	भारोपेली	१४२,७८७	०.५४%
१७	बान्तवा (राई)	चिनियाँ-तिब्बती	१३२,५८३	०.५०%
१८	राजवंशी	भारोपेली	१२२,२१४	०.४६%
१९	शेर्पा	चिनियाँ-तिब्बती	११४,८३०	०.४३%
२०	हिन्दी	भारोपेली	७७,५६९	०.२९%
२१	चाम्लिङ (राई)	चिनियाँ-तिब्बती	७६,८००	०.२९%
२२	बझाङी	भारोपेली	६७,५८१	०.२६%
२३	सन्थाली	अग्नेली	४९,८५८	०.१९%
२४	चेपाङ	चिनियाँ-तिब्बती	४८,४७६	०.१८%
२५	दनुवार	भारोपेली	४५,८२१	०.१७%
२६	सुनुवार	चिनियाँ-तिब्बती	३७,८९८	०.१४%
२७	मगही	भारोपेली	३५,६१४	०.१३%
२८	कुरुख	द्रविड	३३,६५१	०.१३%
२९	कुलुङ (राई)	चिनियाँ-तिब्बती	३३,१७०	०.१३%
३०	खाम (मगर)	चिनियाँ-तिब्बती	२७,११३	०.१०%
३१	राजस्थानी	भारोपेली	२५,३९४	०.१०%
३२	माझी	भारोपेली	२४,४२२	०.०९%
३३	थामी	चिनियाँ-तिब्बती	२३,१५१	०.०९%
३४	भुजेल	चिनियाँ-तिब्बती	२१,७१५	०.०८%
३५	बङ्गाली	भारोपेली	२१,०६१	०.०८%
३६	थुलुङ (राई)	चिनियाँ-तिब्बती	२०,६५९	०.०८%
३७	याक्खा	चिनियाँ-तिब्बती	१९,५५८	०.०७%
३८	धिमाल	चिनियाँ-तिब्बती	१९,३००	०.०७%
३९	ताजपुरिया	भारोपेली	१८,८११	०.०७%
४०	अङ्गीका	भारोपेली	१८,५५५	०.०७%
४१	साम्पाङ (राई)	चिनियाँ-तिब्बती	१८,२७०	०.०७%
४२	खालिङ (राई)	चिनियाँ-तिब्बती	१४,४६७	०.०५%
४३	वाम्बुले (राई)	चिनियाँ-तिब्बती	१३,४७०	०.०५%
४४	कुमाल	भारोपेली	१२,२२२	०.०५%
४५	दराई	भारोपेली	११,६७७	०.०४%
४६	बहिङ (राई)	चिनियाँ-तिब्बती	११,६५८	०.०४%
४७	बाजुरेली	भारोपेली	१०,७०४	०.०४%
४८	ह्योल्मो	चिनियाँ-तिब्बती	१०,१७६	०.०४%
४९	नाछिरिङ (राई)	चिनियाँ-तिब्बती	१०,०४१	०.०४%
५०	याम्फू (राई)	चिनियाँ-तिब्बती	९,२०८	०.०३%
५१	बोटे	भारोपेली	८,७६६	०.०३%
५२	घले	चिनियाँ-तिब्बती	८,०९२	०.०३%
५३	दुमी (राई)	चिनियाँ-तिब्बती	७,६३८	०.०३%
५४	लेप्चा	चिनियाँ-तिब्बती	७,४९९	०.०३%
५५	पुमा (राई)	चिनियाँ-तिब्बती	६,६८६	०.०३%
५६	दुङ्माली (राई)	चिनियाँ-तिब्बती	६,२६०	०.०२%
५७	दार्चुलेली	भारोपेली	५,९२८	०.०२%
५८	आठपहरिया (राई)	चिनियाँ-तिब्बती	५,५३०	०.०२%
५९	थकाली	चिनियाँ-तिब्बती	५,२४२	०.०२%
६०	जिरेल	चिनियाँ-तिब्बती	४,८२९	०.०२%
६१	मेवाहाङ (राई)	चिनियाँ-तिब्बती	४,६५०	०.०२%
६२	साङ्केतिक भाषा	−	४,४७६	०.०२%
६३	तिब्बती	चिनियाँ-तिब्बती	४,४४५	०.०२%
६४	मेचे	चिनियाँ-तिब्बती	४,३७५	०.०२%
६५	छन्त्याल	चिनियाँ-तिब्बती	४,२८३	०.०२%
६६	राजी	चिनियाँ-तिब्बती	३,७५८	०.०१%
६७	लोहोरुङ (राई)	चिनियाँ-तिब्बती	३,७१६	०.०१%
६८	छिन्ताङ (राई)	चिनियाँ-तिब्बती	३,७१२	०.०१%
६९	गङ्गई	भारोपेली	३,६१२	०.०१%
७०	पहाडी	चिनियाँ-तिब्बती	३,४५८	०.०१%
७१	दैलेखी	भारोपेली	३,१०२	०.०१%
७२	लोपा	चिनियाँ-तिब्बती	३,०२९	०.०१%
७३	दुरा	चिनियाँ-तिब्बती	२,१५६	०.०१%
७४	कोच	चिनियाँ-तिब्बती	२,०८०	०.०१%
७५	चुलुङ (राई)	चिनियाँ-तिब्बती	२,०४६	०.०१%
७६	अङ्ग्रेजी	भारोपेली	२,०४५	०.०१%
७७	जेरुङ (राई)	चिनियाँ-तिब्बती	१,७६३	०.०१%
७८	खस	भारोपेली	१,७४७	०.०१%
७९	संस्कृत	भारोपेली	१,६६९	०.०१%
८०	डोल्पाली	भारोपेली	१,६६७	०.०१%
८१	हायु	चिनियाँ-तिब्बती	१,५२०	०.०१%
८२	तिलुङ (राई)	चिनियाँ-तिब्बती	१,४२४	०.०१%
८३	कोई (राई)	चिनियाँ-तिब्बती	१,२७१	०.००%
८४	किसान	भारोपेली	१,१७८	०.००%
८५	वालिङ (राई)	चिनियाँ-तिब्बती	१,१६९	०.००%
८६	मुसलमान	भारोपेली	१,०७५	०.००%
८७	हरियाणवी	भारोपेली	८८९	०.००%
८८	जुम्ली	भारोपेली	८५१	०.००%
८९	ल्होमी	चिनियाँ-तिब्बती	८०८	०.००%
९०	पञ्जाबी	भारोपेली	८०८	०.००%
९१	बेल्हारे (राई)	चिनियाँ-तिब्बती	५९९	०.००%
९२	ओडिया	भारोपेली	५८४	०.००%
९३	सोनाहा	भारोपेली	५७९	०.००%
९४	सिन्धी	भारोपेली	५१८	०.००%
९५	डडेल्धुरी	भारोपेली	४८८	०.००%
९६	ब्याङ्सी	चिनियाँ-तिब्बती	४८०	०.००%
९७	अछामी	भारोपेली	४७६	०.००%
९८	राउटे	चिनियाँ-तिब्बती	४६१	०.००%
९९	साम (राई)	चिनियाँ-तिब्बती	४०१	०.००%
१००	मनाङे	चिनियाँ-तिब्बती	३९२	०.००%
१०१	धुलेली	चिनियाँ-तिब्बती	३४७	०.००%
१०२	फाङदुवाली (राई)	चिनियाँ-तिब्बती	२९०	०.००%
१०३	सुरेल	चिनियाँ-तिब्बती	२८७	०.००%
१०४	मालपाण्डे	भारोपेली	२४७	०.००%
१०५	चिनियाँ	चिनियाँ-तिब्बती	२४२	०.००%
१०६	खरिया	अग्नेली	२३८	०.००%
१०७	कुर्माली	भारोपेली	२२७	०.००%
१०८	बराम	चिनियाँ-तिब्बती	१५५	०.००%
१०९	लिङ्खिम (राई)	चिनियाँ-तिब्बती	१२९	०.००%
११०	नागपुरी	भारोपेली	१२२	०.००%
१११	कागटे	चिनियाँ-तिब्बती	९९	०.००%
११२	जोङ्खा	चिनियाँ-तिब्बती	८०	०.००%
११३	बनकरिया	चिनियाँ-तिब्बती	६९	०.००%
११४	काइके	चिनियाँ-तिब्बती	५०	०.००%
११५	गढवाली	भारोपेली	३८	०.००%
११६	फ्रान्सेली	भारोपेली	३४	०.००%
११७	मिजो	चिनियाँ-तिब्बती	३२	०.००%
११८	कुकी	चिनियाँ-तिब्बती	२९	०.००%
११९	कुसुन्डा	भाषा वियोजक	२८	०.००%
१२०	रुसी	भारोपेली	१७	०.००%
१२१	स्पेनी	भारोपेली	१६	०.००%
१२२	नागमी	चिनियाँ-तिब्बती	१०	०.००%
१२३	अरबी	सामी-हामी	८	०.००%
−	उल्लेख गरिएको छैन	−	४७,७१८	०.१८%
−	अन्य	−	२१,१७३	०.०८%
जम्मा			२६,४९४,५०४	१००%

दोस्रो भाषाको रूपमा (२०७८ जनगणना)

भाषा	वक्ता	प्रतिशत
नेपाली	८,६८२,४९९	३२.७७%
हिन्दी	१,२२५,९५०	४.६२%
मैथिली	१९५, २८७	०.७३%
भोजपुरी	१५९,५१८	०.६०%
थारू	८४,७४८	०.३२%
अङ्ग्रेजी	८१,४४७	०.३०%
बज्जिका	६०,८६३	०.२३%
उर्दू	४५,७६६	०.१७%
अवधि	४५,४२८	०.१७%
मगर	४२,९५२	०.१६%
तामाङ	३३,४५०	०.१२%
नेपाल भाषा (नेवार)	३२,५९४	०.१२%
संस्कृत	२,९७५	०.०१%
अन्य	१९०,३२७	०.७२%
जम्मा	१०,८८३,८०४	४१.०४%

आधिकारिक भाषाहरू

मुख्य लेख: नेपालमा आधिकारिक मान्यता प्राप्त भाषाहरू

रञ्जना लिपि, देवनागरी र अङ्ग्रेजीमा साइनबोर्ड भएको सरकारी कार्यालय।

देवनागरी लिपिमा लेखिने नेपाली भाषा सङ्घीय स्तरमा आधिकारिक कामकाजी भाषा हो। संविधानले प्रदेशले नेपाली बाहेक एक वा एकभन्दा बढी सरकारी कामकाजको भाषा रोज्न पाउने व्यवस्था गरेको छ। नेपाल भाषा आयोगका अनुसार मैथिली र लिम्बुलाई कोशी प्रदेशले आधिकारिक दर्जाको लागि सिफारिश गरेको छ। मधेश प्रदेशमा मैथिली, भोजपुरी र बज्जिका, बागमती प्रदेशमा तामाङ र नेपाल भाषा, गण्डकी प्रदेशमा मगर र गुरुङ, लुम्बिनी प्रदेशमा थारु र अवधी, कर्णाली प्रदेशमा खस र मगर र सुदूरपश्चिम प्रदेशमा डोटेली र थारू भाषालाई आधिकारिक दर्जा दिएको छ।

लिपिहरू

अधिकांश भाषाहरू केवल मौखिक रूपमा मात्र पाइन्छन्। भाषा आयोगका अनुसार हाल नेपालमा पन्ध्र लिपिहरू प्रयोगमा छन्, जसमा निम्न समावेश छन्:

• देवनागरी लिपि
• धाम लिपि
• कैथी लिपि
• खेमा लिपि
• लिम्बू लिपि
• अक्खा लिपि
• मिथिलाक्षर
• रञ्जना लिपि
• ओलचिकी लिपि
• तामयिग लिपि

यो पनि हेर्नुहोस्

• नेपालका जातिहरू