मैथिली भाषा

मैथिली भारोपेली भाषा हो जुन मुख्य रूपमा भारतको उत्तरी बिहार र नेपालको पूर्वी तराईका क्षेत्रहरूमा बोलिने भाषा हो । यो प्राचीन भाषा समूह भारोपेली भाषा परिवार अन्तर्गत पर्दछ र भाषाशास्त्रको हिसावले बङ्गाली, आसामी, उडिया र नेपालीसँग यसको धेरै निकट सम्बन्ध छ । यो भाषाको आफ्नै तिरहुता लिपि रहेता पनि यसको प्रयोग हाल न्यून रहेको छ । हाल मैथिली भाषा देवनागरीमा लेख्ने गरिन्छ ।

मैथिली
মৈথিলী
देवनागरी लिपिमा लेखिएको मैथिली
मूलभाषी	भारत तथा नेपाल
क्षेत्र	नेपालको तराई, भारतको झारखण्ड र उत्तरी बिहार क्षेत्र
मातृभाषी वक्ता	३५ मिलियन (लगभग ३.५ करोड)
भाषा परिवार	भारोपेली हिन्द-इरानी भारतीय-आर्य पूर्वी समूह मैथिली
आञ्चलिक भाषाहरू	केन्द्रीय (सोतीपुरा) पश्चिमी पूर्वी कुर्था देहाती जोलाहा किसान दक्षिणी ठेठिया
लिपि	देवनागरी तिरहुता
सरकारी दर्जा
आधिकारिक भाषा	नेपालको संविधान २०७२को भाग १, धारा ५ भारतको संविधानको आठौँ धारा
भाषा सङ्केतहरू
आइएसओ ६३९-२	mai
आइएसओ ६३९-३	mai
ग्लोटोलग	mait1250

सन् २००२ मा मैथिली भाषालाई भारतको संविधानको आठौँ धारामा समावेश गरिएको हो । जसले गर्दा यस भाषालाई शिक्षा, सरकारी निकाय र अन्य आधिकारिक प्रयोजनमा प्रयोग गर्न सकिन्छ । सन् २०१५ मा मैथिलीलाई नेपालको संविधान २०७२ को भाग १, धारा ५ मा आधिकारिक भाषाको रूपमा राखिएको हो । भारतको यो एक सबैभन्दा ठुलो भाषा अन्तर्गत पर्दछ भने नेपालको यो दोश्रो ठुलो भाषा हो । सन् २०११ सम्म यो भाषा लगभग ४ करोड ४७ लाख मानिसद्वारा बोल्ने गरिन्छ जसमध्ये नेपालमा मात्रै २८ लाख र भारतमा ३ करोड ४७ लाख मानिसले मातृभाषाको रुपमा बोल्ने गरेका छन् ।

भौगोलिक अवस्था

नेपालमा मैथिली तराईका जिल्लाहरू धनुषा, सर्लाही, महोत्तरी, सिरहा, सप्तरी, सुनसरी र मोरङमा बोल्ने गरिन्छ । यो भाषा विभिन्न जातिहरू र समूहहरू जस्तै कायस्थ, राजपुत, ब्राह्मण, खत्वे, चमार, यादव र अन्य वर्गद्वारा बोल्ने गरिन्छ । संविधानमा समावेस गरिएपछि मैथिलीलाई प्राथमिक शिक्षाको रूपमा विद्यालयहरूमा प्रयोग गर्ने गरिएको छ । भारतको साहित्य प्रतिष्ठानद्वारा मैथिलीलाई साहित्यिक भाषाको स्थान पण्डित जवाहर लाल नेहरूको समयदेखि प्राप्त छ । भारतमा मैथिली उत्तरी बिहारको मधुबनी, दरभंगा, सुपौल र सहरसा जिल्लामा व्यापक रूपमा बोल्ने गरिन्छ । मधुबनी र दरभंगालाई यसको द्वार मान्ने गरिन्छ । मातृभाषीहरू भारतको अन्य क्षेत्र जस्तै नयाँ दिल्ली, मुम्बई र कोलकातामा पनि छन् ।

विकास

मैथिलीको प्रथम प्रमाण रामायणबाट पाइन्छ । यो त्रेता युगमा मिथिलाका राजा जनकको राज्यभाषा थियो । यस प्रकार यसलाई इतिहासको प्राचीनतम भाषा मान्ने गरिन्छ । प्राचीन मैथिलीको विकासको शुरूवात प्राकृत र अपभ्रंशको विकासहरूसँग जोडिन्छ । लगभग ७०० इस्वितिर यस भाषामा रचना गर्न थलिएको पाइन्छ । विद्यापति मैथिलीको आदिकवि तथा सर्वाधिक ज्ञात कवि हुन । विद्यापतिले मैथिली वाहेक संस्कृत तथा अवहट्टमा पनि रचनाहरू लेखेका छन् । यी दुई प्रमुख भाषाहरू हुन जहाँबाट मैथिलीको विकास भएको हो । भारतको लगभग ५.६% जनसङ्ख्या लगभग ३-४ करोड मानिसहरू मैथिलीलाई मातृभाषाको रूपमा प्रयोग गर्छन । नेपालमा लगभग यो २८ लाख मानिसद्वारा बोल्ने गरिन्छ । यसको प्रयोगकर्ता भारत र नेपालको विभिन्न भाग सहित विश्वको कयौँ देशमा फैलिएको छ । मैथिली विश्वको सर्वाधिक समृद्ध, सुन्दर र मिठासपूर्ण भाषाहरू मध्ये एकको रूपमा मानिने गरिन्छ । मैथिली भारत र नेपालमा आधिकारिक भाषाको रूपमा सम्मानित छ । मैथिलीको आफ्नै लिपि छ जुन एक समृद्ध भाषाको पहिलो पहिचान हो । नेपाल र भारतमा यस भाषाको विकासको लागि कुनै ठोस कदम नउठाउनाले यसको विकास द्रुत गतिमा हुन सकेको छैन । अब केही गैर सरकारी संस्था मीडियाद्वारा मैथिली भाषाको विकासको लागि प्रयास गरिएको छ । हाल मैथिली भाषामा प्रसारित हुने १५ /२० रेडियो स्टेसन रहेको छ ।

उपयोग

लगभग ४ देखि ५ करोड मानिस मैथिलीका मातृभाषाको रूपमा प्रयोग गर्छन् र यसको प्रयोगकर्ता भारत लगायत विश्वका अन्य धेरै देशहरूमा फैलिएका छन् ।

साहित्य

मुख्य लेख: मैथिली साहित्य

मैथिली साहित्यको आफनै समृद्ध इतिहास रहेको छ र चौधौं तथा पन्ध्रौं शताब्दीका कवि विद्यापति (१३५०-१४५०) लाई मैथिली साहित्यमा सबैभन्दा माथिल्लो दर्जा प्राप्त छ । हाल डा. हरिमोहन झा र नागार्जुनलाई मैथिली भाषाका प्रमुख लेखक मानिन्छन् ।

मिथिलाक्षर वा तिरहुताको समृद्ध इतिहास रहेको छ । यो भाषाको प्रारम्भिक शिलालेख आदित्यसेन (७औँ शताब्दी इशापूर्व) मन्दार पर्वतको ढुङ्गामा भटिएको थियो जुन हाल देवघरको वैद्यनाथ मन्दिरमा स्थापित गरिएको छ ।

कमरूपा भाषा परिवार पनि पूर्वी मैथिलीबाट आएको हो ।

मैथिली पञ्चाङ्ग

मुख्य लेख: तिरहुता पञ्चाङ्ग

मैथिली पञ्चाङ्ग वा तिरहुता पञ्चाङ्ग भारत र नेपालको मैथिली समुदायद्वारा प्रयोग गर्ने गरिन्छ । यो विभिन्न हिन्दू पञ्चाङ्गहरू मध्येको एक हो । वर्षको सुरूवात बैसाखबाट हुन्छ ।

मैथिली महिनाको नाम र महिनामा दिनहरू

क्रम.	मैथिली नाम (देवनागरी)	संस्कृत	नेपाली	English	दिनहरू (पारम्परिक हिन्दू सौर्य क्यालेन्डर)
१	बैसाख	वैशाख	बैसाख	apr/may	३० / ३१
२	जेठ	ज्येष्ठ	जेठ	may/jun	३१ / ३२
३	आषाढ	आषाढ	असार	jun/jul	३१ / ३२
४	सावोन	श्रावण	साउन	jul/aug	३१ / ३२
५	भादो	भाद्रपद, भाद्र, प्रोष्ठपद	भाद्र	aug/sep	३१ / ३२
६	आसिन	आश्विन	असोज	sep/oct	३१ / ३०
७	कातिक	कार्तिक	कार्तिक	oct/nov	२९ / ३०
८	अगहन	अग्रहायण, मार्गशीर्ष	मंसिर	nov/dec	२९ / ३०
९	पुस	पौष	पौष	dec/jan	२९ / ३०
१०	माघ	माघ	माघ	jan/feb	२९ / ३०
११	फागुन	फाल्गुन	फागुन	feb/mar	२९ / ३०
१२	चैति	चैत्र	चैत	mar/apr	३० / ३१

यो पनि हेर्नुहोस्

• मैथिली साहित्य
• नेपालमा बोलिने भाषाहरू
• मिथिलाक्षर

बाह्य कडीहरू

• युसिएलए भाषा परियोजना: मैथिली
• राष्ट्रिय अनुवाद मिसन मैथिली पृष्ठहरू
• विदेह पहिलो मैथिली
• मैथिली पुस्तकहरू
• उदबोधना अन्तर्राष्ट्रिय इन्टरनेट पत्रिका
• विद्यापतिको जन्मस्थल