मैथिली भाषा
मैथिली भारोपेली भाषा हो जुन मुख्य रूपमा भारतको उत्तरी बिहार र नेपालको पूर्वी तराईका क्षेत्रहरूमा बोलिने भाषा हो । यो प्राचीन भाषा समूह भारोपेली भाषा परिवार अन्तर्गत पर्दछ र भाषाशास्त्रको हिसावले बङ्गाली, आसामी, उडिया र नेपालीसँग यसको धेरै निकट सम्बन्ध छ । यो भाषाको आफ्नै तिरहुता लिपि रहेता पनि यसको प्रयोग हाल न्यून रहेको छ ।[२] हाल मैथिली भाषा देवनागरीमा लेख्ने गरिन्छ । [३]
मैथिली | |
---|---|
মৈথিলী | |
![]() देवनागरी लिपिमा लेखिएको मैथिली | |
मूलभाषी | भारत तथा नेपाल |
क्षेत्र | नेपालको तराई, भारतको झारखण्ड र उत्तरी बिहार क्षेत्र |
मातृभाषी वक्ता | ३५ मिलियन (लगभग ३.५ करोड) |
भारोपेली
| |
आञ्चलिक भाषाहरू |
|
देवनागरी तिरहुता | |
सरकारी दर्जा | |
आधिकारिक भाषा | नेपालको संविधान २०७२को भाग १, धारा ५ भारतको संविधानको आठौँ धारा |
भाषा सङ्केतहरू | |
आइएसओ ६३९-२ | mai |
आइएसओ ६३९-३ | mai |
ग्लोटोलग | mait1250 [१] |
सन् २००२ मा मैथिली भाषालाई भारतको संविधानको आठौँ धारामा समावेश गरिएको हो । जसले गर्दा यस भाषालाई शिक्षा, सरकारी निकाय र अन्य आधिकारिक प्रयोजनमा प्रयोग गर्न सकिन्छ ।[४] सन् २०१५ मा मैथिलीलाई नेपालको संविधान २०७२ को भाग १, धारा ५ मा आधिकारिक भाषाको रूपमा राखिएको हो ।[५] भारतको यो एक सबैभन्दा ठुलो भाषा अन्तर्गत पर्दछ भने नेपालको यो दोश्रो ठुलो भाषा हो । [६] सन् २०११ सम्म यो भाषा लगभग ४ करोड ४७ लाख मानिसद्वारा बोल्ने गरिन्छ जसमध्ये नेपालमा मात्रै २८ लाख र भारतमा ३ करोड ४७ लाख मानिसले मातृभाषाको रुपमा बोल्ने गरेका छन् ।[७]
भौगोलिक अवस्थासम्पादन
नेपालमा मैथिली तराईका जिल्लाहरू धनुषा, सर्लाही, महोत्तरी, सिरहा, सप्तरी, सुनसरी र मोरङमा बोल्ने गरिन्छ ।[८] यो भाषा विभिन्न जातिहरू र समूहहरू जस्तै कायस्थ, राजपुत, ब्राह्मण, खत्वे, चमार, यादव र अन्य वर्गद्वारा बोल्ने गरिन्छ ।[२] संविधानमा समावेस गरिएपछि मैथिलीलाई प्राथमिक शिक्षाको रूपमा विद्यालयहरूमा प्रयोग गर्ने गरिएको छ ।[६] भारतको साहित्य प्रतिष्ठानद्वारा मैथिलीलाई साहित्यिक भाषाको स्थान पण्डित जवाहर लाल नेहरूको समयदेखि प्राप्त छ । भारतमा मैथिली उत्तरी बिहारको मधुबनी, दरभंगा, सुपौल र सहरसा जिल्लामा व्यापक रूपमा बोल्ने गरिन्छ । मधुबनी र दरभंगालाई यसको द्वार मान्ने गरिन्छ । मातृभाषीहरू भारतको अन्य क्षेत्र जस्तै नयाँ दिल्ली, मुम्बई र कोलकातामा पनि छन् ।
विकाससम्पादन
मैथिलीको प्रथम प्रमाण रामायणबाट पाइन्छ । यो त्रेता युगमा मिथिलाका राजा जनकको राज्यभाषा थियो ।[९] यस प्रकार यसलाई इतिहासको प्राचीनतम भाषा मान्ने गरिन्छ । प्राचीन मैथिलीको विकासको शुरूवात प्राकृत र अपभ्रंशको विकासहरूसँग जोडिन्छ । लगभग ७०० इस्वितिर यस भाषामा रचना गर्न थलिएको पाइन्छ । विद्यापति मैथिलीको आदिकवि तथा सर्वाधिक ज्ञात कवि हुन ।[१०] विद्यापतिले मैथिली वाहेक संस्कृत तथा अवहट्टमा पनि रचनाहरू लेखेका छन् । यी दुई प्रमुख भाषाहरू हुन जहाँबाट मैथिलीको विकास भएको हो । भारतको लगभग ५.६% जनसङ्ख्या लगभग ३-४ करोड मानिसहरू मैथिलीलाई मातृभाषाको रूपमा प्रयोग गर्छन ।[११] नेपालमा लगभग यो २८ लाख मानिसद्वारा बोल्ने गरिन्छ ।[१२] यसको प्रयोगकर्ता भारत र नेपालको विभिन्न भाग सहित विश्वको कयौँ देशमा फैलिएको छ । मैथिली विश्वको सर्वाधिक समृद्ध, सुन्दर र मिठासपूर्ण भाषाहरू मध्ये एकको रूपमा मानिने गरिन्छ ।[१३][१४] मैथिली भारत र नेपालमा आधिकारिक भाषाको रूपमा सम्मानित छ । मैथिलीको आफ्नै लिपि छ जुन एक समृद्ध भाषाको पहिलो पहिचान हो । नेपाल र भारतमा यस भाषाको विकासको लागि कुनै ठोस कदम नउठाउनाले यसको विकास द्रुत गतिमा हुन सकेको छैन । अब केही गैर सरकारी संस्था मीडियाद्वारा मैथिली भाषाको विकासको लागि प्रयास गरिएको छ । हाल मैथिली भाषामा प्रसारित हुने १५ /२० रेडियो स्टेसन रहेको छ ।
उपयोगसम्पादन
लगभग ४ देखि ५ करोड मानिस मैथिलीका मातृभाषाको रूपमा प्रयोग गर्छन् र यसको प्रयोगकर्ता भारत लगायत विश्वका अन्य धेरै देशहरूमा फैलिएका छन् ।
साहित्यसम्पादन
मैथिली साहित्यको आफनै समृद्ध इतिहास रहेको छ र चौधौं तथा पन्ध्रौं शताब्दीका कवि विद्यापति (१३५०-१४५०) लाई मैथिली साहित्यमा सबैभन्दा माथिल्लो दर्जा प्राप्त छ । हाल डा. हरिमोहन झा र नागार्जुनलाई मैथिली भाषाका प्रमुख लेखक मानिन्छन् ।
मिथिलाक्षर वा तिरहुताको समृद्ध इतिहास रहेको छ । यो भाषाको प्रारम्भिक शिलालेख आदित्यसेन (७औँ शताब्दी इशापूर्व) मन्दार पर्वतको ढुङ्गामा भटिएको थियो जुन हाल देवघरको वैद्यनाथ मन्दिरमा स्थापित गरिएको छ ।[१५]
कमरूपा भाषा परिवार पनि पूर्वी मैथिलीबाट आएको हो ।[१६]
मैथिली पञ्चाङ्गसम्पादन
मैथिली पञ्चाङ्ग वा तिरहुता पञ्चाङ्ग भारत र नेपालको मैथिली समुदायद्वारा प्रयोग गर्ने गरिन्छ । यो विभिन्न हिन्दू पञ्चाङ्गहरू मध्येको एक हो । वर्षको सुरूवात बैसाखबाट हुन्छ ।
क्रम. | मैथिली नाम (देवनागरी) | संस्कृत | नेपाली | English | दिनहरू (पारम्परिक हिन्दू सौर्य क्यालेन्डर) |
---|---|---|---|---|---|
१ | बैसाख | वैशाख | बैसाख | apr/may | ३० / ३१ |
२ | जेठ | ज्येष्ठ | जेठ | may/jun | ३१ / ३२ |
३ | आषाढ | आषाढ | असार | jun/jul | ३१ / ३२ |
४ | सावोन | श्रावण | साउन | jul/aug | ३१ / ३२ |
५ | भादो | भाद्रपद, भाद्र, प्रोष्ठपद | भाद्र | aug/sep | ३१ / ३२ |
६ | आसिन | आश्विन | असोज | sep/oct | ३१ / ३० |
७ | कातिक | कार्तिक | कार्तिक | oct/nov | २९ / ३० |
८ | अगहन | अग्रहायण, मार्गशीर्ष | मंसिर | nov/dec | २९ / ३० |
९ | पुस | पौष | पौष | dec/jan | २९ / ३० |
१० | माघ | माघ | माघ | jan/feb | २९ / ३० |
११ | फागुन | फाल्गुन | फागुन | feb/mar | २९ / ३० |
१२ | चैति | चैत्र | चैत | mar/apr | ३० / ३१ |
सन्दर्भ सामग्रीहरूसम्पादन
- ↑ Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin, सम्पादकहरू (२०१७), "मैथिली", Glottolog 3.0, Jena, Germany: Max Planck Institute for the Science of Human History।
- ↑ २.० २.१ Yadava, Y. P. (2013). Linguistic context and language endangerment in Nepal. Nepalese Linguistics 28: 262–274.
- ↑ Lewis, M. P. (ed.) (2009). Maithili Ethnologue: Languages of the World. Sixteenth edition. Dallas, Texas: SIL International.
- ↑ Singh, P., & Singh, A. N. (2011). Finding Mithila between India’s Centre and Periphery. Journal of Indian Law & Society 2: 147–181.
- ↑ Government of Nepal (2015). Constitution of Nepal 2015
- ↑ ६.० ६.१ Sah, K. K. (2013). Some perspectives on Maithili. Nepalese Linguistics 28: 179–188.
- ↑ "विश्व भाषा", About World Language, अन्तिम पहुँच २ डिसेम्बर २०१४।
- ↑ उद्दरण त्रुटी: Invalid
<ref>
tag; no text was provided for refs namede16
- ↑ "विद्यापति स्मृति पर्व र मैथिली साहित्य – सुबोध गोपराज", नयाँ विकल्प, अन्तिम पहुँच २६ डिसेम्बर २०११।
- ↑ "महाकवि विद्यापति", गोरखापत्र, अन्तिम पहुँच १० नोभेम्बर २०१४।
- ↑ Abstract of speakers' strength of languages and mother tongues – 2000, Census of India, 2001
- ↑ "Major highlights", Central Bureau of Statistics, २०१३, पृ: ४, अन्तिम पहुँच १२ सेप्टेम्बर २०१३।
- ↑ Yadav, R. (१९७९), "Maithili language and Linguistics: Some Background Notes", Maithili Phonetics and Phonology, Doctoral Disseration, University of Kansas, Lawrence।
- ↑ Yadav, R. (1996). A Reference Grammar of Maithili. Mouton de Gruyter, Berlin, New York.
- ↑ Choudhary, R. (1976). A survey of Maithili literature. Ram Vilas Sahu.
- ↑ Barua, K. L. (1966). Early history of Kamarupa. Lawyers Book Stall, Guwahati, India, 234. Page 318
- ↑ Maithili Calendar, published from Darbhanga