नेपालमा शिक्षा

नेपालको शिक्षा भारतीय प्रणालीमा आधारित गरिएको छ, जुन पुरानो ब्रिटिश राजको विरासत हो। राष्ट्रिय परीक्षा बोर्डले सबै मानकीकरण गरिएका परीक्षाहरूको निगरानी गर्छ। शिक्षा मन्त्रालय नेपालमा शैक्षिक गतिविधिहरूको व्यवस्थापनको लागि जिम्मेवार छ। राष्ट्रिय शैक्षिक विकास केन्द्र (NCED) नेपालको शिक्षक-प्रशिक्षण निकाय हो।

नेपालमा शिक्षा

शिक्षा मन्त्रालय
राष्ट्रिय शिक्षा बजेट (२०२२)
बजेट	$१२२.७८ मिलियन
सामान्य विवरण
प्राथमिक भाषा	नेपाली
प्रणाली प्रकार	केन्द्रीय
साक्षरता (२०२१)
कुल	७६.२%
पुरुष	८३.६%
महिला	६९.४%
नामाङ्कन
कुल	६,३७३,००३
प्राथमिक	४,०३०,०४५
माध्यमिक	२,१९५,८३५
उत्तर माध्यमिक	१,४७,१२३
योग्यता
माध्यमिक स्नातक	४६.२%
उत्तर-माध्यमिक स्नातक	उपलब्ध छैन

नेपालमा प्राथमिक शिक्षा आधारभूत शिक्षा भनिन्छ र यसमा कक्षाहरू एकदेखि आठसम्म समावेश हुन्छ। माध्यमिक स्तर कक्षाहरू नौदेखि बारसम्मका हुन्छन्।

२०२१ मा, देशको साक्षरता दर ७१.२% थियो (पुरुषहरूको लागि ८१% र महिलाहरूको लागि ६३.३%)।4 अप्रिल २०१५ को भूकम्प ले विद्यालयहरूलाई नष्ट गर्यो र बाँकी विद्यालयहरूलाई चलाउन गाह्रो बनायो।

इतिहास

नेपालको शैक्षिक प्रणाली लामो समयसम्म घरको शिक्षा र गुरुकुलमा आधारित थियो। यो पूर्व भारतीय शिक्षा प्रणालीसँग मिल्दोजुल्दो थियो, जसमा विद्यार्थीहरू आफ्नै घरमा वा प्रतिष्ठित पण्डितहरू वा गुरुहरूसँग अध्ययन गर्थे। नेपाललाई लोकतान्त्रिक देशको रूपमा घोषणा गर्नु अघि, सर्वसाधारणले औपचारिक शिक्षामा पहुँच पाएको थिएन। पहिलो औपचारिक विद्यालय, दुर्बार हाई स्कूल, जंग बहादुर राणा द्वारा १८५४ मा स्थापित गरिएको थियो, जुन विशेष वर्गका लागि मात्र थियो। नेपालको लोकतन्त्र १९५१ मा जन्मिएपछि यसले थप विविध जनसंख्याका लागि कक्षाहरू खोल्यो।

नेपालको १९७१ को शिक्षा योजनाले देशमा शिक्षा विकासलाई तीव्र बनायो। १९५२/५४ मा नेपालमा ३०० विद्यालयहरूमा १०,००० विद्यार्थीहरू थिए र वयस्क साक्षरता दर पाँच प्रतिशत थियो। २०१० मा ४९,००० विद्यालय थिए। २००१ मा साक्षरता दर ४८.६% थियो (पुरुषहरूको लागि ६२.७% र महिलाहरूको लागि ३२.९%) जसले २०२१ मा ७१.२% (पुरुषहरूको लागि ८१% र महिलाहरूको लागि ६३.३%) मा वृद्धि गर्यो।

संरचना

पोकहराका शिक्षक र विद्यालयका विद्यार्थीहरू

नेपालमा प्राथमिक शिक्षा आधारभूत शिक्षा भनिन्छ र यसमा कक्षाहरू एकदेखि आठसम्म समावेश हुन्छ। माध्यमिक स्तर कक्षाहरू नौदेखि बारसम्मका हुन्छन्। केही क्षेत्रहरूमा पूर्व-प्राथमिक शिक्षा उपलब्ध छ, र विद्यार्थीहरूले सामान्यतया कक्षा एकमा पाँच वर्षको उमेरमा अध्ययन गर्न थाल्छन्। कक्षामा आठौँ कक्षामा आधारभूत स्तरको परीक्षा (BLE) दिनु पर्छ, जबकि कक्षा १० को अन्त्यमा राष्ट्रिय माध्यमिक शिक्षा परीक्षा (SEE) सञ्चालन गरिन्छ। कक्षा १२ को परीक्षा पूरा गर्दा विद्यालय छोड्ने प्रमाणपत्र प्राप्त हुन्छ। राष्ट्रिय परीक्षा बोर्ड (NEB) ले सबै BLE, SEE र १२ कक्षाका परीक्षाहरूको निगरानी गर्छ।

विश्वविद्यालयको शिक्षा सफलतापूर्वक स्नातक, मास्टर र डोक्टरेट (PhD) डिग्रीहरूमा पुग्छ। शैक्षिक धारामा र डिग्री विषयमा निर्भर गर्दै, स्नातक डिग्रीका लागि अध्ययनको अवधि सामान्यतया दुई वर्ष हुन्छ, तर केही अवस्थामा तीनदेखि पाँच वर्षको आवश्यकता पर्छ। केहि विश्वविद्यालयहरूले M.Phil. र स्नातकोत्तर डिप्लोमा पनि प्रस्ताव गर्छन्।

व्यावसायिक शिक्षा तल्लो माध्यमिक शिक्षा पछि सुरु हुन्छ, र विद्यार्थीहरूले दुई वर्षको पाठ्यक्रमलाई पछ्याउन सक्छन् जसले प्राविधिक विद्यालय छोड्ने प्रमाणपत्रमा पुर्याउँछ। विश्वविद्यालयहरूले व्यावसायिक र प्राविधिक डिग्रीहरू पनि प्रदान गर्छन्। औपचारिक पाठ्यक्रमको अतिरिक्त, एक वर्षको कार्यक्रमहरू पनि उपलब्ध छन् जसले सीप विकासमा केन्द्रित गर्छ।

शिक्षामा पहुँच

मानव अधिकार मापन पहल (HRMI) ले नेपालले आफ्नो आय स्तरको आधारमा शिक्षाको अधिकार पूरा गर्न ८३.५% मात्र पूरा गरिरहेको पत्ता लगाएको छ। HRMI ले प्राथमिक र माध्यमिक शिक्षा दुवैको अधिकारलाई ध्यानमा राखेर शिक्षा अधिकारको विश्लेषण गर्छ। नेपालको आय स्तरलाई ध्यानमा राख्दै, देशले प्राथमिक शिक्षा को लागि ९५.४% र माध्यमिक शिक्षामा मात्र ७१.५% पूरा गरिरहेको छ।

संकटहरूको प्रभाव

झापा जिल्लामा २०१४ मा ९९.३३% साक्षरताको दर थियो, तर धेरै दूरदराजका गाउँका बच्चाहरूलाई प्राथमिक स्तरपछि शिक्षा प्राप्त गर्न गाह्रो हुन्छ। समाजशास्त्रमा चेपांग समुदायलाई नेपालका "सबैभन्दा गरिब" मानिन्छ। विद्यार्थीहरू प्रायः प्राथमिक विद्यालयबाट बाहिर जान्छन् जब उनीहरूले पढ्न र लेख्न सिक्छन्, तर थप शिक्षा बिना। अप्रिल २०१५ को भूकम्प ले विद्यालयहरूलाई नष्ट गर्यो र बाँकी विद्यालयहरूलाई सञ्चालन गर्न गाह्रो बनायो।

व्यवस्थापन

काठमाडौं विद्यालयका बालबालिका

शिक्षा मन्त्रालय नेपालमा शैक्षिक गतिविधिहरूको व्यवस्थापनका लागि जिम्मेवार छ। शिक्षा मन्त्री (राज्य वा सहायक मन्त्रीको सहयोगमा) मन्त्रालयको राजनीतिक नेता हो। मन्त्रालय, सरकारको एक भागको रूपमा, शिक्षा सचिवद्वारा नेतृत्व गरिन्छ र यसमा केन्द्रीय राष्ट्रिय कार्यालय र नेपालका प्रत्येक जिल्लामा अन्य कार्यालयहरू समावेश छन्। केन्द्रीय कार्यालयको मुख्य जिम्मेवारी नीतिका विकास, योजना, निगरानी र मूल्यांकन गर्नु हो।

मन्त्रालयले प्रत्येक पाँच विकास क्षेत्रहरूमा निर्देशकहरू र नेपालका ७६ जिल्लामा शैक्षिक कार्यालयहरू स्थापित गरेको छ ताकि शैक्षिक प्रशासनलाई जनतासम्म पुर्याउन सकियोस्। यी विकेन्द्रीकृत कार्यालयहरू स्थानीय अनौपचारिक र विद्यालय स्तरका शैक्षिक गतिविधिहरूको निरीक्षण गर्न जिम्मेवार छन्। क्षेत्रीय निर्देशकहरू प्रायः शैक्षिक गतिविधिहरूको समन्वय, निगरानी र मूल्यांकन गर्न जिम्मेवार हुन्छन्, र जिल्लास्तरका शिक्षा कार्यालयले सेवाहरू प्रदान गर्छन्।

राष्ट्रिय शैक्षिक विकास केन्द्र (NCED) नेपालको शिक्षक-प्रशिक्षण निकाय हो। यसमा ३४ शैक्षिक प्रशिक्षण केन्द्रहरू (ETCs) छन् जसले शिक्षकहरूको लागि शैक्षिक सहयोग प्रदान गर्दछ।

नेपालमा दुई प्रमुख प्रकारका विद्यालयहरू छन्: सामुदायिक र संस्थागत। सामुदायिक (सरकारी) विद्यालयहरूको म्याद र व्यवस्थापन शिक्षा मन्त्रालयद्वारा गरिन्छ, जबकि संस्थागत विद्यालयहरू व्यक्तिगत व्यक्ति वा संस्थाद्वारा सञ्चालन गरिन्छ। सामुदायिक विद्यालयहरू ९०% र संस्थागत विद्यालयहरू १०% समावेश गर्दछ।

समुदायमा शैक्षिक पहल

Teacher and schoolchildren in Pokhara

गाउँमा शिक्षा प्रवर्द्धनको लागि धेरै समुदाय र स्थानीय सरकारहरू सक्रिय छन्। दहिस्थितिका विद्यार्थीहरूले शिक्षकको राम्रो अनुभवको अभावको सामना गर्नुपर्ने हुन्छ। नेपाली भाषी भाषामा शिक्षा पाउनु पर्ने आवश्यकताको लागि अभिभावकहरूको बलमा गाउँका युवा सामान्यतया विद्यालयको शैक्षिक मापदण्डहरू र कक्षाहरूमा उपस्थित हुने गर्छन्।