मणिपुर
मणिपुर भारतको एउटा राज्य हो। यसको राजधानी छ इम्फाल। मणिपुरका छिमेकी राज्य हुन: उत्तरमा नागाल्यान्ड र दक्षिणमा मिजोरम, पश्चिममा असम; र पूर्वमा यसको सीमा म्यानमार सँग जोडिन पुग्दछ। यसको क्षेत्रफल २२,३४७ वर्ग कि.मी. (८,६२८ वर्ग मील) हो। यहाँका मूल निवासी मेइती जनजातिका मानिस हुन, जो यहाँको घाटी क्षेत्रमा रहन्छन्। यिनीहरुको भाषा मेइतिलोन हो, जसलाई मणिपुरी भाषा पनि भन्दछन्। यो भाषा १९९२ मा भारतको संविधानको आठौँ अनुसूचीमा थप गरिएको छ, र यस प्रकार यसलाई एउटा राष्ट्रिय भाषाको दर्जा प्राप्त भएको छ। यहाँका पर्वतीय क्षेत्रहरूमा नागा र कुकी जनजातिका मानिस हरु बस्ने गर्दछन। मणिपुरीलाई एउटा संवेदनशील सीमावर्ती राज्य मानिन्छ।
मणिपुर | |
|---|---|
| मणिपुर राज्य | |
     माथिबाट घडीको दिशा: मणिपुर संग्रहालय, कांगला शा, द हेंगलेप, मणिपुरी नृत्य, लोकटक ताल | |
| राष्ट्रियगान: "साना लेबक मणिपुर" "मणिपुर, सुनको भूमि" | |
 भारतमा मणिपुरको स्थान | |
| निर्देशाङ्क: २४°४९′N ९३°५६′E / २४.८१°N ९३.९४°Eनिर्देशाङ्कहरू: २४°४९′N ९३°५६′E / २४.८१°N ९३.९४°E | |
| देश |  भारत |
| क्षेत्र | उत्तरपूर्वी भारत |
| पहिले | मणिपुर अधिराज्य |
| सङ्घमा भर्ना | १५ अक्टोबर १९४९[१] |
| केन्द्र शासित प्रदेशको रूपमा | सन् १९५६ |
| राज्यको रूपमा | सन् १९७२ |
| राजधानी | इम्फाल |
| सबै भन्दा ठुलो सहर | राजधानी |
| जिल्ला | १६ |
| सरकार | |
| • अङ्ग | मणिपुर सरकार |
| • राज्यपाल | अनुसुईया उइके[२] |
| • मुख्यमन्त्री | नोङथोम्बम बिरेन सिंह[३] (भाजपा) |
| विधायिका | एक सदनात्मक |
| • विधान सभा | मणिपुर विधान सभा (६०) |
| राष्ट्रिय संसद | भारतीय संसद |
| • राज्य सभा | १ |
| • लोक सभा | २ |
| उच्च अदालत | मणिपुर उच्च अदालत |
| क्षेत्रफल | |
| • जम्मा | २२३२७ किमी२ (८६२१ वर्ग माइल) |
| • क्रम | २३ औं |
| जनसङ्ख्या (सन् २०११)[४] | |
| • जम्मा | २८५५७९४ |
| • क्रम | २३ औं |
| • घनत्व | १३०/किमी२ (३००/वर्ग माइल) |
| • सहरी | ३०.२१% |
| • ग्रामीण | ६९.७९% |
| भाषा | |
| • आधिकारिक | मणिपुरी |
| • आधिकारिक लिपि | मणिपुरी लिपि |
| कुल ग्राहस्थ उत्पादन | |
| • कुल (सन् २०१८–१९) | ₹०.३१ लाख करोड (युएस$४.३ बिलियन) |
| • श्रेणी | २८ औं |
| • प्रतिव्यक्ति | ₹७५,२२६ (युएस$१,१००) (२७ औं) |
| समय क्षेत्र | युटिसी+०५:३० (भारतीय मानक समय) |
| मानव विकास सूचकांक (सन् २०१८) | ०.६९६[५] (१५ औं) |
परिचय
सम्पादन गर्नुहोस्मणिपुरको शाब्दिक अर्थ ‘आभूषणहरूको भूमि’ हो। राज्यमा प्राकृतिक संसाधनहरूको प्रचुर भण्डार छ। यहाँको प्राकृतिक छटा हेर्ने योग्य छ। यहाँ तरोताजा गर्ने वाला जल-प्रपातछ; रंग-बिरंगी फूलहरू छन्, दुर्लभ वनस्पतीहरू अनि जीव जंतु छन्, पवित्र जंगल छन्, सधैं बहने नदीहरू छन्, पर्वतहरू-पहाडिहरूको सुन्दर दृश्य हेर्न पाईन्छ। लोकटक झील यहाँको एउटा महत्त्वपूर्ण झील हो। भौतिक आधारमा राज्य-लाई दुई भागहरूमा बाँड्न सकिन्छ, पहाडीहरू अनि घाटीहरू। चारहरूतर्फ पहाडीहरू छ र बीचमा घाटी छ। यस प्रकार प्रकृतिको प्राचीन गौरव छ। राज्य कला अनि संस्कृरतिले समृद्ध छ जो विश्व मानचित्रमा यसको समृद्धिलाई दर्शाउदछ।
मणिपुरका मानिस
सम्पादन गर्नुहोस्यहाँ तीन प्रमुख जनजातिहरू निवास गर्दछ। घाटीमा मीतई जनजाति रहन्छ त नागा र कूकी-चिन जनजातिहरू पहाडिहरूमा रहन्छन्। प्रत्येक जनजाति वर्गको खास संस्कृति र रीति रिवाज छन् जो यिनको नृत्य, संगीत अनि पारंपरिक प्रथाहरूबाट दृष्टिगोचर हुन्छ। मणिपुरका मानिस कलाकार हुन्छन् साथ नैं सृजनशील हुन्छन् जो तिनको द्वारा तैयार खादी अनि दस्तकारीका उत्पादहरूमा झलक्दछ, यी उत्पाद विश्वभरमा आफ्नो डिजाइन, कौशल अनि उपयोगिताका लागि जाने जान्छन्। यहाँ नेपालबाट आएर बसेका नेपालीहरूको पनि पर्याप्त संख्या छ, जो मणिपुरका धेरै इलाकहरूमा बसेका छन्|
भौगोलिक स्थिति
सम्पादन गर्नुहोस्भारतका पूर्वी सीमामा स्थित यो राज्य २३। ८३ डिग्री उत्तार र २५। ६८ डिग्री उत्तरी अक्षांश अनि ९४। ७८ डिग्री पूर्वी देशांतरका बीच पर्छ। एकतर्फ त पूर्वमा म्यांमार छ त नागाल्यान्ड उत्तर-पश्चिम दिशामा छन्, त मिजोरम दक्षिणमा हो। यो पूरा २२,३२७ किलोमीटरमा फैला हो।
मणिपुरको भौगोलिक स्थिति दर्शनीय हो। उत्तरी तथा पूर्वी इलाकहरूमा ऊंची पहाडीहरू छ र मध्य भागमा मैदानी समतल हो। यहाँ हर पहाडका बीचमा कुनै न कुनै नदी बह्दछन्। इम्फाल नदी यहाँको प्रमुख नदी हो।
अर्थव्यवस्था
सम्पादन गर्नुहोस्कृषि अनि कृषि आधारित उद्योग अर्थव्यवस्थाको आधार छन्। राज्य सूचना प्राद्योगिकी आधारित व्यवसाहरूका लागि एउटा उपयुक्त स्थान छ। यहाँ उच्च शिक्षाको व्यवस्था छ, यहाँ निवेशको अपार सम्भावनाहरू छन्, खासकर कृषि अनि खाद्य प्रसंस्कथरणका क्षेत्र मा। हथकरघा, दस्तकारी र पर्यटनका क्षेत्रमा धेरै सम्भावनाहरू हो। यी क्षेत्रहरूमा निवेशकहरूलाई आकर्षित गर्नका लागि सरकारले धेरै नीतीहरू तैयारको छन् साथ नैं निवेशकहरूलाई आकर्षित गर्नका धेरै प्रोत्साहन दिने पनि घोषणा गरिएको छ।
पर्यटन
सम्पादन गर्नुहोस्आफ्नो विविध वनस्पतिहरू अनि जीव-जंतुहरूका कारण मणिपुरलाई 'भारतको आभूषण' अनि 'पूरबको स्विट्जरलैंड' आदि विविध नामहरूबाट संबोधित गरिन्छ। लुभाने भएका प्राकृतिक दृश्हरू,मा विलक्षण फूल-पौधे, निर्मल वन, लहराती नदीहरू, पहाडिहरूमा छाई हरियाली शामिल हो। यी सबका अलावा पर्यटकहरूका लागि धेरै आकर्षण छन् जो राज्यमा पर्यटनका विकासका लागि उत्कृष्ठ अवसर प्रदान गर्दछन्। श्री गोविंद जी मन्दिर, खारीम बन्द बाजार (इमा कैथल) युद्ध कब्रिस्तान, शहीद मीनार, नुपी सान (महिलाहरूको युद्ध) मेमोरियल कम्लोर क्सा, खोंघापत उद्यान, आईएनए मेमोरियल (मोइरांग), लोकटक झील, कीबुल लामजो राष्ट्रिय उद्यान, विष्णुपुर स्थित विष्णु मन्दिर, सहरूड्रा, मोरेह सिराय गाउँ, सिरायको पहाडीहरू, डूको घाटी, राजकीय अजायबघर, कैना पर्यटक निवास, खोंगजोम वार मेमोरियल आदि मणिपुरका केही महत्त्व पूर्ण पर्यटक स्थल हो। मणिपुर देशका सुदूर उत्तरपूर्वी छोरमा स्थित छ र, यसको अधिकांश पहाडिहरूबाट घिरा भयो हो। यहाँ निवेशका धेरै अवसर छन्। यहाँ धेरै यस्ता क्षेत्र छन् जहां निवेशकहरूलाई आकर्षित गर्नका लागि पर्याप्त सम्भावनाहरू छन्। यहाँका दर्शनीय स्थलहरूमा इम्फाल, उख्रुल प्रसिद्ध छन्। इम्फालमा कांग्ला पार्क, गोविंद मन्दिर वहांका बाजार, टीकेन्द्रजित पार्क प्रसिद्ध छन् त उख्रुलको पहाडीहरू प्रसिद्ध छन्। चुडाचांदपुर जिल्लाहरूमा लोकतक झील प्रसिद्ध छन्।
मणिपुरमा प्रवेश गर्ने वाला विदेशिहरू को, चाहे ती यहाँ जन्मेका होउन्, प्रतिबंधित क्षेत्र पर्मिट लेना आवश्यक हुन्छ। यो चारहरू मुख्य महानगरहरूमा स्थित विदेशिहरूका क्षेत्रीय पंजीकरण कार्यालयबाट मिल्दछ। यो पर्मिट मात्र दस दिनका लागि वैध हुन्छ, अनि सैलानी यहाँ भ्रमण गर्नका लागि प्राधिकृत ट्रैवल एजहरूटद्वारा वयवस्थित चार मानिसहरूका समूहहरूमा नैं जा सक्दछन्। साथ नैं विदेशी सैलानी यहाँ वायुयानद्वारा नैं आ सक्दछन् र तिनलाई राजधानी इंफालका बाहर घूमने आज्ञा छैन।
कृषि र खाद्य प्रसंस्करण
सम्पादन गर्नुहोस्राज्यमा कृषिका अनुकूल परिस्थितिहरू छन्। यहाँको जलवायु र मिट्टी, कृषि अनि बागवानी वाली प्राय: सबै फसलहरू उगाउन कालि उपयुक्त हो। राज्यमा प्रचुर मात्रामा धान, गेहूं, मक्का, दलहन अनि तिलहन (जस्तै तेल, मूंगफली, सोयाबीन, सूर्यमुखी आदि)को खेती गरिन्छ। यसका अतिरिक्त विभिन्न फलहरू जस्तै अनानास, नींबू, केरा, नारंगी आदि र सब्जीहरू जस्तै फूलगोभी, बंदगोभी, टमाटर अनि मटर आदिको उत्पादन गरिन्छ। यस फलस्वरूप खाद्य प्रसंस्करण क्षेत्र, कृषि, बागवानी, माछा पालन, मुर्गी पालन, पशु पालन र वनहरूका विविधीकरण तथा वाणिज्यीकरणमा एउटा महत्त्व्पूर्ण भूमिका निभाउँदछ। यस उद्योगका महत्त्वलाई देख्दै राज्य सरकारले इंफालमा 'खाद्य प्रसंस्करण प्रशिक्षण केन्द्र र 'खाद्य प्रसंस्करण प्रशिक्षण हल'को स्थापनाको हो। इंफालमा एउटा खाद्य पार्कको पनि स्थापनाको जाँदै हो।
हथकरघा
सम्पादन गर्नुहोस्हथकरघा उद्योग राज्यको सबैभन्दा ठूलो कुटीर उद्योग हो। यहाँ यो उद्योग अनादि कालबाट फल-फूल रहेकोछ। राज्यथमा यो सर्वाधिक रोजगार उपलब्ध् गरा रह्यो छ खासकर महिलाहरू को। मणिपुरका प्रमुख हथकरघा उत्पाकद साडी, चादर, पर्दे, फैशनभएका कपडे, स्काधर्फ अनि तकिएका कवर आदि हो। अधिकांश जुलाहे जसलाईथ हुनर अनि महीन डिजाइनिंगका लागि जानिन्छ। ती वांग खाई बायोन कांपू, कहरूगमान, खोंग मैन उल्लालऊ आदिबाट छन् जो उत्कृमष्टन सिल्कन आदि उत्पामदहरूका लागि प्रसिद्ध छन्। मणिपुरी कपडे अनि शलहरूको राष्ट्रीगय अनि अंतरराष्ट्री य बाजारहरूमा पर्याप्त मांग हो। तीन सरकारी एजहरूसीहरू हथकरघा उत्पाोदनको काम गर्दछ यी छन्
- मणिपुर डेवलपमाट सोसायटी (एमडीएस)
- मणिपुर छन्डलूम एण्ड छडीक्राफ्ट डेवलपमाट कर्पोरेशन (एमएचएचडीसी)
- मणिपुर स्टेट छन्डलूम वीवर्स को-अपरेटिव सोसायटी (एमएसएचडब्यूज सीएस)
हस्तशिल्प
सम्पादन गर्नुहोस्देशको विभिन्न हस्तशिल्प कलाहरूमा राज्यका हस्तशिल्प उद्योगको अनूठा स्थान हो। यसका अन्तर्गत बहरूत अनि बांसका बने उत्पादहरूका साथ-साथ मिट्टीका भाँडाकुँडा बनाउने संस्कृति पनि शामिल हो। मणिपुरमा मिट्टीका भाँडाकुँडा बनाउने प्रथा पर्याप्त पुरानो छ र यो उद्यम मुख्यत: एण्ड्रो, सिकमाई, चैरन, थोगजाओ, नुंगवी अनि सेनापति जिल्लाहरूमा गरिन्छ। चूंकि बांस अनि बहरूत पर्याप्त मात्रामा उपलब्ध छ, टोकरी बुनना यहाँका मानिसहरूको लोकप्रिय व्यवसाय बने हो। यसका अतिरिक्ति माछा मारनेका उपकरण पनि बहरूत अनि बांसका बनाइन्छन्। घरेलूका साथ-साथ अंतरराष्ट्रिय बाजारहरूमा यी सबै उत्पादहरूको पर्याप्त मांग हो।
सूचना प्रविधि
सम्पादन गर्नुहोस्राज्यमा आईटी उद्योगको प्रचुर सम्भावनालाई देख्दै मणिपुर सरकार इलेक्ट्रनिकी र सूचना प्रविधि क्षेत्रलाई विकासका एउटा महत्त्वौपूर्ण क्षेत्रका रूपमा उच्चह प्राथमिकता दिन्छ। राज्यरमा सक्रिय जन शक्ति र गुणवत्तापूर्ण कार्य बल छन् जो यस्ता उद्योगहरूका लागि अनुकूल छन्। राज्यंमा इलेक्ट्रनिकी र सूचना प्रविधिमा आधारित उद्योगहरूका विकासका लागि र खाली पदहरूलाई भरनका लागि मणिपुर इंडस्ट्रियल कर्पोरेशनको गठन गरिएको हो। यस्ता आईटी क्षेत्र जहां निवेशका अवसर छन् यस प्रकार छन् -
- आईटी पार्क स्थािपित गर्न से, आईटी आधारित सर्विस सेन्टर अनि सूचना कियोस्कं स्थारपित गर्न मा
- वायस, डाटा अनि वीडियो प्रसारण र प्रचारका लागि मणिपुर, स्टे ट वाइड एरिया नेटवर्क (एमएएनएनटी)का बैकबोन नेटवर्कको स्थािपना गरिएको छ
- नागरिकहरूलाई मल्टीा फंक्शहन इलेक्ट्र निक स्मा र्ट कार्ड उपलब्धर गराना
- स्कूिल अनि कलेजहरूमा आईटी साक्षरता कार्यक्रम
- आईटीका जरिए दूरस्थ शिक्षालाई राज्यामा बढावा देनका लागि आईटी साक्षरता कार्यक्रम
जिल्लाहरू
सम्पादन गर्नुहोस्मणिपुरमा ९ जिल्लाहरू छन् - • इम्फाल पूर्व जिल्ला • इम्फाल पश्चिम जिल्ला • उखरुल जिल्ला • चन्डेल जिल्लाचुराचांदपुर जिल्ला • तमागलन्ग जिल्ला • थौबल जिल्ला • बिष्णुपुर जिल्ला • सेनापति जिल्ला •
सन्दर्भ सामग्रीहरू
सम्पादन गर्नुहोस्- ↑ SINHA, L. P. (१९८७), "The Politics and Government of Manipur", The Indian Journal of Political Science 48 (4): 487–493, आइएसएसएन 0019-5510, जेएसटिओआर 41855332।
- ↑ Laithangbam, Iboyaima (२७ अगस्ट २०२१), "Ganesan sworn in as Manipur Governor", The Hindu, मूलबाट २० अक्टोबर २०२१-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २९ अगस्ट २०२१।
- ↑ BJP leader Biren Singh sworn in as Manipur Chief Minister वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण १५ मार्च २०१७ मिति, India Today (15 March 2017)
- ↑ "Manipur Population Sex Ratio in Manipur Literacy rate data", census2011.co.in, मूलबाट ८ सेप्टेम्बर २०१५-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच १ सेप्टेम्बर २०१५।
- ↑ "Sub-national HDI - Subnational HDI - Global Data Lab", globaldatalab.org, मूलबाट १२ नोभेम्बर २०२०-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच १७ अप्रिल २०२०।