महाजनपद

महाजनपदहरू सोह्र राज्यहरू वा कुलीन गणतन्त्र थिए जुन प्राचीन भारतमा छैटौँदेखि चौथो शताब्दी ईसापूर्वसम्म अस्तित्वमा थिए।

महाजनपद
६०० ईसापूर्व–३४० ईसापूर्व
राजधानी	विभिन्न
आम भाषाहरू	संस्कृत अनि प्राकृत
धर्म	हिन्दु धर्म अन्य (जैन धर्म अनि बौद्ध धर्म)
सरकार	गणतन्त्र राजतन्त्र
ऐतिहासिक काल	फलाम युग
• स्थापित	६०० ईसापूर्व
• विस्थापित	३४० ईसापूर्व

ईतिहास

छैटौँ र पाँचौ शताब्दी ईसापूर्व प्रायः प्रारम्भिक भारतीय इतिहासमा एक प्रमुख मोडको रूपमा मानिन्छ। यस अवधिमा, सिन्धु घाटी सभ्यताको अन्त्य पछि भारतको पहिलो ठूला सहरहरू देखा परिन थाले। यो श्रमण आन्दोलनको उदयको समय पनि थियो (बौद्ध र जैन धर्म सहित), जसले वैदिक कालको धार्मिक रूढीवादलाई चुनौती दियो।

दुई महाजनपदहरू सम्भवतः गणसंघ थिए, र अरूमा राजतन्त्रका रूपहरू थिए। अंगुत्तरा निकाय जस्ता प्राचीन बौद्ध ग्रन्थहरूले भारत उपमहाद्वीपको उत्तरपश्चिममा गन्धारदेखि पूर्वी भागमा अंगसम्म फैलिएको अनि विकसित र फस्टाएको सोह्रवटा ठूला राज्यहरू र गणतन्त्रहरूको बारम्बार सन्दर्भ गर्दछ। तिनीहरूले विन्ध्याचल भागहरू समावेश गरेका थिए, र सबै भारतमा बौद्ध धर्मको उदय हुनु अघि विकसित भइसकेका थिए।

गणना र स्थिति

ईसा पूर्व 600 मा भारतका महाजनपदहरूको स्थिति

ईसा पूर्व छैटौँ शताब्दी मा पाणिनिले २२ महाजनपदहरूको उल्लेख गरेका छन । यीबाट तीन - मगध, कोसल तथा वत्सलाई महत्त्वपूर्ण भनिएको छ।

आरम्भिक बौद्ध तथा जैन ग्रन्थहरूमा यिनको बारेमा धेरै जानकारी पाईन्छ । यद्यपि कुल सोह्र महाजनपदहरूको नाम पाईन्छ तर यी नामाकरण भिन्न-भिन्न ग्रन्थहरूमा भिन्न-भिन्न छन्। इतिहासकार यस्तो मान्दछन् कि यी अन्तर भिन्न-भिन्न समयमा राजनीतिक परिस्थितिहरुका परिवर्तन का कारण भएकोछ। यसका अतिरिक्त यी सूचिहरुका निर्माताहरूको जानकारी पनि तिनको भौगोलिक स्थितिदेखि अलग हुन सक्छ। बौद्ध ग्रन्थ अंगुत्तर निकाय, महावस्तुमा १६ महाजनपदहरूको उल्लेख छ-

• अवन्ति - आधुनिक मालवाको प्रदेश जसको राजधानी उज्जयिनी र महिष्मति थियो।
• अश्मक वा अस्सक - नर्मदा र गोदावरी नदीहरूका बीच अवस्थित यस प्रदेशको राजधानी पाटन थियो।
• अंग - वर्तमान बिहारका मुंगेर र भागलपुर जिल्लाहरू। यिनको राजधानी चंपा थियो।
• कम्बोज - पाकिस्तानको हजारा जिल्ला ।
• काशी - यसको राजधानी वाराणसी थियो।
• कुरु - आधुनिक हरियाणा तथा दिल्लीको यमुना नदीका पश्चिम वाला अंश सामेल थियो। यसको राजधानी आधुनिक दिल्ली (इन्द्रप्रस्थ) थियो।
• कोशल - उत्तर प्रदेशका फैजाबाद जिल्ला, गोंडा र बहराइचका क्षेत्र सामेल थिए। यसको राजधानी श्रावस्ती थियो।
• गांधार - पाकिस्तानको पश्चिमी तथा अफगानिस्तानको पूर्वी क्षेत्र। यसलाई आधुनिक कंदहारदेखि जोडने गलती धेरै बार मानिस गर्न दिन्छन् जो कि वास्तवमा यस क्षेत्रदेखि केही दक्षिणमा स्थित थियो।
• चेदि - वर्तमानमा बुंदेलखंडको इलाका ।
• वज्जि वा वृजि - आठ गणतान्त्रिक कुलहरूको सङ्घ जसको प्रदेश उत्तर बिहारमा गंगाका उत्तरमा थियो तथा जसको राजधानी वैशाली थियो।
• वत्स वा वंश - आधुनिक उत्तर प्रदेशका प्रयागराज तथा मिर्जापुर जिल्लाहरू।
• पाँचाल - पश्चिमी उत्तर प्रदेश। यसको राजधानी अहिच्छत्र थियो।
• मगध - आधुनिक पटना तथा गया जिल्लाहरू र आसनजिकका क्षेत्र।
• मत्स्य वा मच्छ - यसमा राजस्थानका अलवर, भरतपुर तथा जयपुर जिल्लाहरूका क्षेत्र सामेल थिए।
• मल्ल - यो पनि एक गणसंघ थियो र पूर्वी उत्तर प्रदेशका इलाका यसका क्षेत्र थिए।
• सुरसेन वा शूरसेन - यसको राजधानी मथुरा थियो।

यी सबै महाजनपद आजका उत्तरी अफगानिस्तानदेखि बिहारसम्म र हिन्दुकूशदेखि गोदावरी नदी सम्म फैलिएको थियो। दीर्घ निकायका महागोविंद सुत्तमा भारतको आकृतिको वर्णन गर्दै त्यसलाई उत्तरमा आयताकार तथा दक्षिणमा त्रिभुजाकार अथवा एक गोरुगाडीको प्रकार बताइएको छ । बौद्ध निकायहरूमा भारतलाई पाँच भागहरूमा वर्णित गरिएको छ - उत्तरापथ (पश्चिमोत्तर भाग), मध्यदेश, प्राची (पूर्वी भाग) दक्षिणापथ तथा अपरान्त (पश्चिमी भाग)को उल्लेख मिल्दछ। यसबाट यस कुराको पनि प्रमाण मिल्दछ कि भारतको भौगोलिक एकता ईसापूर्व छैटौँ शताब्दीदेखि नैं परिकल्पित छ। यसका अतिरिक्त जैन ग्रन्थ भगवती सूत्र र सूत्र कृतांग, पाणिनीको अष्टाध्यायी, बौधायन धर्मसूत्र (ईसापूर्व सातौँ शताव्दीमा रचित) र महाभारतमा उपलब्ध जनपद सूचीमा दृष्टिपात गर्नुहोस् त पाहरुगे कि उत्तरमा हिमालयदेखि कन्याकुमारीसम्म तथा पष्चिममा गांधार प्रदेशदेखि लिएर पूर्वमा असम सम्मको प्रदेश यी जनपदहरुदेखि आच्छादित थियो । कौटिल्यले एक चक्रवर्ती सम्राटका अन्तर्गत संपूर्ण देशको रादनीतिक एकताको परिकल्पनाको थियो। ईसापूर्व छठी शताव्दीदेखि ईसापूर्व अर्को शताव्दीसम्म प्रचलनमा रहोस् आहत सिक्कोका वितरणदेखि अन्देशा हुन्छ कि ईसापूर्व चौथौ शताब्दीसम्म सम्पूर्ण भारतमा एक नैं मुद्रा प्रचलित थियो। यसबाट त्यस युगमा भारतको एकीकरणको सफा झलक देखिदछ।

सत्ता संघर्ष

ईसापूर्व छैटौँ शतावब्दीमा जुन चार महत्त्वपूर्ण राजवंश ले प्रसिद्धि प्राप्त गरेका थिए तिनका नामहरू हुन - मगधका हर्यंक, कोसलका इक्ष्वाकु, वत्सका पौरव र अवंतिका प्रद्योत । हर्यंक एक यस्तो वंश थियो जसको स्थापना बुहद्रथहरूलाई परास्त गरवनका लागि बिंबिसार द्वारा ५४४ ईसा पूर्व मगधमा गरिएको थियो । प्रद्योतहरूको नाम यस्तो त्यस वंशका संस्थापकका कारण नैं थियो । संयोगले महाभारतमा वर्णित प्रसिद्ध राज्य - कुरु,पाँचाल, काशी र मत्स्य यस कालमा पनि थिए तर तिनको गणना अब सानो शक्तिहरूमा हुन्थ्यो।

ईसापूर्व छैटौँ शताब्दी मा अवंतिका राजा प्रद्योतले कौशाम्बीका राजा तथा प्रद्योतका जुवाईं उदयनका साथ लडाई भएको थियो । त्यो भन्दा पहिला उदयनले मगधको राजधानी राजगृहमा हमाला गरेका थिए। कोसलका राजा प्रसेनजितले काशीलाई आफ्नो अधीन गरेका थिए र पछि उनको छोराले कपिलवस्तुका शाक्य राज्यलाई जिते । मगधका राजा बिंबिसारले अंगलाई आफ्नो राज्यमा गाभेका थिए तथा उनका छोरा अजातशत्रुले वैशाली का लिच्छविहरूलाई जिते।

ईसापूर्व पाँचौ शताब्दीमा पौरव र प्रद्योत अब सत्ता बाट लुप्त भइसकेका थिए र हर्यंक तथा इक्ष्वाकुहरूले राजनीतिक मंचमा नेतृत्व लिए। प्रसेनजित तथा अजातशत्रुका बीच संघर्ष चलि रह्यो। तर, यसले कुनै परिणाम ल्याउन सकेन र अन्तः मगधका हर्यंकहरूले जित पाए। यसका पछि मगध उत्तर भारतको सबैभन्दा शक्तिशाली राज्य बन्यो। ४६१ ईसापूर्वमा अजातशत्रुको मृत्यु पछि उस्का पुत्र उदयिनले सत्ता ग्रहण गरे र मगधको राजधानी राजगृहदेखि पाटलिपुत्र (आधुनिक, पटना)मा सारे। लिच्छविहरुदेखि लड्दै समय अजातशत्रुले नैं पाटलिपुत्रमा एक दुर्ग बनाए र यसको उपयोग राजधानीका रूपमा उदयिनले नैं गरे।

उदयिन र उनका उत्तराधिकारीहरू प्रशासन र शासनमा प्रभावहीन रहे र यसपछि ४१३ ईसापूर्वमा शिशुनागा वंशको उदय भयो। राजा शिशुनागका छोरा कालाशोकले मगध साम्राज्यको विस्तार गरे। महाजनपद कालको सबैभन्दा ठूलो साम्राज्य मगधको थियो।