महाराष्ट्र
महाराष्ट्र भारतको पश्चिमी प्रायद्वीप क्षेत्रको एउटा राज्य हो जसले डेक्कन पठारको पर्याप्त भाग ओगटेको छ। यो पश्चिममा अरब सागर, दक्षिणमा भारतीय राज्य कर्नाटक र गोवा, दक्षिणपूर्वमा तेलङ्गाना र पूर्वमा छत्तीसगढ, उत्तरमा गुजरात र मध्य प्रदेश, र दादरा र नगर हवेली र दमन र दीवको भारतीय केन्द्र शासित क्षेत्रसँग जोडिएको छ। महाराष्ट्र भारतको दोस्रो-सबैभन्दा धेरै जनसङ्ख्या भएको राज्य हो र विश्वव्यापी रूपमा तेस्रो-सबैभन्दा बढी जनसङ्ख्या भएको देश उपविभाग हो।
महाराष्ट्र | |
|---|---|
 | |
 भारतमा महाराष्ट्रको स्थान | |
| निर्देशाङ्क: १८°५८′N ७२°४९′E / १८.९७°N ७२.८२°Eनिर्देशाङ्कहरू: १८°५८′N ७२°४९′E / १८.९७°N ७२.८२°E | |
| देश |  भारत |
| क्षेत्र | पश्चिम भारत |
| राजधानी | मुम्बई नागपुर (हिउँद) |
| सबै भन्दा ठुलो सहर | मुम्बई |
| सबैभन्दा ठुलो महानगरीय क्षेत्र | मुम्बई महानगरीय क्षेत्र |
| जिल्ला | ३६ |
| सरकार | |
| • अङ्ग | महाराष्ट्र सरकार |
| • राज्यपाल | रमेश बैस |
| • मुख्यमन्त्री | एकनाथ शिन्दे (शिव सेना) |
| क्षेत्रफल | |
| • जम्मा | ३०७७१३ किमी२ (११८८०९ वर्ग माइल) |
| • क्रम | तेस्रो |
| आयामहरू | |
| • लम्बाइ | ६०५ किलोमिटर (३७६ माइल) |
| • चौडाइ | ८७० किलोमिटर (५४० माइल) |
| उन्नतांश | १०० मिटर (३०० फिट) |
| उच्चतम उचाई (कलसुबाई) | १६४६ मिटर (५४०० फिट) |
| न्यूनतम उचाई (अरब सागर) | -१ मिटर (−३ फिट) |
| जनसङ्ख्या (सन् २०११) | |
| • जम्मा | ११२३७४३३३ |
| • क्रम | दोस्रो |
| • घनत्व | ३७०/किमी२ (१०००/वर्ग माइल) |
| भाषा | |
| • आधिकारिक | मराठी भाषा |
| • आधिकारिक लिपि | देवनागरी लिपि |
| समय क्षेत्र | युटिसी+०५:३० (भारतीय मानक समय) |
राज्यलाई ६ मण्डल र ३६ जिल्लाहरूमा विभाजन गरिएको छ, राज्यको राजधानी मुम्बई, भारतको सबैभन्दा जनसङ्ख्या भएको सहरी क्षेत्र, र नागपुरले शीतकालीन राजधानीको रूपमा सेवा गरिरहेको छ। गोदावरी र कृष्णा नदी राज्यका दुई प्रमुख नदी हुन् र राज्यको भौगोलिक क्षेत्रफलको १६.४७ प्रतिशत वनले ओगटेको छ। महाराष्ट्र राज्यमा ६ युनेस्को विश्व सम्पदा क्षेत्रहरूको घर हो: अजन्ता गुफाहरू, अजन्ता गुफाहरू, अजन्ता गुफाहरू, छत्रपति शिवाजी टर्मिनस, भिक्टोरियन गोथिक र आर्ट डेको एन्सेम्बलहरू र पश्चिमी घाट। महाराष्ट्र भारतको सबैभन्दा औद्योगिक राज्यहरू मध्ये एक हो। राज्यको राजधानी, मुम्बई, भारतको वित्तीय र व्यावसायिक राजधानी हो। भारतको सबैभन्दा ठुलो स्टक एक्सचेन्ज बम्बई स्टक एक्सचेन्ज, एसियाको सबैभन्दा पुरानो, सहरमा अवस्थित छ, जस्तै नेसनल स्टक एक्सचेन्ज, जुन भारतको दोस्रो ठुलो स्टक एक्सचेन्ज र विश्वको सबैभन्दा ठुलो डेरिभेटिभ एक्सचेन्जहरू मध्ये एक हो।
नामकरण सम्पादन
आधुनिक मराठी भाषा महाराष्ट्री प्राकृतबाट विकसित भएको हो, र मरहट्टा (पछि मराठाहरूका लागि प्रयोग गरियो) शब्द जैन महाराष्ट्रिय साहित्यमा पाइन्छ। महाराष्ट्रिय, मराठी र मराठाको साथमा महाराष्ट्र शब्द एउटै मूलबाट आएको हुन सक्छ। यद्यपि, तिनीहरूको सही व्युत्पत्ति अनिश्चित छ।[१]
भाषिक विद्वानहरूका बीचमा सबैभन्दा व्यापक रूपमा स्वीकृत सिद्धान्त भनेको मराठा र महाराष्ट्र शब्दहरू अन्ततः महा र राष्ट्रियको संयोजनबाट व्युत्पन्न भएको हो, जुन डेक्कन क्षेत्रमा शासन गर्ने प्रमुखहरूको जनजाति वा राजवंशको नाम हो। वैकल्पिक सिद्धान्तले यो शब्द महा ("महान") र राष्ट्र ("राष्ट्र/आधिपत्य") शब्दबाट आएको हो भनी बताउँछ। यद्यपि, यो सिद्धान्त आधुनिक विद्वानहरूको बीचमा केही विवादास्पद छ जसले यसलाई पछिका लेखकहरूको संस्कृत व्याख्या हो भनेर विश्वास गर्छन्।[२][३]
इतिहास सम्पादन
ईपूर्व चौथो र तेस्रो शताब्दीमा महाराष्ट्रमा मौर्य साम्राज्यले शासन गरेको थियो। लगभग २३० ईपूर्व, महाराष्ट्र सातवाहन वंशको शासन अन्तर्गत आयो जसले यसलाई अर्को ४०० वर्षसम्म शासन गरेको थियो। सातवाहन वंशको शासन पछि पश्चिमी क्षत्रप, गुप्त साम्राज्य, गुर्जर प्रतिहार, वाकाटक, कदम्ब, चालुक्य साम्राज्य, राष्ट्रकूट वंश, र पश्चिमी चालुक्य र यादव वंशको शासन थियो। हालको छत्रपती संभाजीनगरमा रहेको बौद्ध अजन्ता गुफाहरूले सातवाहन र वाकाटक शैलीको प्रभावहरू देखाउँछन्। गुफाहरू सम्भवतः यस अवधिमा उत्खनन गरिएको थियो।[४]
१७औँ शताब्दीको प्रारम्भमा, शाहजी भोसले, एक महत्वाकांक्षी स्थानीय सेनापति जसले अहमदनगर सल्तनत, मुगलहरू र बिजापुरका आदिल शाहलाई आफ्नो क्यारियरको विभिन्न अवधिहरूमा सेवा गरेका थिए, आफ्नो स्वतन्त्र शासन स्थापना गर्ने प्रयास गरेका थिए। यो प्रयास असफल भयो, तर उनका छोरा शिवाजीले मराठा साम्राज्य स्थापना गर्न सफल भए।[५] यसको चरम सीमामा, मराठा साम्राज्यले उपमहाद्वीपको धेरै भाग ओगटेको थियो, २.८ मिलियन किमी२ भन्दा बढी क्षेत्रलाई समेटेको थियो। भारतमा मुगल शासनको अन्त्यको लागि मराठाहरूलाई ठुलो हदसम्म श्रेय दिइन्छ।[६]
भूगोल सम्पादन
३०७,७१३ किमी२ (११८,८०९ वर्ग माइल) को कुल क्षेत्रफल भएको महाराष्ट्र भूमि क्षेत्रको हिसाबले तेस्रो ठुलो राज्य हो र यसले भारतको कुल भौगोलिक क्षेत्रफलको ९.३६ प्रतिशत ओगटेको छ। यसले देशको पश्चिमी र मध्य भाग ओगटेको छ र अरब सागरको साथ ८४० किलोमिटर फैलिएको तटवर्ती छ। राज्यको प्रमुख भौतिक विशेषता यसको पठार चरित्र हो, जुन कोङ्कण तटवर्ती क्षेत्रबाट पश्चिमी घाटको पहाड शृङ्खलाले छुट्याइएको छ, जुन उत्तरदेखि दक्षिणसम्म तटसँग समानान्तर हुन्छ।[७]
सन्दर्भ सामग्रीहरू सम्पादन
- ↑ Maharashtra State Gazetteers: General Series, Directorate of Government Print., Stationery and Publications, १९६७, पृ: २०८, मूलबाट २७ मे २०१३-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच ३० मार्च २०१३।
- ↑ H. H. Risley (1908). Census of India, 1901, Volume I, Ethnographic Appendices (Report). p. 93. http://piketty.pse.ens.fr/files/ideologie/data/CensusIndia/CensusIndia1901/CensusIndia1901EthnographicAppendices.pdf.
- ↑ Maharashtra State Gazetteers: General Series, Directorate of Government Print., Stationery and Publications, १९६७, पृ: २०८, मूलबाट २७ मे २०१३-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच ३० मार्च २०१३।
- ↑ Ali Javid (२००८), World Heritage Monuments and Related Edifices in India, Algora Publishing, पृ: १०१, आइएसबिएन 978-0-87586-484-6, मूलबाट १ जनवरी २०१६-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच १५ नोभेम्बर २०१५।
- ↑ "Bijapur (Vijapura), the historic city", Bijapur district administration, मूलबाट २२ जुलाई २०१४-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच १२ सेप्टेम्बर २०१४। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २२ जुलाई २०१४ मिति
- ↑ Pearson, M. N. (February 1976). "Shivaji and the Decline of the Mughal Empire". The Journal of Asian Studies 35 (2): 221–235।
- ↑ "Maharashtra Geography", Government of Maharashtra, मूलबाट १५ जुन २०१४-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २४ जनवरी २०१४।