ताप्ती नदी

ताप्ती ( संस्कृत : तापी, मराठी : तापी ; गुजराती :) पश्चिमी भारतको एक प्रसिद्ध नदी हो। मध्य प्रदेश राज्यको बेतुल जिल्लाको मुलताईबाट उत्पत्ति, सातपुरा पर्वतमालाहरूको मध्यबाट पश्चिम बग्दै , खान्देश पठार र महाराष्ट्रको सूरत मैदान पार गरी गुजरात, खम्बातको खाडी, अरब सागरमा पर्छ। नदी को उद्गम मुलताई हो। यो भारतको मुख्य नदीहरू मध्ये एक हो जुन पूर्वबाट पश्चिम सम्म बग्दछ, अन्य दुई नदीहरूमा नर्मदा नदी र माही नदी पर्दछन्।

ताप्ती तापी, सूर्य पुत्री
सूरत मा ताप्ती नदीको दृश्य
भारत को नदीहरु मा ताप्ती नदी को स्थिति
स्थान
Country	भारत
State	मध्य प्रदेश
भौतिक विषेशताहरू
मुख
•  स्थान	दुमास, सूरत
•  उन्नतांस	0
लम्बाइ	724 km
जलाधारका विशेषताहरू
सहरहरू	सूरत

ताप्ती
तापी, सूर्य पूत्री
नदी
सूरतमा ताप्ती नदीको दृश्य
देश	भारत
राज्य	मध्य प्रदेश, महाराष्ट्र, गुजरात
सहर	सूरत, बुरहानपुर, भुसावल, बैतूल, नन्दुरबार
स्रोत	मुलताई (मूलतापी भी कहते हैं) निकट बैतूल
- स्थान	सतपुडा पर्वत
- उचाइ	730 मिटर (२,३९५ फिट)
- निर्देशाङ्क	21°46′11.9994″N 78°15′0″E
मुहान	खम्भातको खाडी (अरब सागर)
- स्थान	दुमास, सूरत, गुजरात, भारत
- उचाइ	0 मिटर (० फिट)
- निर्देशाङ्क	21°8′34.1586″N 72°42′42.015″E
लम्बाइ	७२४  किलोमिटर ( माइल) लगभग
प्रवाह	for दुमास तट
- औसत	489 मी.³/से (17,269 घन फिट/से)
- max	9,830 मि.³/से (3,47,143 घन फिट/से)
- min	2 मि.³/से (71 घन फिट/से)
भारतको नदीहरूमा ताप्ती नदीको स्थिति भारतको नदीहरूमा ताप्ती नदीको स्थिति

यो नदी ७४० किलोमिटर को दूरीको लागि पूर्वदेखि पश्चिम सम्म बग्दछ र खम्बातको खाडी मा मिसिन्छ। सूरत बन्दरगाह यस नदीको मुखमा अवस्थित छ। यसको मुख्य सहायक नदीको नाम पूर्णा हो। यो नदीलाई सूर्यपूत्री पनि भनिन्छ।

समुद्रको नजिक यसको ३२ माइलको लम्बाइ ज्वारभाटा छ तर साना जहाजहरू यसमा पाल्न सक्छन्। यसको मुख मा स्थित स्वाली बन्दरगाह पोर्तुुुुुगाली र ब्रिटिसको इतिहास मा धेरै महत्व छ। अब यो बन्दरगाह सिल्टेसनको कारण उजाड भएको छ।

मुलताई मा ताप्ती दृश्य

ताप्ती नदी को उद्गम मध्य प्रदेश को बेतुल जिल्ला मा मुलताई भनिन्छ। यस स्थान को मूल नाम मूलतापी हो जसको अर्थ तापीको मूल वा तापीको आमा हो। हिन्दू मान्यता अनुसार ताप्ती सूर्य र उनको एक पत्नी छायाँको छोरी मानिन्छ र उनी शनिको बहिनी हुन्। थाइल्यान्डको तापी नदीको नाम अगस्ट १९१५ मा भारतको एउटै तापी नदीको नाममा राखिएको हो। महाभारत, स्कन्द पुराण र भविष्य पुराणमा ताप्ती नदी को महिमा धेरै ठाउँहरूमा भनिएको छ। ताप्ती नदीको विवाह समरन नामको राजासँग भएको थियो जो देवता वरुणको अवतार थिए।

नदी घाटी र सहायक नदिहरु

कपिलेश्वर मन्दिर ताप्ती नदी को किनार मा महाराष्ट्र को धुले मा मुदावाद मा

ताप्ती नदी को बेसिन को सीमा ६५,१४५ छ। किमी, जुन भारतको कुल क्षेत्रफलको २ प्रतिशत छ। यो उपत्यका क्षेत्र महाराष्ट्र मा ५१,५०४ छ। किमी, ९,८०४ मध्य प्रदेश मा किमी र गुजरात मा 3,837 किमी छ। यो उपत्यका महाराष्ट्र को उत्तरी र पूर्वी जिल्लाहरु जस्तै अमरावती, अकोला, बुलढाणा, वाशिम, जलगाँव, धुले, नन्दुरबार र नासिक , साथै मध्य प्रदेश मा बेतुल र बुरहानपुर र गुजरात को सुरत र तापी जिल्लाहरुमा फैलिएको छ। यसको क्याचमेन्ट क्षेत्र को ७९ % गुजरात, बाकी मध्य प्रदेश र महाराष्ट्र राज्य मा छ।

सहायक नदिहरु

ताप्ती नदीको मुख्य सहायक नदीहरु मिन्धोला, गिरना, पंजारा, वाघुर, बोरी र अनेर हुन्। यी बाहेक अन्य साना सहायक नदीहरु निम्नानुसार छन्:

• अरुणावती नदी, शिरपुर
• गोमती नदी, नन्दुरबार
• वाकी नदी, धुले जिल्ला, महाराष्ट्र
• बुराई नदी, धुले
• Panzara नदी, जलगाउँ र धुले जिल्लाहरु
  • कान्स नदी, धुले
• बोरी नदी, जलगाँव
• नेर नदी, जलगाँव र धुले
• गिरना नदी, नासिक, मालेगाउँ र जलगाँव जिल्लाहरु। यो नदी धुले र जलगांव जिल्लाको सिमानामा कपिलेश्वरमा ताप्तीमा मिसिन्छ।
  • तितुर नदी, जलगाँव
  • मौसम नदी, मालेगाउँ
• वाघुर नदी, जलगाँव, औरंगाबाद
• पूर्ण नदी, अमरावती, अकोला, बुलढाणा र जलगाँव जिल्ला, महाराष्ट्र र मध्य प्रदेश। यो ताप्ती मा चांगदेव मा संगम।
  • नलगंगा नदी, बुलढाणा
  • विश्वगंगा नदी, बुलढाणा
  • निपानी नदी, बुलढाणा
  • मान नदी, बुलढाणा, अकोला
    • मास नदी, बुलढाणा
    • Utawali नदी, Buldhana, अकोला
    • विश्वामित्री नदी, अकोला
    • निर्गुण नदी, वाशिम, अकोला
      • गन्धारी नदी, अकोला
  • आस नदी, अकोला
  • वान नदी, बुलढाणा, अकोला, अमरावती
  • मोर्ना नदी, अकोला, वाशिम
  • शाहनूर नदी, अकोला, अमरावती
    • भवखुरी नदी, अमरावती
  • काटेपूर्णा नदी, अकोला, वाशिम
  • उमा नदी, अकोला, वाशिम
  • पेन्धी नदी, अकोला, अमरावती
  • चन्द्रभागा नदी, अमरावती
    • भुलेश्वरी नदी, अमरावती
  • अर्ना नदी, अमरावती
• गदग नदी, अमरावती
• सिपन नदी, अमरावती
• खप्रा नदी, अमरावती
• Khandu नदी, अमरावती
• टिग्री नदी, अमरावती
• सुर्खी नदी, अमरावती
• बुर्शी नदी, अमरावती
• गंजल नदी, बेतुल
• अम्भोरा नदी र तवा नदी, बेतुल
• Nesu नदी, सूरत जिल्ला, गुजरात

दर्शनीय स्थलहरु

सारंगखेडा मा ताप्ती नदी मा बांध र पुल

</br>नदीको किनारमा रहेका प्रमुख शहरहरु: मध्य प्रदेश मा मुलताई, नेपालनगर, बेतुल र बुरहानपुर, र महाराष्ट्र मा भुसावल र गुजरात मा सूरत र सोनगढ छन्। स्वल्दे नदी को लागी जाने बाटो NH ३ र भुसावल - खंडवा, भुसावल रेलवे रेल पुल मध्य नदी को बीच मा कुल्ला गरीन्छ। जलगाउँ मा हथनूर बाँध र सोनगढ मा उकाई बाँध यस नदी मा बनाइएको छ। त्यहाँ सूरत र कामरेज मा ३ पुलहरु छन् र राष्ट्रीय राजमार्ग ८ मा सूरत सहित १० पुलहरु मध्ये दुई मध्ये निर्माणाधीन छन्। यी मध्ये एक गुजरात मा एक डोरी पुल हो। यी बाहेक प्रकाशा र सारंगखेड़ा नजिकै प्रकाश र शहादा मा साना ब्यारेजहरु पनि बनाइएको छ। प्रकाश एक पवित्र हिन्दु तीर्थयात्रा हो जो ताप्ती को तटीय शहर हो र भगवान शिव, केदारेश्वर को मन्दिर हो। यो क्षेत्र मा सबैभन्दा पुरानो ठाउँ हो।

यी बाहेक, अमरावती जिल्ला को मेल्घाट बा घ रिजर्व नदी को दक्षिण पूर्व तट मा स्थित छ, तट संग अन्य महत्वपूर्ण स्थानहरु बीच। यो परियोजना बाघ अन्तर्गत आउँछ र महाराष्ट्र र मध्य प्रदेश को सीमा मा स्थित छ। यी संग संगै, ऐतिहासिक किला पनि बुरहानपुर को नजिकै स्थित छ, जसलाई दक्षिण को चाबी पनि भनिन्छ। चांगदेव महाराज को एक मंदिर जलगाँव मा चांगदेव मा स्थित छ।

ताप्ती को सात कुण्ड

मुल्तापीमा, ताप्ती नदी को उत्पत्ति र यसको सीमा क्षेत्र मा, सात कुण्डहरु बिभिन्न नाम संग बनेका छन् र उनीहरु को बारे मा विभिन्न कथाहरु प्रचलित छन्। <undefined />

सूर्यकुण्ड

यहाँ भगवान सूर्य आफैंले स्नान गर्नुभयो।

ताप्ती कुण्ड

सूर्य को तेज क्रोध बाट जनावरहरु, चराहरु, पुरुष किन्नर देवताहरु, राक्षसहरु आदि बचाउन ताप्ती माता को पसीना को तीन थोपा को रूप मा, आकाश पृथ्वी र त्यसपछि पाताल पुग्यो।केवल एक थोपा यस पोखरीमा पुग्यो र अगाडि बगेर यो एक नदी भयो।

धर्म कुण्ड

यहाँ यमराज वा धर्मराजा आफैं स्नान गर्थे, जसको कारणले यसलाई धर्म कुण्ड भनिन्छ।

पाप पोखरी

यदि एक निष्कपट हृदय संग एक पापी सूर्यपुत्री मा ध्यान पछि नुहाउँछ, उसको पाप यहाँ धोईन्छ।

नारद कुण्ड

यहाँ देवर्षि नारद एक श्राप को रूप मा कुष्ठ रोग बाट छुटकारा पाएका थिए र बाह्र बर्ष तपस्या गरे पछि, मा ताप्ती उनी बाट वरदान माग्छिन्। यस संगै उनले पुराण को चोरी को कारण कुष्ठरोग को श्राप बाट मुक्ति पाए।

शनि कुण्ड

शनिदेव आफ्नी बहिनी ताप्तीलाई भेट्न गएका थिए जब उनी यस पोखरीमा नुहाएर घर आए। यस कुण्ड मा स्नान गरेर, एक व्यक्ति शनि दशै बाट लाभ प्राप्त गर्दछ।

नागा बाबा कुण्ड ;

यो नाग संप्रदायका नागा बाबाहरुको कुण्ड हो, जसले यस ठाउँको किनारमा कडा तपस्या गरेर भगवान शिवलाई प्रसन्न तुल्याएका थिए। यस कुण्ड को नजिकै एक सेतो जानू धारी शिवलिंग पनि छ।

यो पनि हेर्नुहोस्

• [[भारत को नदी प्रणाली | भारत मा नदीहरु को सूची] एच

बाह्य कडीहरू

• ताप्ती नदीको जलीय नक्सा र आँकडा — विश्व संसाधन संस्थान (अङ्ग्रेजी)
• ताप्ती नदीको जन्मको कथा नवभारत टाइम्स, अगस्त १४, २०११, लेखक: रामकिशोर पनवार, पुनःप्राप्त: १७ फेब्रुअरी २०१५