भुटिया भाषा
भुटिया भाषा, जसलाई "सिक्किमी तिब्बती", "भुटिया", "रेन्जोङ्की" (तिब्बती: འབྲས་ལྗོངས་སྐད་, वयली: 'bras ljongs skad) पनि भनिन्छ,[२] दक्षिण तिब्बतीय भाषाहरूमा पर्दछ। यो भुटियाहरूद्वारा सिक्किम, भारत र मेची अञ्चल, नेपालका केही हिस्सामा बोलिन्छ। सिक्किमी मान्छेहरूले आफ्नो भाषालाई रेन्जोङ्की र आफ्नो मातृभूमिलाई रेन्जोङ (तिब्बती: འབྲས་ལྗོངས་, वयली: 'bras-ljongs) भन्दछन्।[३]
| भुटिया | |
|---|---|
| रेन्जोङ्की | |
| འབྲས་ལྗོངས་སྐད་ 'bras ljongs skad | |
 | |
| क्षेत्र | सिक्किम, नेपाल (मेची अञ्चल), भुटान |
| रैथाने(हरू) | सिक्किमी |
| मातृभाषी वक्ता | ७०,००० |
| तिब्बती वर्णमाला | |
| सरकारी दर्जा | |
आधिकारिक भाषा |  भारत (सिक्किम) |
| भाषा सङ्केतहरू | |
| आइएसओ ६३९-३ | sip |
| ग्लोटोलग | sikk1242[१] |
लिपि
सम्पादन गर्नुहोस्भुटिया भाषा परम्परागत तिब्बतीबाट विस्तारित तिब्बती वर्णमालामा लेखिन्छ। भुटिया भाषाको ध्वनि-प्रणाली र शब्द-सङ्ग्रह परम्परागत तिब्बती भन्दा स्पष्ट रूपमा भिन्न छ, तथापि एसआइएल इन्टरनेसनलले सिक्कमी लेखन प्रणालीलाई "भोटिया पद्दति"को रूपमा व्याख्या गरेको छ। एसआइएलको अनुसार सन् २००१ मा ६८% सिक्किमी भुटियाहरूले तिब्बती लिपि लेख्न र बुझ्न सक्दछन्।[३][४][५]
सिक्किमी र नगीचका भाषाहरू
सम्पादन गर्नुहोस्भुटिया भाषा बोल्नेहरूले केही जोङ्खा बुझ्न सक्दछन्, यी दुई भाषाहरू बीच ६५% शाब्दिक समानता पाइन्छ। यद्यपि तुलनात्मक रूपमा मानक तिब्बती मात्र ४२% शाब्दिक रूपमा समान छ। भुटिया भाषामा केही हदसम्म योल्मो र तामाङ भाषाको प्रभाव देख्न सकिन्छ।[३][४]
विगत एक शताब्दी देखि नेपाली र तिब्बतीभाषीहरू बीचको नगीचको सम्बन्धको कारणले धेरै जसो सिक्किमीभाषीहरूले दैनिक जीवनमा यी भाषाहरूको समेत प्रयोग गर्दछन्।[३]
ध्वनि-प्रणाली
सम्पादन गर्नुहोस्व्यञ्जनहरू
सम्पादन गर्नुहोस्भुटिया भाषाका व्यञ्जनवर्णहरू तलको तालिकामा दिइएका छन्, मुख्यतः यलिनीमी (२००५) र वान ड्रेम (१९९२) मा आधारित।[५]
| ओष्ठ्य | दन्त्य/ वर्त्स्य |
मूर्धन्य | वर्त्स्य-तालव्य/ तालव्य |
कण्ठ्य | काकलीय | ||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| नासिक्य | अघोष | n̥ ན /n/ | ŋ̥ ང /ng/ | ||||
| घोष | m མ /m/ | n ན /n/ | n~ɲ ཉ /ny/ | ŋ ང /ng/ | |||
| स्पर्श | अघोष अल्पप्राण |
p པ /p/ | t ཏ /t/ | ʈ ཏྲ /tr/ | k ཀ /k/ | ʔ འ /ʔ/ | |
| अघोष महाप्राण |
pʰ ཕ /ph/ | tʰ ཐ /th/ | ʈʰ ཐྲ /thr/ | kʰ ཁ /kh/ | |||
| घोष | b བ /b/ | d ད /d/ | ɖ དྲ /dr/ | ɡ ག /g/ | |||
| स्वर-रहित व्यञ्जन | p̀ʱ~b̀ɦ བ /p'/ | t̀ʱ~d̀ɦ ད /t'/ | ʈ̀ʱ~ɖ̀ɦ དྲ /tr'/ | k̀ʱ~g̀ɦ ག /k'/ | |||
| स्पर्शसङ्घर्षी | अघोष अल्पप्राण |
ts ཙ /ts/ | tɕ ཅ /c/ | ||||
| अघोष महाप्राण |
tsʰ ཚ /tsh/ | tɕʰ ཆ /ch/ | |||||
| घोष | dz ཛ /dz/ | dʑ ཇ /j/ | |||||
| स्वर-रहित व्यञ्जन | tɕ̀ʱ~dʑ̀ɦ ཇ /c'/ | ||||||
| संघर्षी | अघोष | s ས /s/ | ɕ ཤ /sh/ | h ཧ /h/ | |||
| घोष | z ཟ /z/ | ʑ ཞ /zh/ | |||||
| Liquid | अघोष | l̥ ལ /l/ | r̥ ར /r/ | ||||
| घोष | l ལ /l/ | r~ɹ~ɾ ར /r/ | |||||
| अन्तस्थ | w ཝ /w/ | j ཡ /y/ | w ཝ /w/ | ||||
स्वर-रहित व्यञ्जनहरू केही श्वसित आवाज, श्वास सहित, र निम्न तीक्ष्णताको साथ बोलिन्छन्। यी परम्परागत तिब्बतीका घोष व्यञ्जनहरूका शेष हुन् जुन अघोष बने।[५]
स्वरहरू
सम्पादन गर्नुहोस्सिक्किमी स्वरवर्णहरूको तालिका तल दिइएको छ, मुख्यतः यलिनीमी (२००५) मा आधारित[५]
| अग्र | मध्य | पश्च | ||
|---|---|---|---|---|
| अगोलित | गोलित | अगोलित | गोलित | |
| बन्द | i ི /i/ | y ུ /u/ | u ུ /u/ | |
| मध्य | e ེ /e/ | ø ོ /o/ | o ོ /o/ | |
| खुला | ɛ ེ /e/ | ɐ /a/ | ||
एबुगिडा लेखन प्रणालीमा लेखिने तिब्बती लिपिमा निहित स्वर /a/ अचिह्नित छ। माथिको तालिकामा [ɛ] /e/ स्वर [e] /e/ को एलोफोन हो जुन बन्द सिलेबल (शब्दांश)हरूमा [dʑ] /j/ पश्चात् प्रयुक्त हुन्छ।[५]
यी पनि हेर्नुहोस्
सम्पादन गर्नुहोस्सन्दर्भ सामग्रीहरू
सम्पादन गर्नुहोस्- ↑ ह्यामरस्ट्रोम, ह्याराल्ड; फोर्केल, रोबर्ट; हास्पेलमाथ, मार्टिन, सम्पादकहरू (२०१७), "सिक्किमी", ग्लोटोलग ३.०, जेना, जर्मनी: मानव इतिहासको विज्ञानको लागि म्याक्स प्लांक संस्थान।
- ↑ "Lost Syllables and Tone Contour in Dzongkha (Bhutan)" in David Bradley, Eguénie J.A. Henderson and Martine Mazaudon, eds, Prosodic analysis and Asian linguistics: to honour R. K. Sprigg, 115-136; Pacific Linguistics, C-104, 1988
- ↑ ३.० ३.१ ३.२ ३.३ Lewis, M. Paul, सम्पादक (२००९), "Sikkimese", Ethnologue: Languages of the World (16 संस्करण), Dallas, Texas: SIL International, अन्तिम पहुँच १६ अप्रिल २०११।
- ↑ ४.० ४.१ Norboo, S. (१९९५), "The Sikkimese Bhutia", Bulletin of Tibetology, Gangtok: Namgyal Institute of Tibetology, पृ: 114–115।
- ↑ ५.० ५.१ ५.२ ५.३ ५.४ Yliniemi, Juha (2005). Preliminary Phonological Analysis of Denjongka of Sikkim (Masters, General Linguistics thesis). University of Helsinki. https://web.archive.org/web/20140809194318/https://helda.helsinki.fi/bitstream/handle/10138/19355/prelimin.pdf?sequence=2. अन्तिम पहुँच मिति: 17 April 2011.
थप पठन
सम्पादन गर्नुहोस्
- van Driem, George (१९९२), The grammar of Dzongkha, Dzongkha Development Commission, Government of Bhutan। Dead link
- Yliniemi, Juha (२०१९), A descriptive grammar of Denjongke (Sikkimese Bhutia) (Ph.D. thesis), University of Helsinki, आइएसबिएन 978-951-51-5138-4।
- Lee, Seunghun J., Hwang, H.K., Monou, T., Kawahara, S. (२०१८), The phonetic realization of tonal contrast in Dränjongke, Proc. TAL2018, Sixth International Symposium on Tonal Aspects of Languages, पृ: 217–221, डिओआई:10.21437/TAL.2018-44।
- Lee, Seunghun J., S. Kawahara, C. Guillemot and T. Monou (२०१९), "Acoustics of the four-way laryngeal contrast in Drenjongke (Bhutia): Observations and implications", 音声研究, Journal of the Phonetic Society of Japan (23(1)): 65–75, डिओआई:10.24467/onseikenkyu.23.0_65।