डोगरी
डोगरी भारतका जम्मू र कश्मीर प्रान्तमा बोलिने एउटा भाषा हो। वर्ष २००४मा यसलाई भारतीय संविधानको आठौँ अनुसूचिमा सामेल गरिएको हो। पश्चिमी पहाडी बोलीहरुका परिवारमा, मध्यवर्ती पहाडी पट्टीको जनभाषाहरूमा, डोगरी, चंबयाली, मडवाली, मंडयाली, बिलासपुरी, बागडी आदि उल्लेखनीय छन्।
डेगरी यस विशाल परिवारमा धेरै कारणहरुदेखि विशिष्ट जनभाषा हो। यसको पहिलो विशेषता यो छ कि अर्को बोलीहरूको अपेक्षा यसका बोलनेवालहरूको संख्या विशेष रूपले अधिक हो। अर्को यो कि यस परिवारमा केवल डोगरी नैं साहित्यिक रूपले गतिशील र सम्पन्न हो। डोगरीको तेस्रो विशिष्टता यो पनि छ कि एउटा समय यो भाषा रियासत कश्मीर तथा चंबा राज्यमा राजकीय प्रशासनका भित्री व्यवहारको माध्यम रहिसकेको छ। यसै भाषा क सम्बन्धदेखि यसका बोलने डोगरे कहलाउँछन् तथा डोगरीका भाषाई क्षेत्रलाई सामान्यतया "डुग्गर" भनिन्छ।
डोगरीको केन्द्रसम्पादन
रियासत जम्मू कश्मीरको शरत्कालीन राजधानी जम्मू नामको ऐतिहासिक नगर, डोगरीको साहित्यिक साधनाको प्रमुख केन्द्र छ, जहाँ डोगरीका साहित्यिकहरूको प्रतिनिधि सङ्गठन "डोगरी संस्था"का नाम से, यस भाषाका साहित्यिक योगक्षेमका लागि गत लगभग ६० वर्षोदेखि प्रयत्नशील हो।
डोगरी पञ्जाबीको उपबोली छ - यो भ्रान्त धारणा डा० ग्रियर्सनका भाषाई सर्वेक्षणका प्रशंसनीय कार्यमा डोगरीका पञ्जाबीको उपबोलीका रूपमा उल्लेखदेखि फैली। यसमा तिनको दोष छैन। त्यस समय तिनको यी सर्वेक्षणमा प्रत्येक भाषा, बोलीको स्वतन्त्र गंभीर अध्ययन सम्भव छैन थियो।
जन बीम्जले भारतीय भाषा विज्ञानको रूपरेखा सम्बन्धी आफ्नो पुस्तक (प्रकाशित १८६६ई०) मा स्पष्ट रूपले उल्लेख गरेकोछ कि डोगरी न कश्मीरीको अंगभूत बोली छ, न पञ्जाबी गरे उनले यसलाई भारतीय-जर्मन परिवारको आर्य शाखाको प्रमुख ११ भाषाहरूमा गिछैन।
डा० सिद्धेश्वर वर्माले पनि डोगरीको गणना भारतको प्रमुख सात सीमान्त भाषाहरूमा को हो।
डोगरीको लिपिसम्पादन
डोगरीको आफ्नो एउटा लिपि छ जसलाई टाएरी वा टक्करी लिपि भन्दछन्। यो लिपि पर्याप्त पुरानो हो। गुरमुखी लिपिको प्रादुर्भाव यसैदेखि मानिन्छ। कुल्लू तथा चंबाका केही प्राचीन ताम्रपट्टहरुदेखि ज्ञात हुन्छ कि यस लिपिको प्रारम्भिक रूपमा विकास १० औं- १११औं शताब्दीमा भएको थियो। त्यस्तो टाएरी वर्गका अन्तर्गत आउने धेरै लिपिहरु यस विस्तृत प्रदेशमा प्रचलित छन् जस्तै, लण्डे, किश्तवाडी, चंबयाली, मंडयाली, सिरमौरी र कुल्लूई आदि। डा० ग्रियर्सन शारदालाई र टाएरीलाई सहोदरा मान्दछन्। श्री व्हूलरको मत छ कि टाएरी शारदाको आत्मजा हो।
टाएरी लिपि आज पनि डुग्गरका देहाती समाजमा बहीखातहरूमा प्रयुक्त हुन्छ। यसको एउटा विकसित रूप पनि छ जसमा धेरै ग्रंथहरूको प्रकाशन भएको हो। कश्मीर नरेश महाराज रणवीर सिंह ने, आजभन्दा लगभग एउटा सौ वर्ष पूर्व, आफ्नो राज्यकालमा, डोगरी लिपिमा, नागरीका अनुरूप, सुधार गर्ने प्रयत्न गरेको थियो। मात्रा, चिह्नहरुका प्रयोगलाई अपनाइएको तथा पहिलो पल्ट नयाँ टाएरी लिपिमा डोगरी भाषाका गंथहरुका मुद्रणको समुचित व्यवस्थाका लागि जम्मूमा शासनको तर्फदेखि रणवीर प्रेसको स्थापना गरिएको हो।
पुरान डोगरी वर्णमालाको यो संशोधित रूप जनव्यवहारमा लोकप्रिय हुन सकेन।
डोगरीका लागि नागरी लिपिसम्पादन
डोगरीको नव साहित्यिक चेतनाका साथै साथ टाएरीको स्थान नागरीले लियो।
डोगरीको केही स्वर विषयक विशेषताहरु:सम्पादन
१ डोगरीमा शब्दहरुका आदिमा य तथा ध्वनिहरु आउँदैनन्, यिनको स्थानमा ज तथा अनि ध्वनिहरु उच्चरित हुन्छ।
(पञ्जाबी) वेहडा (आगण) - वेडा (डोगरी)
यजमान (हिंदी) - जजमान (डोगरी)
यश (हिंदी) - जस (डोगरी)
२ डोगरीमा शब्दहरुका आदिमा हको उच्चारण हिंदी पञ्जाबीदेखि सर्वथा भिन्न हुन्छ।
३. डोगरीमा वर्गहरूका चतुर्थ वर्णोका उच्चारणमा तद्वर्गीय प्रथम अक्षरका साथ हल्की चढती सुर जोडी जान्छ।
४. ह जब शदहरुका मध्यमा आउँछ। यसका डोगरी उच्चरणमा चढ्दै सुरका स्थानमा झर्दै सुरको प्रयोग हुन्छ, जस्तै:
हिंदी डोगरी
पहाड प्हाड - पा/ड
मोहर म्होर - मो/र
५. डोगरीका केही शब्दहरुका आदिमा ङ तथा ञको जस्तै अनुनासिकहरूको विशुद्ध उच्चारण मिल्दछ, जस्तै-
हिंदी - डोगरी
अङ्गार - ङार
अङ्गूर - ङूर
अञाणा (पञ्जाबी) - ञ्याणा
ग्यारह - आरां
६. संस्कृतको र जो हिंदीमा लुप्त हुन जान्छ, डोगरीमा प्राय: सुरक्षित हो।
संस्कृत - हिंदी - डोगरी
ग्राम - गाँव - ग्राँ
क्षेत्र - खेत - खेतर
पत्र - पात - पत्तर
स्त्री - तिय, तीमी (पं०) - त्रीम्त
मित्र - मीत - मित्तर
यसै प्रवृतिका कारण धेरै रूपहरूमा रको अतिरिक्त आगम पनि भएकोछ, जस्तै-
संस्कृत - हिंदी - डोगरी
तीक्ष्ण - तीखा - त्रिक्खना
- दौड - द्रौड
पसीना - परसीना, परसा
कोप - कोप - गरोपी
धिक् - चिक्कार - घ्रिग
७. डोगरी संश्लेषणात्मक भाषा हो। यसैका प्रभावदेखि यसमा संक्षेपीकरणको असाधारण प्रवृति पाइन्छ। संश्लेषणात्मकता जस्तै -
संस्कृत - हिंदी - डोगरी
अहम् - मैने - मा
माम् - मुझको - मा
माम् - मुझको - मिगी (ऊ मी)
अस्माभि: - हमने - असहरु
(हाम्रो द्वारा)
मह्मम् - मलाई मेरे - तै (गितै) (मेरे लेई पं०)
मत् - मसित मेरे - शा (मेरे कोलो-पं०)
मयि - मुझमा - मेरे च (मेरे निच-पं०)
संक्षेपीकरण- जस्तै
हिंदी - पञ्जाबी - डोगरी
मसित छैन आयो जाता -मेरे थिए नयाँ आयो जांदा - मेरेशा नि नोंदा(औन हुन्दा)
खाया जाता - खान हुंदा - खनोंदा
८. डोगरीमा गर्मवाच्य (तथा भाववाच्य)का क्रियारुपहरूको प्रवृति पाइन्छ:
खनोंदा - खाया जाता नोग तां - औन होग (पं०) ता
पनोंदा- पिया जाता पजोग - पुज्जन होग त्यो पुग सका त सनोंदा - सोया जाता
९. डोगरीमा वर्णविशर्ययको प्रवृति पनि असाधारण रुपदेखि पाइन्छ:
उधार - दुआर
उजाड - जुआड
ताम्र - तरामां
कीचड - चिक्कड आदि
१०. डोगरीमा शब्दहरुका प्रारम्भका लघु स्वरको प्राय: लोप हुन जान्छ-
अनाज - नाज
अखबार - खबर
इजाजत - जाजत
एतराज - तराज
डोगरी साहित्यसम्पादन
विस्तृत लेख डोगरी साहित्यका अन्तर्गत हेर्नुहोस्।
