हरियाणा

परिचय

हरियाणा उत्तर भारतको एक प्रान्त हो जसलाई पञ्जाबबाट सन् १९६६ मा अलग गरिएको थियो। यसको सीमानाहरू उत्तरमा पञ्जाब र हिमाचल प्रदेश, पश्चिम तथा दक्षिणमा राजस्थान सँग, र पूर्वमा उत्तराखण्ड, उत्तर प्रदेश र यमुना नदी छन्। भारतीय राजधानी दिल्लीको तीन तर्फ हरियाणाको सीमानाले छुन्छ जसले गर्दा राष्ट्रिय राजधानी क्षेत्र दिल्लीको एउटा ठूलो हिस्सा हरियाणामा शामिल छ। हरियाणा प्रदेशको राजधानी चण्डिगढ हो जुन केन्द्र शासित प्रदेश सँग संगै पञ्जाबको पनि राजधानी हो।

प्रति व्यक्ति आयको हिसाबले हरियाणा पूरै भारतमा मात्र गोआ र दिल्ली भन्दा पछि छ। हरियाणाको प्रति व्यक्ति औसत आय २९,८८७ रूपियाँ/वर्ष (वर्ष २००६) छ। . हरियाणालाई पूरै भारतको विकासको अग्रदूत समझिन सकिन्छ।. हरियाणा औद्योगिक उत्पादनको मामिलामा देशको सबैभन्दा अग्रणी राज्यहरू मध्य एउटा हो जसको बानगी तल दिईयेको उद्योगहरूमा हरियाणाको भागीदारी सहजै हेर्नु सकिन्छ:

• ५०% प्यासेन्जर कार
• ५०% मोटरसाइकल
• ३०% रेफ्रीजरेटर
• २५% ट्रयाक्टर
• २५% साइकल र सफाईको सामान
• २०% देशबाट बाहिर निर्यात हुने वैज्ञानिक उपकरण
• तेस्रो स्थान देशको सफ्टवेयर निर्यातमा

गुडगांउ शहर सूचना प्रविधि र अटोमोबाइल उद्योगको एउटा प्रमुख केन्द्रको रूपमा बढ्दै छ। यो निर्माण क्षेत्रको पनि एउटा प्रमुख केन्द्र हो यो मारुति उद्योग लिमिटेड, जुन की भारतको सबैभन्दा ठूलो अटोमोबाइल निर्माता कम्पनी हो, र हीरो होंडा लिमिटेड, जुन दुईचक्के वाहनहरूको दुनियाको सबैभन्दा ठूलो निर्माता हुनको घर हो। पानीपत, पंचकूला र फरीदाबाद पनि औद्योगिक केन्द्र हुन, पानीपत रिफाइनरी दक्षिण एसियामा दोस्रो सबैभन्दा ठूलो रिफाइनरी हो।.

इतिहास

यो पनि हेर्नुहोस्: पञ्जाब क्षेत्र र पञ्जाबको इतिहास

हुनत हरियाणा अब पञ्जाबको एक हिस्सा छैनमा यो एक लामा समयसम्म ब्रिटिश भारतमा पञ्जाब प्रान्तको एक भाग रहेकोछ, र यसका इतिहासमा यसको एक महत्त्वपूर्ण भूमिका छ। हरियाणाका बानावाली र राखीगढी, जो अब हिसारमा छन्, हिंदू सभ्यताको हिस्सा रहेकोछ , जो ५००० सालभन्दा पनि पुरानो हो|

वैदिक काल

सिन्धु घाटी जति पुरानो धेरै सभ्यताहरूका अवशेष सरस्वती नदीका किनारा पाइन्छन्। जसमा नौरंगाबाद र मिट्टाथल भिवानीमा, कुणाल, फतेहाबाद मे, अग्रोहा र राखीगढी हिसारमा, रूखी रोहतकमा र बनवाली सिरसा जिल्लाहरूमा प्रमुख छ। प्राचीन वैदिक सभ्यता पनि सरस्वती नदीका तटका आस पास फली फूली। ऋग्वेदका मंत्रोंको रचना पनि यहीं भएको छ। केहि प्राचीन हिंदू ग्रन्थोंका अनुसार, कुरुक्षेत्रको सीमाहरू, मोटे गरिमा हरियाणा राज्यको सीमाहरू छन्। तैत्रीय अरण्यक ५.१.१का अनुसार, कुरुक्षेत्र क्षेत्र, तुर्घना ( श्रुघना / सुघ सरहिन्द, पञ्जाबमा )का दक्षिणमा, खांडव ( दिल्ली र मेवात क्षेत्र )का उत्तरमा, मारू ( मरुभूमि )के पूर्वमा र पारिनका पश्चिममा छ। भारतका महाकाव्य महाभारतमे हरियाणाको उल्लेख धेरै जसोन्यकऔर बहुधनके रूपमा गरिएको छ। महाभारतमा वर्णित हरियाणाका केही स्थान आजका आधुनिक शहरहरू जस्तै, प्रिथुदक (पेहोवा), तिलप्रस्थ (तिल्पुट), पानप्रस्थ (पानीपत) र सोनप्रस्थ (सोनीपत)मे विकसित भएका छन्। गुडगाँवको अर्थ गुरूका ग्राम यानि गुरू द्रोणाचार्यका गाँवबाट छ। कौरवहरूर पांडवोंका बीच भयो महाभारतको प्रसिद्ध युद्ध कुरुक्षेत्र नगरका निकट भएको थियो। कृष्णले अर्जुनलाई गीताको उपदेश यहीं दिइएको थियो। यसपछि अठारह दिनसम्म हस्तिनापुरका सिंहासनको अधिकारी तय गर्नको लागि कुरुक्षेत्रका मैदानी इलाकहरूमा पूरा भारतबाट आयी सेनाहरूका मध्य भीषण सङ्घर्ष भयो। जनश्रुतिका अनुसार महाराजा अग्रसेन्ले अग्रोहा जुन आजका हिसारका निकत स्थित छ,मा एक व्यापारिहरूका समृद्ध शहरकी स्थापना गरिएको थियो। किवंद्दछ कि जुन पनि व्यक्ति यहाँ बसना चाहन्थ्यो उसलाई एक ईटा र रूपया शहरका सबै एक लाख नागरिकहरू द्वारा दियो जान्थ्यो, यसले ती व्यक्तिका पास घर बनाउनको लागि पर्याप्त ईंटें र व्यापार शुरू गर्नको लागि पर्याप्त धन हुन्थ्यो।

मध्यकाल

हूणका शासनका पश्चात हर्षवर्धन द्वारा ७औं शताब्दीमा स्थापित राज्यको राजधानी ((हरियाणा ))के ((कुरुक्षेत्र ))के पास थानेसरमा बसायी।उनको मृत्यु पछि प्रतिहारले वहां शासन गर्न आरम्भ गरे र आफ्नो राजधानी कन्नौज बनयो ली।यो स्थान दिल्लीका शासकको लागि महत्त्वपूर्ण् थियो। ((पृथ्वीराज चौहान ))ने १२औं शताब्दीमा आफ्नो किला हाँसी र तरारीमा स्थापित गरे।मुहामी्मद गोरीले दुसरी तराईन युधमा यसमा कब्जा गरे।उनको पश्चात दिल्ली सल्तनतले धेरै शदीसम्म यहाँ शासन गरे।

भूगोल

हरियाणा उत्तरी भारतको एक भूपरिवेष्ठित राज्य हो। यो 27°39' देखि 30°35' N अक्षांश र 74°28' र 77°36' E देशान्तरको बीचमा छ। राज्यको कुल भौगोलिक क्षेत्रफल ४.४२ मिटर हेक्टर छ, जुन देशको भौगोलिक क्षेत्रफलको १.४% हो। हरियाणाको उचाइ समुद्र सतहबाट ७०० र ३६०० फीट (२०० मिटरदेखि १२०० मिटर) बीचमा भिन्न हुन्छ। हरियाणामा केवल 4% (राष्ट्रिय 21.85% को तुलनामा) वन अन्तर्गत क्षेत्रफल छ। करोह पीक, 1,467-मिटर (4,813 फीट) अग्लो हिमाल चुचुरो पञ्चकुला जिल्लाको मोर्नी हिल्स क्षेत्र नजिकै स्थित ग्रेटर हिमालय दायराको शिवालिक हिल्स दायरा हरियाणाको उच्चतम बिन्दु हो। अधिकांश राज्य उर्वर घग्गर मैदानको माथि बस्छ, इन्डो-गंगा मैदानको उपखण्ड। हरियाणासँग यसको सीमामा 4 राज्य र 2 केन्द्र शासित प्रदेशहरू छन् - पंजाब, राजस्थान, उत्तर प्रदेश, हिमाचल प्रदेश, दिल्ली, र चंडीगढ़।

जलवायु

यो क जल्वयु आम्तोरमा थन्द हि रेह्त छ।

वनस्पति

पुरा राज्यमा कँटीले शुष्क पर्णपाती वन र काँटेदार झाडिहरू मिल्दछन। मनसुनको समयमा सारा पहाडिहरू घासले ढाकिन्छ। शहतूत, सेतोको, चीड, कीकर, सिसौ बबूलको अतिरिक्त केही अन्य वृक्ष पनि यहाँ पाइन्छन्। जनावरहरूमा यहाँ कालो हरिण, नीलगाई, चितुवा, फ्याउरो, मोंगूज, सियार र जङ्गली कुकुर पाइन्छन्।

जनसाँख्यिकी

२००१को जनगणनाको अनुसार हरियाणाको जनसङ्ख्या २,११,४४,००० छ, यसमा १,१३,६४,००० पुरुष तथा ९७,८१,०००० महिलाऐं छन्। जनसङ्ख्या घनत्व ४७७ व्यक्ति/वर्ग किमी छ। हरियाणामा पञ्जाबको तरिका विषम लिंग अनुपात छ यानि १,००० पुरुषहरूको पछि महिलाहरूको संख्या मात्र ८६१ छ। कन्या भ्रूण हत्या यस विषम लिंग अनुपातको एक प्रमुख कारण हो छोराको चाहमा मान्छे बेटियहरूलाई गर्भमा नै मार हालछन। राज्यमा हिन्दुहरूको जनसङ्ख्या ८८.२% छ, जबकि सिखहरूको ५.५%, मुसलमानहरूको ५.८% , जैन र बौद्ध क्रमशः ०.३% र ०.०१%को अनुपातमा छन्। मुसलमान मुख्ततः महेंद्रगढ जिल्लामा केन्द्रित हो , जबकि ज्यादातर सिख पञ्जाब देखि सटे जिलहरूमा रहछन। कृषि र कृषि देखि सम्बन्धित उद्योग स्थानीय अर्थव्यवस्थाको रीढ छ। हालको वर्षमा मुख्य रूपले बिहार, बङ्गाल र नेपालको प्रवासिहरूको संख्यामा वृद्धि भए छ।

हरियाणाको संस्कृति

हरियाणवी सिनेमा एवं संस्कृति

चन्द्रावल

लाडो

गुलाबो

अर्थव्यवस्था

निर्माण उद्योग

गुडगाउँको एक आवासीय परिसर

प्रशासनिक व्यवस्था

चित्र:Haryana.gif

Haryana is divided into 20 districts.

यो पनि हेर्नुहोस्

• प्रवेशद्वार:हरियाणा
• हरियाणाका लोकसभा सदस्य

बाहिरी कडिहरू

• हरियाणा
• हरयाणाको क्षेत्र विस्तार
• हरियाणाको खुसीयाली कति असली ? (भारतीय पक्ष)
• हरियाणा ई-शासन
• हरियाणा इनसाइक्लोपीडिया लेखने पहिलो राज्य बन्यो