नेपालको पूर्व प्रशासनिक विभाजन
नेपाल अधिराज्यको समयमा नेपालका पूर्व प्रशासनिक एकाइहरू नेपालको प्रशासनिक विभाजनको रूपमा रहेका थिए। २०७२ असोज ३ गते नयाँ संविधान अङ्गीकृत भएपछि नेपाललाई सङ्घीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्र घोषित गरिएको थियो र पुराना प्रशासनिक एकाइहरूको कार्यान्वयन खारेज गरिएको थियो। [१]
यसअघि नेपाललाई ५ विकास क्षेत्र, १४ अञ्चल , ७५ जिल्ला, ५८ नगरपालिका (२०७१ अघि) र ३१५७ गाउँ विकास समितिमा विभाजन गरिएको थियो।[२][३][४][५]
इतिहास
सम्पादन गर्नुहोस्नेपाल अधिराज्य नेपालको एकीकरणद्वारा वि.सं १८२४ मा स्थापना भएको थियो। [६]
वि.सं १८७०–७२ मा सुगौली सन्धि अघि नेपालको नियन्त्रणमा रहेका क्षेत्रहरूमा दक्षिण-पूर्वमा दार्जिलिङ, पूर्वमा सिक्किमको, दक्षिण–पश्चिममा नैनीताल र कुमाऊँ अधिराज्य र गढवाल अधिराज्य देखि पश्चिमसम्म फैलिएको थियो।[७]
वि.सं १८७०-१७ मा भएको सुगौली सन्धिको कार्यान्वयनले नेपाल हालको अवस्थामा फर्किएको थियो जहाँ नेपालले आफ्नो एक तिहाइ भूभाग गुमाएको थियो। राजा राजेन्द्र विक्रम शाह र तात्कालिक प्रधानमन्त्री भीमसेन थापाको समयमा नेपाललाई १० जिल्लामा विभाजन गरिएको थियो।[८]
प्रधानमन्त्री वीर शमशेर जङ्गबहादुर राणाको पालामा (१८८५-१९०१) नेपाललाई ३२ जिल्लामा विभाजन गरिएको थियो भने डोटी, पाल्पा र धनकुटा ३ गौँडा थिए। त्यतिबेला पहाडी क्षेत्रमा २० जिल्ला र तराईमा १२ जिल्ला थिए।[८]
वीर शमशेर जङ्गबहादुर राणापछि वि.सं २००७ मा नेपालमा राणा शासनको अन्त्य र वि.सं २०१८ मा नेपाल अधिराज्यको नयाँ संविधान घोषणा नहुञ्जेलसम्म नेपाल ३२ जिल्लामा विभाजित रहेको थियो। प्रत्येक जिल्लाको सदरमुकाम थियो र बडा हकीम (जिल्ला प्रशासक) यसको प्रमुखको रूपमा रहेका थिए। २००७ देखि २०१८ सम्म ३२ जिल्लाको नाम देखाउने थुप्रै ऐन र संविधान पारित गरिएको थियो।[९][१०][११]
वि.सं २०१८ मा परम्परागत ३५ जिल्लालाई १४ अञ्चल र ७५ जिल्लामा पुनर्संरचना गरिएको थियो।[१२]
वि.सं. २०२९ सालमा चर्चित विद्वान स्वर्गीय डा. हर्क गुरुङको सहयोगमा स्वर्गीय राजा वीरेन्द्रले मुलुकका सबै क्षेत्रको सुमधुर विकासका लागि क्षेत्रीय विकासको अवधारणा ल्याएका थिए। तत्पश्चात उनले वि.सं २०२८ मा नेपाललाई ४ वटा विकास क्षेत्रमा विभाजन गरेका थिए, जसलाई पूर्वाञ्चल, मध्यमाञ्चल, पश्चिमाञ्चल र सुदूरपश्चिमाञ्चल विकास क्षेत्र नामकरण गरिएको थिए।
सुदूरपश्चिमाञ्चल विकास क्षेत्र आकारमा निकै ठूलो भएकाले वि.सं २०२७ मा मध्य-पश्चिमाञ्चल विकास क्षेत्र बनाएर यसलाई थप विभाजन गरिएको थियो। मध्यपश्चिमाञ्चल विकास क्षेत्र कर्णाली, राप्ती र भेरी क्षेत्रबाट बनाइएको थियो। मुलुकमा सन्तुलित, प्रभावकारी र द्रुत विकासका कार्यक्रमहरू हासिल गर्ने उद्देश्यका साथ सो कार्य गरिएको थियो। [१३]
विकास क्षेत्रहरू
सम्पादन गर्नुहोस्२०७२ असोज ३ सम्म, नेपाल पाँच विकास क्षेत्रमा विभाजित थियो। विकास क्षेत्र नेपालको प्रथम श्रेणीको प्रशासनिक एकाइ थियो। [१४]
| क्र.सं. | विकास क्षेत्र | सदरमुकाम | क्षेत्र (वर्ग किलोमिटर) | जनसङ्ख्या (२०६८) |
|---|---|---|---|---|
| १ | पूर्वाञ्चल विकास क्षेत्र | धनकुटा | २८,४५६ | ५८,११,५५५ |
| २ | मध्यमाञ्चल विकास क्षेत्र | काठमाडौँ | २७,४१० | ९६,५६,९८५ |
| ३ | पश्चिमाञ्चल विकास क्षेत्र | पोखरा | २९,२९८ | ४९,२६,७६५ |
| ४ | मध्य-पश्चिमाञ्चल विकास क्षेत्र | वीरेन्द्रनगर | ४२,३७८ | ३५,४६,६८२ |
| ५ | सुदूर-पश्चिमाञ्चल विकास क्षेत्र | दिपायल | १९,५३९ | २५,५२,५१७ |
| नेपाल | काठमाडौँ | १४७,१८१ | २,६४,९४,५०४ |
अञ्चल
सम्पादन गर्नुहोस्पाँच विकास क्षेत्रमा विभाजित नेपालमा १४ अञ्चलहरू रहेका थिए। सुदूर-पश्चिमाञ्चल विकास क्षेत्र बाहेक नेपालका प्रत्येक विकास क्षेत्रमा ३ वटा अञ्चलहरू रहेका थिए भने सुदूरपश्चिमाञ्चलमा भने २ वटा अञ्चलहरू रहेका थिए।
| क्र.सं | विकास क्षेत्र | अञ्चल | सदरमुकाम | क्षेत्रफल (वर्ग किलोमिटर) | जनसङ्ख्या (२०६८) |
|---|---|---|---|---|---|
| १ | पूर्वाञ्चल | मेची अञ्चल | इलाम | ८,१९६ | १४,२२,१८२ |
| २ | कोशी अञ्चल | वीरेन्द्रनगर | ९,६६९ | २३,३५,०४७ | |
| ३ | सगरमाथा अञ्चल | राजविराज | १०,५९१ | २०,५४,३२६ | |
| ४ | मध्यमाञ्चल | जनकपुर अञ्चल | जलेश्वर | ९,६६९ | २८,३७,४८१ |
| ५ | बागमती अञ्चल | काठमाडौँ | ९,४२८ | ३८,४३,५९६ | |
| ६ | नारायणी अञ्चल | वीरगञ्ज | ८,३१३ | २९,७५,९०८ | |
| ७ | पश्चिमाञ्चल | गण्डकी अञ्चल | पोखरा | १२,२७५ | १५,४९,८५७ |
| ८ | लुम्बिनी अञ्चल | बुटवल | ८,९७५ | २८,३४,६१२ | |
| ९ | धौलागिरी अञ्चल | बागलुङ | ८,१४८ | ५,४२,२९६ | |
| १० | मध्य-पश्चिमाञ्चल | राप्ती अञ्चल | तुलसीपुर | १०,४८१ | १४,५६,२०२ |
| ११ | कर्णाली अञ्चल | चन्दननाथ | २१,३५१ | ३,८८,७३१ | |
| १२ | भेरी अञ्चल | नेपालगञ्ज | १०,५४५ | १७,०१,७६७ | |
| १२ | सुदूर-पश्चिमाञ्चल | सेती अञ्चल | धनगढी | १२,५५० | १५,७५,००३ |
| १४ | महाकाली अञ्चल | भीमदत्त | ६,९८९ | ९,७७,५१४ | |
| नेपाल | १४ अञ्चल | काठमाडौँ | १४७,१८१ | २६,४९४,५०४ |
जिल्लाहरू
सम्पादन गर्नुहोस्वि.सं २०७२ साल भन्दा अगाडि नेपालमा ७५ वटा जिल्ला रहेका थिए। जिल्ला जिल्ला मिलेर अञ्चल बन्छन्। पूर्वी रुकुम र नवलपुर थप भएपछि नेपालमा ७७ वटा जिल्ला भएको थियो। जिल्ला विकास समिति एक जिल्लाका सबै प्रशासनिक कार्यहरू गर्न स्थापित गरिएको थियो।
जिल्लाहरूको सूची (अञ्चल अनुसार):
नगरपालिकाहरू
सम्पादन गर्नुहोस्नगरपालिका सहरी क्षेत्रमा काम गर्ने प्रशासनिक एकाइ हो। २०७१ भन्दा अघि नेपालमा ५८ वटा मात्र नगरपालिकाहरू रहेका थिए। [१५]
गाउँ विकास समिति
सम्पादन गर्नुहोस्औपचारिक रुपमा गाउँ विकास समिति नेपालका गाउँहरूलाई व्यवस्थापन गरेका थिए। २०७२ असोज ३ गते जारी भएको नयाँ संविधान पछि ती विघटन भएका थिए र गाउँपालिका गठन भएका थिए।
नेपालको राष्ट्रिय गाउँ विकास समिति नेपालको ३९१५ गाविसको प्रतिनिधित्व र समर्थन प्रदान गर्ने छाता सङ्गठनको रूपमा वि.सं २०५२ मा स्थापना भएको थियो। आफ्नो उत्पत्तिको छोटो अवधिमा नै उक्त सङ्गठनले आफूलाई राष्ट्रिय र अन्तर्राष्ट्रिय दुवै रूपमा स्थापित गरेको थियो। यसले गाविसहरूको एक प्रतिनिधि सङ्गठनको रूपमा आफूलाई स्थापित गरेक छ र नेपालमा विकेन्द्रीकरण र लोकतान्त्रीकरण प्रक्रियाका लागि अग्रगामी साझेदार संस्थाको रूपमा आफूलाई स्थापित गरेको थियो।[१६] २०७४ सालमा गाविसलाई प्रतिस्थापन गर्दै गाउँपालिका अगाडि ल्याइएको थियो।
सन्दर्भ सामग्रीहरू
सम्पादन गर्नुहोस्- ↑ "पाँच विकास क्षेत्रका क्षेत्रीय प्रशासन कार्यालयहरू खारेज"। सगरमाथा टिभी (नेपाली) भाषा)। सङ्ग्रह मिति २५ अगस्ट २०२१।
- ↑ "Administratively Nepal is divided into 5 Regions, 14 Zones and 75 Districts. Population figure", digitallibrary.usc.edu, International Mission Photography Archive (IMPA), अन्तिम पहुँच ३१ जनवरी २०१८। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण ५ फेब्रुअरी २०१८ मिति
- ↑ "75 Districts 14 Zones and 5 Development Regions", www.weallnepali.com, अन्तिम पहुँच ३१ जनवरी २०१८। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २८ जनवरी २०१८ मिति
- ↑ "Village Development Committees (VDCs) in Nepal - list and details", www.weallnepali.com, अन्तिम पहुँच ३१ जनवरी २०१८। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २० जुलाई २०१८ मिति
- ↑ "New Municipalities: A Decision Without Vision", nepaliheadlines.com, अन्तिम पहुँच ३१ जनवरी २०१८।
- ↑ "TIMELINE: Milestones in political history of Nepal", www.reuters.com, २८ मे २००८, अन्तिम पहुँच ६ फेब्रुअरी २०१८, "..." ""
- ↑ "Gorkhas Unrest in India and Their Nepal Connections", southasiajournal.net, १६ जुलाई २०१७, अन्तिम पहुँच ६ फेब्रुअरी २०१८। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण ७ फेब्रुअरी २०१८ मिति
- ↑ ८.० ८.१ "संक्षिप्त परिचय" [Short Intro], ddcdhankuta.gov.np (Nepaliमा), नेपाल सरकार, अन्तिम पहुँच ६ फेब्रुअरी २०१८, "..."श्री ५ राजेन्द्रविक्रम शाह र प्रधानमन्त्री भीमसेन थापाको शासनकालमा प्रशासनिक दृष्टिकोणले वि.सं.१८७३ साल पश्चात देश १० जिल्लामा विभाजन भयो।""
- ↑ "Government of Nepal Act 1948"।
- ↑ "ne:प्रशासकीय पुनर्गठन समिति (बुच कमिशन) को प्रतिवेदन, २००९"। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २०२१-०९-२६ मिति
- ↑ "नेपालको जिल्ला प्रशासन पुनर्गठनको रिपोर्ट, २०१३"। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २०२०-०१-२४ मिति
- ↑ "राजा महेन्द्र र गणतन्त्र नेपाल" (नेपाली) भाषा)। सङ्ग्रह मिति १४ फेब्रुअरी २०२१।
- ↑ "Where is Nepal?", www.expeditionsnepal.com, अन्तिम पहुँच ६ फेब्रुअरी २०१८। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २१ डिसेम्बर २०१६ मिति
- ↑ "Nepal population statistics", GeoHive.com, मूलबाट २०१५-०७-०४-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २०१५-०६-०२।
- ↑ "Municipalities and VDCs", www.geocities.ws/, अन्तिम पहुँच २८ मे २०१८।
- ↑ "National Association of VDCs in Nepal", Navin.org.np, अन्तिम पहुँच २०१५-०६-०२। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २०१५-०६-२० मिति
बाह्य कडीहरू
सम्पादन गर्नुहोस्- नेपालको जिल्लाहरूको नक्सा — डिजिटल हिमालय आँकडा परियोजना।
- नेपालका क्षेत्रहरू वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २०१५-०७-११ मिति