तनहुँ जिल्ला

तनहुँ जिल्ला नेपालको गण्डकी प्रदेशमा पर्ने एउटा पहाडी जिल्ला हो । दमौली बजार यसको सदरमुकाम हो । नेपालको साबिकको पश्चिमाञ्चल विकास क्षेत्र अन्तर्गत गण्डकी अ‍ञ्चलको दक्षिण पूर्वमा अवस्थित तनहुँ जिल्ला मुलत: महाभारत श्रृङखला र मध्य पहाडी भु-भागमा पर्ने विकासोन्मुख जिल्ला हो । यो काठमाडौंबाट १०० कि. मी. पश्चिम र पोखराबाट १९ कि. मी. पूर्वमा अवस्थित छ । मानचित्रमा यो जिल्ला ८३°७५ " देखि ८४°३४" पूर्वी देशान्तर, २७°३" देखि २८°०५" उत्तरी अक्षांश सम्म फैलिएको छ । यसको क्षेत्रफल १५४६ वर्ग कि.मी अथवा कुल नेपालको भूभागको १.०५% रहेको छ ।

तनहुँ
जिल्ला
नेपालको नक्शामा तनहुँ जिल्ला (रातो)
देश	नेपाल
प्रदेश	गण्डकी प्रदेश
जिल्ला	तनहुँ जिल्ला
सदरमुकाम	दमौली
क्षेत्रफल
• जम्मा	१,५४६ किमी२ (५९७ वर्ग माइल)
उच्चतम उचाई	२,१३४ मिटर (७,००१ फिट)
न्यूनतम उचाई	१८७ मिटर (६१४ फिट)
जनसङ्ख्या  (वि. सं. २०६८)नेपालको राष्ट्रिय जनगणना
• जम्मा	३२३,२८८
• घनत्व	२०९/किमी२ (५४०/वर्ग माइल)
जातीयता
• मुख्य जातीयता	ब्राह्मण, क्षेत्री, मगर, गुरुङ, नेवार
भाषा
• मुख्य भाषाहरू	नेपाली, मगर, गुरुङ भाषा
समय क्षेत्र	युटिसी+५:४५ (नेपालको प्रमाणिक समय)
क्षेत्रीय सङ्केत(हरू)	+९७७-६५
गाविस संख्या	३७
नगरपालिकाहरू	३
वेबसाइट	www.ddctanahun.gov.np

परिचय

गण्डकी नदीको जलप्रवाह क्षेत्रसँग आवद्ध यस जिल्लामा सीमा नदीको रूपमा पूर्वी दिशामा मर्स्याङ्दी र त्रिशुली नदी तथा दक्षिणमा कालीगण्डकी वहन्छ भने जिल्लाको मध्य भागमा मादी र सेती नदी प्रवाहित हुन्छ । यस जिल्लाको अधिकतम उचाई भएका पहाडहरूमा छिम्केस्वरी २१३४ मि., सौगातकोट २२१५ मि., कोटाथाम १६३० मि., राईपुरकोट १५४१ मि., मिर्लुङ्गकोट [[१]]१६५० मि. र चोक १४२९ मिटर आदि हुन भने सबैभन्दा होचा वस्तीहरूमा देवघाट १८७ मि., कोता २१० मि., दमौली ३२० मि. आदि हुन । यसप्रकारको तनहूँको अधिकांश भूभाग ३०० मि. - १२०० मि. बीचको होचो पहाडी भूभागमा पर्दछ । यस जिल्लाको पूर्वमा चितवन र गोर्खा, पश्चिममा स्याङ्गजा, उत्तरमा कास्की र लमजुङ तथा दक्षिणमा पाल्पा, नवलपरासी र चितवन जिल्ला रहेका छन् ।

जनसङ्ख्या

राष्ट्रिय जनगणना २०६८ अनुसार तनहुँ जिल्लाको कूल जनसङ्ख्या ३,२३,२८८ जना मध्ये पुरुष १,४३,४१० जना र महिला १,७९,८७८ रहेका छन् । जनघनत्व २०९ प्रति कि.मि छ भने ग्रामिण जनसङ्ख्या १,८७,८८२ रहेको छ।

शैक्षिक विवरण

तनहुँ जिल्ला मा साक्षरता ७४.८% (२०६८ को जनगणना अनुसार) रहेको छ जस मध्ये महिला ६७.९% र पुरुष ८३.7% साक्षर छन् । बाल विकास केन्द्र ४९६, प्राथमिक विद्यालय ३७९, निम्न माध्यमिक विद्यालय १०३, माध्यमिक विद्यालय १०२, उच्च माध्यमिक विद्यालय ६२ र क्याम्पस १३ रहेका छन् |

जिल्लाको नामाकरण

तनहुँको नामाकरण विषयमा विभिन्न विद्वानहरूले फरक-फरक मत पेश गरेका छन्। यसको नामाकरण बारे सत्यतथ्य प्रमाण प्राप्त गर्न नसकिए पनि प्राप्त जानकारी अनुसार तनहुँको राजधानी तनहुँसुर वरपरका ३ वटा चुचुराहरू जहाबाट तनहुँ राज्यको सुरक्षा व्यवस्था हेरिन्थ्यो सोहि ३ चुचुरालाई आधार मानेर भएर कालान्तरमा तनङ्गु र पछि तनहु हनु गएको हो । "वासुदेव रसानन्द" संस्कृत ग्रन्थमा तनहुको तात्पर्य "त्रितङ्गु राजधन्यो" भनेर लखेको पनि पाइन्छ । यस भेगका प्रमुख स्थानको नाउँको पछाडि "हुँ" ("काहुँ, मान्हुँ आदि) भनिने गरेकोले "तनङ्ग"मा "हुँ" थपिएर "तर्नङ्गहु" हुदै तनहुँ भएको पनि उत्तिकै पत्यारिलो देखिन्छ । प्राचीन समयमा तनहुँको दुई ठाउँमा तमारे र तामिन भन्ने गाउँ थिए र ती गाउँको नाउँबाट अपभ्रंश भएर पछि तनहुँ रहनुका साथै तनहुँ राजधानी रहेको तनहुँसुरमा र दमौली माथिको मानङ्गु डाडँमा क्रमशः चिउडो सानो भएका (तनहुनु) र चिउँडो ठूलो भएका (महाहनु) श्रृषिले तपस्या गरको हुनाले आज यस रूपमा तनहुँ र मानहुँ नाम बन्न/रहन गएको भन्ने पनि किंबदन्ती छ । अरु पनि मान्यताहरु छन्। मगर भाषामा काहूँ (काट हूँक) एकबाँस, मान्हूँ (मानी न्हूँ) मानीढुंगा र तनहूँ (टान न्हूँ) तानढुङ्गाबाट नामाकरण भएको हो । किनभने त्यस वरपर सबै स्थानका नाम पद मगर भाषासंग नजिक छन् । कलेस्ती, रम्घा, चु्दी, ब्यासडी, बुलडी, माँडी, छाप्डी, गुणाडी, खुँदी, कुन्हूँ आदि ।

जिल्लाको इतिहास

तनहँ जिल्लाको इतिहास हेर्दा यो जिल्ला केवल एउटा जिल्लाको नाम मात्र रहको पाइदैन। नेपाल एकीकरण हुनु पुर्व चौविसे राज्यहरु मध्ये जमिन, धन र जनशक्तिमा सम्पन्न तनहुँ राज्य वर्तमान तनहुँ र चितवन जिल्लाका अतिरिक्त भारतको विहार राज्यको पश्चिमी चम्पारन जिल्ला अन्तर्गत रामनगर तथा वेतियाको भू-भागसम्म फैलिएको थियो। वि.स १६१० देखि १८३९ सम्मको २३० वर्षे अवधिसम्म पृथक अस्तित्वमा रही पाल्पाली राजा मणिमुकुन्द सेनका वंशज ९ जना सेनवंशी राजाहरु द्वारा शासित तनहुँ राज्य श्री ५ रणबहादुर शाह र राजमाता राजेन्द्रलक्ष्मीको शासनकालको एकीकरण अभियानमा नेपाल अधिराज्यमा गाभिन गयो।

प्रमुख धार्मिक स्थलहरु

तनहुँ जिल्लाको एक प्रसिद्ध धार्मिक स्थलका रूपमा परिचित ढोरबराहि मन्दिर

• व्यास गुफा, दमौली
• पराशर गुफा
• पञ्च मन्दिर, दमौली
• तनहुँ कालिका मन्दिर
• टिन खोला मन्दिर, खैरेनीटार
• सहिद तनहुँ जंगल पार्क
• ठुलो पहरो गुफा, म्याग्दे गाउँपालिका
• छाब्दि बाराही मन्दिर, छाब्दि
• देवघाट
• छिम्केश्वरी मन्दिर
• मादिसेती संगम स्थल
• सिद्ध गुफा, (दक्षिण एसियाको सर्बाधिक ठूलो गुफा)
• ढोरबराहि मन्दिर, शुक्लागण्डकि नगरपालिका
• अकला मन्दिर

प्रसिद्ध व्यक्तित्वहरू

तनहुँले जन्माएका धेरै शिक्षा, साहित्य, कला, राजनीति, पत्रकारिता, उद्योग, वाणिज्य आदि क्षेत्रका विशिष्ट व्यक्तित्वहरूमध्ये केहीको सूची यसप्रकार छ ।

• वेदव्यास
• रामोपाध्यायसूरी
• भानुभक्त आचार्य
• नरनाथ आचार्य
• यदुनाथ खनाल
• भेष बहादुर थापा
• शिवराज आचार्य कौण्डिन्न्यायन
• गोविन्दराज जोशी
• वासुदेव त्रिपाठी
• रामचन्द्र पौडेल
• जयराज आचार्य
• नरहरि आचार्य
• व्रतराज आचार्य
• प्रेमराजा महत
• नारायण वाग्ले
• नारायण पुरी
• सर्बेन्द्र खनाल
• किरण गुरुङ