नेपाली व्याकरण
व्याकरण त्यो विद्या हो जसद्वारा कुनै भाषा शुद्ध बोल्न, शुद्ध पढन र शुद्ध लेख्न सकिन्छ। कुनै पनि विकसित भाषा लेख्न, पढन र बोल्नलाई निश्चित नियम हुन्छन्। भाषाको शुद्धता अनि सुन्दरतालाई बनाई राख्नका लागि यी नियमहरूको पालन गर्नु आवश्यक हुन्छ। यी नियम पनि व्याकरणका अन्तर्गत आउँछन्। व्याकरण भाषाका अध्ययनको महत्त्वपूर्ण भाग हो।
जसलाई भाषा विज्ञान भन्दछन्।
यो लेख नेपाली भाषाका व्याकरणका विषयमा हो।
भाषाविज्ञानका तीन महत्त्वपूर्ण भाग हुन्छन्—
- वर्ण विभाग- यसमा अक्षरहरू वा वर्णहरूदेखि सम्बन्धित नियमहरूको ज्ञान हुन्छ।
- शब्द विभाग- यसमा शब्दहरूका भेद आदि बताइन्छन्।
- वाक्य विभाग- यसमा वाक्य रचनाका नियमहरूको वर्णन हुन्छ।
नेपाली स्वर वर्णहरू
अ आ इ ई उ ऊ ऋ ए ऐ ओ औ
शिरबिन्दु अं (ं) विसर्ग अः (:) स्वरहरूका मात्रा चिह्नहरू ा ि ी ु ू ृ े ै ो ौ स्वरयुक्त व्यञ्जनहरू
क का कि की कु कू कृ के कै को कौ कं कः
ख खा खि खी खु खू खृ खे खै खो खौ खं खः
ग गा गि गी गु गू गृ गे गै गो गौ गं गः
घ घा घि घी घु घू घृ घे घै घो घौ घं घः
ङ ङा ङि ङी ङु ङू ङृ ङे ङै ङो ङौ ङं ङः
नेपाली भाषामा
'ऋ'को उच्चारण 'रि' हुने गर्दछ।
अं लाई 'अम्' पढ्ने गरिन्छ।
ऐ तथा औ को उच्चारण क्रमश:'अइ'तथा 'अउ' हुने गर्दछ ।
वर्ण विभाग
सम्पादन गर्नुहोस्वर्ण विभागमा वर्णमाला अर्थात स्वरहरू अनि व्यंजनहरूका विषयमा जानकारी हुन्छ। नेपाली भाषाको लिपि देवनागरी हो। देवनागरी वर्णमालामा कुल ५२ अक्षर छन्, जसमध्ये १६ स्वर छन् र ३६ व्यंजन।
व्यञ्जन
नेपाली भाषामा ३६ अक्षर हुन्छ।
क वर्गमा क, ख, ग, घ, ङ
च वर्गमा च, छ, ज, झ, ञ
ट वर्गमा ट, ठ, ड, ढ, ण
त वर्गमा त, थ, द, ध, प
प वर्गमा प, फ, ब, भ, म
य वर्गमा य, र, ल, व, श, ष, स, ह, क्ष, त्र, ज्ञ
स्वर
- अ आ इ ई उ ऊ ए ऐ ओ औ अं अः ऋ ॠ ऌ ऍ अ
(नेपालीमा ॠ, ऌ,ऍको प्रयोग प्रायः हुँदैन।)
नेपालीमा दुइटा स्वर हुन्छन्।
ह्रस्व दीर्घ स्वर वर्णक स्वर वर्णक अ आ ा इ ि ई ी उ ु ऊ ू ऋ ृ ए े ऐ ै ओ ो औ ौ
खण्डेतर वर्णं
खण्डेतर वर्ण खण्डेतर वर्णक
अं ं
अँ ँ
अः ः
वचन
नेपालीमा दुई वचन हुञ्छन् |
एक वचन बहु वचन
वर्ण वर्णक वर्ण वर्णक
अ आ ा
इ ि ई ी
उ ु ऊ ू
ऋ ृ
ए े ऐ ै
ओ ो औ ौ
खंडेतर वर्ण खंडेतर वर्णक
अं ं अँ ँ अः ः
शब्द विभाग
सम्पादन गर्नुहोस्कुनै पनि बस्तु, व्यक्ति विशेष अथवा स्थान आदि बताउने शब्दलाई नाम भन्दछन्। उदाहरण -
- राम, नेपाल, हिमाल, बाग्मती, मेज, कुर्सी, ओछ्यान, च्यादर, सिंह, भालू, सर्प, बिच्छि आदि।
नामका प्रकार - १-व्यक्तिवाचक: जस्तै राम, नेपाल, सूर्य आदि। २-जातिवाचक: जस्तै बाख्रा, पहाड, कम्प्यूटर आदि। ३-समूह वाचक: जस्तै कक्षा, जन्ती, भीड, झुण्ड आदि। ४-द्रव्य वाचक: जस्तै पानी, फलाम, माटो, मल आदि। ५-सङ्ख्या वाचक: जस्तै दर्जन, पाँच,आदि। ६-भाववाचक: जस्तै ममता, माया, रिस आदि।
सर्वनाम
सम्पादन गर्नुहोस्संज्ञाका बदलामामा आउने भएका शब्दलाई सर्वनाम भन्दछन्। उदाहरण -
- म, ती आदि।
सर्वनाम संज्ञाका स्थानमा प्रयुक्त हुने शब्दलाई सर्वनाम भन्दछन्। संज्ञाको पुनरुक्ति न गर्नका लागि सर्वनामको प्रयोग गरिन्छ। जस्तै - म, ती आदि।
* सर्वनाम सार्थक शब्दहरूका आठ भेदहरूमा एक भेद हो। * व्याकरणमा सर्वनाम एक विकारी शब्द हो।
सर्वनामका भेद सर्वनामका ५ प्रकारका भेद छन्-
१। पुरुषवाचक (व्यक्तिवाचक्) सर्वनाम। २। दर्शकवाचक सर्वनाम। ३। सम्बन्धवाचक सर्वनाम। ४। प्रश्नवाचक सर्वनाम। ५। निजवाचक सर्वनाम।
पुरुषवाचक (व्यक्तिवाचक्) सर्वनाम
जुन सर्वनामको प्रयोग वक्ता वा लेखक द्वारा स्वयं आफ्नो लागि अथवा कुनै अन्यका लागि गरिन्छ, त्यो 'पुरुषवाचक (व्यक्तिवाचक्) सर्वनाम' कहलाउँछ। पुरुषवाचक (व्यक्तिवाचक) सर्वनाम तीन प्रकारका हुन्छन्-
१। उत्तम पुरुषवाचक सर्वनाम- जस सर्वनामको प्रयोग बोल्नेवाला स्वयंका लागि गर्दछ, त्यसलाई उत्तम पुरुषवाचक सर्वनाम भनिन्छन्। जस्तै - म, मलाई आदि। २। मध्यम पुरुषवाचक सर्वनाम- जस सर्वनामको प्रयोग बोल्नेवाला श्रोताका लागि गरे, त्यसलाई मध्यम पुरुषवाचक सर्वनाम भन्दछन्। जस्तै - तिम्रो आदि। ३। अन्य पुरुषवाचक सर्वनाम- जस सर्वनामको प्रयोग बोल्नेवाला श्रोताका अतिरिक्त कुनै अन्य पुरुषका लागि गरे, त्यसलाई अन्य पुरुषवाचक सर्वनाम भन्दछन्।
निश्चयवाचक सर्वनाम
उदाहरण
* यो पुस्तक सोनीको हो * यी पुस्तकहरू रानीका हुन्।
अनिश्चयवाचक सर्वनाम
काल
काल भनेको समय हो। काल ३ प्रकारका हुन्छ।
वर्तमान काल भनेको अहिलेको समय हो।
भूत काल भनेको पहिलेको समय हो।
भविष्यत् काल भनेको पछिको समय हो।
समास
सम्पादन गर्नुहोस्दुइ शब्द आपसमा मिलेर एक समस्त पदको रचना गर्दछन्। जस्तै-राज+पुत्र = राजपुत्र, साना+ठूला = साना-ठूला आदि
समास छ: हुन्छन्:
, द्विगु, तत्पुरुष, कमधारय, अव्ययीभाव र बहुब्रीहि