विश्व भाषा

विश्व भाषाले अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा बोलिने र द्वितीय भाषाको रूपमा बोलिने र सिकिने भाषालाई बुझाउँछ । कुनै पनि भाषाको वक्ताको सङ्ख्यासँगै सो भाषाको भौगोलिक वितरण र अन्तर्राष्ट्रिय सङ्गठन तथा कूटनीतिमा पाएको मान्यताले पनि विश्व भाषाको मान्यता प्रदान गरिन्छ ।

विश्वव्यापी रूपमा १ अर्ब भन्दा बढी वक्ता भएको अङ्ग्रेजी अहिलेको विश्व भाषा हुन पुगेको छ । फ्रान्सेलीलाई पनि यस कारण विश्व भाषाको दर्जा दिइएको छ । स्पेनी, अरबी, हिन्दुस्तानी (हिन्दी-उर्दु), मन्दारिन चिनियाँ, रुसी र पुर्तुगालीलाई पनि विश्व भाषाको दर्जा दिन सकिन्छ ।

प्राचीन कालमा आरामाइक, प्राचीन युनानी, रोमन, शास्त्रीय चिनियाँ, फारसी, संस्कृत, र शास्त्रीय अरबीलाई सम्पर्क भाषाको रूपमा प्रयोग गर्ने हुनाले तिनीहरूलाई प्राचीन विश्व भाषा मानिन्छ ।

विस्तृत अवलोकन

एसियाली भाषाहरू

अरबी

मध्यकालीन समयमा इस्लामको प्रवर्धनको क्रममा मध्य पूर्व र उत्तर अफ्रिकाको अरबीकरण भएको हुनाले अरबी भाषाले ख्याती प्राप्त गर्‍यो । अरब देशहरू बाहिर रहेका मुसलमान समुदायमा पनि अरबीलाई धार्मिक भाषाको रूपमा प्रयोग गरिन्छ ।

चिनियाँ

प्राचीन कालमा पूर्वी एसियामा सम्पर्क भाषाको रूपमा प्रयोग गरिने शास्त्रीय चिनियाँलाई मानक चिनियाँले प्रतिस्थापन गरेको छ । चीनमा जन्मेका तथा चीन बाहिर जन्मेका चीन मूल निवासीको बीचमा कडीको काम गर्ने मानक चिनियाँ अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा द्वितीय भाषाको रूपमा सिकाइन्छ ।

भारतीय भाषाहरू

हिन्दुस्तानी (हिन्दी-उर्दू), बङ्गाली र तमिल बाहेक भारतमा बोलिने अन्य भाषाहरू बोल्ने व्यक्तिहरूको सङ्ख्या भारतको जनसङ्ख्याले गर्दा अन्य बहुकेन्द्रीय तथा विश्व भाषाका वक्ताको सङ्ख्याको दायरामा पर्छ । मुख्यतः दक्षिण भारतमा बोलिने तमिलले श्रीलङ्का र सिङ्गापुरमा आधिकारिक भाषा, दक्षिण अफ्रिकामा अल्पसङ्ख्यक भाषा र मलेसियामा शैक्षिक भाषाको मान्यता पाएको छ । मौरिससको मुद्रामा पनि तमिल भाषाको प्रयोग गरिएको छ । क्यानडेली सरकारले जनवरी महिनालाई तमिल परम्परा महिना घोषणा गरेको छ । विश्वव्यापी स्तरमा २३ करोड भन्दा बढी व्यक्तिले बोल्ने बङ्गाली विश्वमा सबैभन्दा बढी बोलिने भाषाहरू मध्ये पाँचौँ वा छैटौँ स्थानमा पर्छ । आफ्नो साहित्यको लागि चिनिने बङ्गालीलाई मातृभाषीहरूको सङ्ख्या फ्रान्सेली मातृभाषीहरूको सङ्ख्याभन्दा बढी छ ।

युरोपेली भाषाहरू

अङ्ग्रेजी

३७ करोड मातृभाषी भएको अङ्ग्रेजीको थप ६१ करोड द्वितीय भाषी भएको अनुमान गरिएको छ जसमध्ये २० करोडदेखि ३५ करोड वक्ताहरू चीनमा बस्छन् । अनुसन्धान तथा खोज पत्रमा पनि अङ्ग्रेजीको प्रयोग गर्ने चलन चल्तीमा आएको छ । हालसालको अनुसन्धानले फ्रान्समा आयोजना हुने अध्ययन अनुसन्धानमा फ्रान्सेलीको सट्टा अङ्ग्रेजीको प्रयोगको सुरुवात भएको छ । अङ्ग्रेजी इन्टरनेटमा सबैभन्दा बढी प्रयोग गरिने भाषा हो । सन् २०१९ को सर्वेक्षण अनुसार विश्वका सर्वोत्कृष्ट १ करोड वेबसाइटहरू मध्ये ५४% अङ्ग्रेजीमा छन् भने इन्टरनेट प्रयोगकर्ताहरू मध्ये २५.५% लाई अङ्ग्रेजी बोल्न आउँछ ।

फ्रान्सेली

उन्नाइसौँ र बीसौँ शताब्दीमा फ्रान्सेलीलाई सूचना प्रवाह र कूटनीतिक सेवामा प्रयोग गरिन्थ्यो । युरोपको रुस, रोमेनिया, बुल्गेरिया र ग्रिस तथा मध्य पूर्व र उत्तर अफ्रिकाको सिरिया, इजिप्ट, अटोमन साम्राज्य र इरानका उच्च वर्गका व्यक्तिले आफ्नो स्तरको चिनारीको रूपमा फ्रान्सेली भाषाको प्रयोग गर्थे । भारत, चिन, अर्जेन्टिना, ब्राजिल, चिली र उरुग्वेमा पनि फ्रान्सेलीलाई प्रमुख भाषाको दर्जा दिइन्थ्यो । यद्यपि, दोस्रो विश्व युद्धपछि उच्च स्तरको चिनारीको रूपमा प्रयोग गरिने फ्रान्सेलीलाई अङ्ग्रेजीले प्रतिस्थापन गर्‍यो । अझै पनि फ्रान्सेलीलाई लेबनान, ट्युनिसिया, अल्जेरिया र मोरक्कोमा द्वितीय भाषा तथा क्यानडा, स्विट्जरल्यान्ड र बेल्जियममा सह-आधिकारिक भाषाको मान्यता दिइएको छ । यसका साथै फ्रान्सेलीलाई संयुक्त राष्ट्र सङ्घ, उत्तर एट्लान्टिक सन्धि सङ्गठन, युरोपेली सङ्घ र उक्त अमेरिकी स्वतन्त्र व्यापार सम्झौता लगायत अन्य अन्तर्राष्ट्रिय सङ्गठनमा आधिकारिक भाषाको रूपमा प्रयोग गरिन्छ । फ्रान्सेली युरोपेली न्याय अदालतको प्रमुख कामकाजी भाषा हो । उच्च भाषिक प्रतिष्ठा भएको मानिने फ्रान्सेलीलाई वर्तमानमा पनि कूटनीति र अन्तर्राष्ट्रिय वाणिज्यमा प्रयोग गरिन्छ । यसका साथै यसलाई टन्नै मान्छेहरूले द्वितीय भाषाको रूपमा प्रयोग गर्छन् ।

जर्मनेली

विभिन्न भाषिका भए पनि जर्मनेलीलाई कयौँ शताब्दीसम्म पवित्र रोमन साम्राज्य, पूर्वी प्रसा राज्य, अस्ट्रेलियाली-हङ्गेरियाली साम्राज्य, बाल्टिक राज्य र ट्रान्जलभेनियामा सम्पर्क भाषाको रूपमा प्रयोग गरिन्थ्यो । मध्य र पूर्वी युरोप तथा अन्तर्राष्ट्रिय वैज्ञानिक समुदायमा पनि जर्मनेली भाषालाई महत्त्वपूर्ण मानिन्छ । युरोपेली सङ्घमा अङ्ग्रेजी र फ्रान्सेलीका साथमा जर्मनेलीलाई आधिकारिक भाषाको मान्यता दिइएको छ । सन् २०१९ को सर्वेक्षण अनुसार विश्वका सर्वोत्कृष्ट १ करोड वेबसाइटहरू मध्ये ५.८% जर्मनेलीमा छन् भने इन्टरनेट प्रयोगकर्ताहरू मध्ये २.१% लाई जर्मनेली बोल्न आउँछ ।

रुसी

संयुक्त राष्ट्र सङ्घ र अन्तर्राष्ट्रिय अन्तरिक्ष स्टेशनमा आधिकारिक भाषाको रूपमा प्रयोग गरिने रुसी युरोपको सबैभन्दा बढी बोलिने मातृभाषा र युरेसियामा सबैभन्दा बढी फैलिएको भाषा हो । सन् २०१९ को सर्वेक्षण अनुसार विश्वका सर्वोत्कृष्ट १ करोड वेबसाइटहरू मध्ये ५.९% रुसीमा छन् भने इन्टरनेट प्रयोगकर्ताहरू मध्ये २.५% लाई रुसी बोल्न आउँछ ।

रुसी साम्राज्य र सोभियत सङ्घमा प्रमुख भाषा मानिने रुसीको शिक्षा पूर्वी गुट राष्ट्रमा अनिवार्य बनाइएको थियो । यद्यपि, सोभियत सङ्घको विघटन पछि यसको शिक्षा कम भई सन् २०१३ को तथ्याङ्क अनुसार रुसी भाषीको सङ्ख्या १० करोडले घटेको थियो । ककेसस, मध्य एसिया, पूर्वी युरोप र बाल्टिक राज्यमा भने अझै पनि रुसी प्रख्यात छ ।

स्पेनी

स्पेनी चिनियाँ पछि सबैभन्दा बढी बोलिने मातृभाषा हो । मध्यकालमा स्पेनी साम्राज्यमा प्रयोग गरिने स्पेनी वर्तमानमा स्पेन र ब्राजिल, फ्रेन्च गायाना र हाइटी बाहेकका ल्याटिन अमेरिकी देशहरूमा प्रयोग गरिन्छ । संयुक्त राज्य अमेरिकाको फ्लोरिडा र मेक्सिकोको सिमानामा पर्ने अमेरिकी राज्यहरूमा पनि स्पेनी बोलिन्छ । सन् २०११ को तथ्याङ्क अनुसार कुल अमेरिकी जनसङ्ख्याको १३% व्यक्तिहरू स्पेनी बोल्नमा प्रवीण थिए । सन् २०१६ भित्र स्पेनी अमेरिकी माध्यमिक तथा उच्च तहका विद्यालयमा सिकाइने प्रमुख विदेशी भाषा बन्यो । स्पेनीलाई संयुक्त राष्ट्र सङ्घमा आधिकारिक भाषाको मान्यता दिइएको छ । सन् २०१९ को तथ्याङ्क अनुसार भाषाको आधारमा इन्टरनेट प्रयोगकर्ताको विभाजन गर्दा स्पेनी (७.९%) अङ्ग्रेजी (२५.२%) र चिनियाँ (१९.३%) पछि परी तेस्रो स्थानमा परेको थियो ।

इतिहास

प्राचीन कालमा सम्पर्क भाषाका रूपमा प्रयोग गरिने भाषाहरूको सूचीमा प्राचीन मिश्रमा बोलिने मिश्री; मेसोपोटामिया र इराकको इतिहासमा बोलिने सुमेरियन, अक्कादी र आरामाईक; युनानमा बोलिने प्राचीन युनानी जसबाट अलेक्जेन्डर द ग्रेटद्वारा जितिएको म्यासेडोनिया र बाइजेन्टाइन साम्राज्यमा बोलिने कोइनी युनानीको विकास भयो; रोमन साम्राज्यमा बोलिने र अहिले रोमन क्याथोलिक चर्चको प्रमुख सांस्कृतिक भाषा मानिने ल्याटिन; चीनको इतिहासमा पूर्वी एसियामा बोलिने शास्त्रीय चिनियाँ; फारसी साम्राज्यमा बोलिने फारसी जुन अरबी पछि इस्लामी संसारको दोस्रो प्रमुख सम्पर्क भाषा थियो; दक्षिण एसिया, दक्षिण पूर्वी एसिया र मध्य एसियामा बोलिने संस्कृत पर्छन् । रोमान्स भाषाहरूले ल्याटिन रोमन साम्राज्यको सम्पर्क भाषा भएको पुष्टि गर्छ । उदाहरणका लागि इटालियन भाषा भूमध्य सागरीय क्षेत्रमा पहिले देखि नै महत्त्वपूर्ण थियो र वर्तमानमा क्याथोलिक चर्च, ओपेरा र फेसन उद्योगमा सबैभन्दा बढी प्रयोग गरिने भाषा भएको छ । अटोमन साम्राज्यमा, त्यसैगरी, तुर्की भाषाहरू बोलिन्थे । हेलेनिस्टिक कालमा कोइनी युनानीलाई विश्व भाषाको दर्जा दिइएको थियो । यद्यपि, आधुनिक युनानीमा स्लाभिक, अरबी र तुर्कीको प्रभाव परेको हुनाले यसले प्राचीन युनानको प्रतिनिधित्व गर्दैन । अरबी र तुर्की भाषाहरूको प्रवर्धनको श्रेय चाहिँ खिलाफत र प्रथम तुर्की खानतलाई दिइन्छ ।

भाषिक साम्राज्यवादले गर्दा विश्व भाषा बनेका भाषाहरूले कडा राजनीतिक प्रभाव पर्ने क्षमता राख्छन् । सोभियत साहित्यमा रुसीलाई "अन्तरराष्ट्रियताको विश्व भाषा" घोषणा गर्नका साथै फ्रान्सेलीको "फेन्सी कुरियरको भाषा" र अङ्ग्रेजीको "व्यापारीहरूको शब्दपत्र" भनिने चलन पनि हट्यो । कयौँ अन्तर्राष्ट्रिय सहायक भाषाको बीचमा एस्पेरान्तो सबैभन्दा प्रचलित भए पनि कुनै पनि भाषालाई विश्व भाषाको सङ्ख्यामा बोल्ने र सिक्ने गरिँदैन । धेरै प्राकृतिक भाषालाई विश्वव्यापी स्तरमा सम्पर्क भाषा बनाउने प्रस्ताव राखिएका छन् ।

• 
  पूर्वी रोमन साम्राज्य - कोइनी युनानी
• 
  पश्चिम रोमन साम्राज्य - सरलीकृत ल्याटिन (ल्याटिन युरोप)
• 
  प्रथम तुर्की खानत - तुर्की भाषाहरू

जीवित विश्व भाषाहरू

केही स्रोत कुनै पनि विश्व भाषालाई जीवित विश्व भाषाको स्तर दिन निम्न सर्तहरू पूरा हुनुपर्छ:

• सो भाषाको अधिक सङ्ख्यामा वक्ताहरू हुनुपर्छ ।
• सो भाषालाई सम्पर्क भाषाको दर्जा दिइएको हुनुपर्छ ।
• सो भाषालाई धेरै मुलुकमा आधिकारिक भाषाको मान्यता दिइएको हुनुपर्छ ।
• सो भाषा विश्वका विभिन्न स्थानमा बोलिने हुनुपर्छ ।
• सो भाषाको प्रयोग एक भन्दा बढी जातीय समूहले गर्ने हुनुपर्छ ।
• सो भाषालाई औपचारिक रूपमा विदेशी भाषाको रूपमा पढाइने हुनुपर्छ ।
• सो भाषाको प्रयोग गर्दा भाषिक प्रतिष्ठा झल्किने हुनुपर्छ ।
• सो भाषा वैदेशिक व्यापारमा प्रयोग गरिने हुनुपर्छ ।
• सो भाषा अन्तर्राष्ट्रिय सङ्गठनमा प्रयोग गरिने हुनुपर्छ ।
• सो भाषा शैक्षिक समुदायमा प्रयोग गरिने हुनुपर्छ ।
• सो भाषामा निश्चित सङ्ख्यामा साहित्य रचना भएको हुनुपर्छ ।

विश्वमा महत्त्वपूर्ण भाषा मानिने जापानीको १० करोड भन्दा बढी वक्ता भए पनि उपर्योक्त मापदण्डको आधारमा त्यसलाई विश्व भाषा मान्न सकिँदैन । जातीय, संस्कृतिक र भाषिक दृष्टिकोणले जापान सजातीय छ । त्यहाँको भाषालाई कहिले पनि सम्पर्क भाषाको दर्जा दिइएको छैन । सन् १९८० तिर अन्तर्राष्ट्रिय चासोका कारण विश्वव्यापी स्तरमा विभिन्न विश्वविद्यालय, माध्यमिक विद्यालय र प्राथमिक विद्यालयमा समेत जापानी सिकाइए पनि यसले सीमित क्षेत्रमा मात्रै प्रभाव परेको छ ।

विश्व भाषाको दर्जा दिइएका भाषाहरू निम्न तालिकामा प्रस्तुत छन्:

स्रोत: एथ्नोलग

भाषा	परिवार	शाखा	मातृभाषी	द्वितीय भाषी	कुल वक्ता	आधिकारिक वितरण स्थिति	वितरणको नक्सा
अङ्ग्रेजी	भारोपेली	जर्मेनिक	३६ करोड ९७ लाख	८९ करोड ८४ लाख	१ अर्ब २६ करोड ८० लाख	अङ्ग्रेजी आधिकारिक भाषा हुने क्षेत्रीय एकाइहरू
फ्रान्सेली	भारोपेली	रोमान्स	७ करोड ७३ लाख	१९ करोड ९३ लाख	२७ करोड ६६ लाख	फ्रान्सेली आधिकारिक भाषा हुने क्षेत्रीय एकाइहरू

केही स्रोतबाट विश्व भाषाको भने अन्य स्रोतबाट बहुकेन्द्रीय भाषाको मान्यता पाएका भाषाहरू निम्न छन्:

स्रोत: एथ्नोलग

भाषा	परिवार	शाखा	मातृभाषी	द्वितीय भाषी	कुल वक्ता	आधिकारिक वितरण स्थिति	वितरणको नक्सा
स्पेनी	भारोपेली	रोमान्स	४६ करोड ३० लाख	७ करोड ४९ लाख	५३ करोड ७९ लाख	स्पेनी आधिकारिक भाषा हुने देशहरू
चिनियाँ	चिनियाँ-तिब्बती	चिनियाँ	—	—	१ अर्ब ३२ करोड ४० लाख	चिनियाँ आधिकारिक भाषा हुने क्षेत्रीय एकाइहरू
अरबी	सामी-हामी	सामी	—	—	३३ करोड ५२ लाख	अरबी आधिकारिक भाषा हुने देशहरू
पोर्चुगिज	भारोपेली	रोमान्स	२२ करोड ७९ लाख	२ करोड ४२ लाख	२५ करोड २२ लाख	पोर्चुगिज आधिकारिक भाषा हुने क्षेत्रीय एकाइहरू
हिन्दुस्तानी (हिन्दी, उर्दू)	भारोपेली	हिन्द	५९ करोड ६० लाख [(हिन्दी) ५२ करोड ८३ लाख + (उर्दू) ६ करोड ८२ लाख]	२४ करोड [(हिन्दी) १३ करोड ९२ लाख + (उर्दू) १० करोड १० लाख]	८३ करोड ७० लाख (सन् २०२०)	हिन्दुस्तानी आधिकारिक भाषा हुने क्षेत्रीय एकाइहरू खाडी मुलुकमा पनि बोलिने र बुझिने
रुसी	भारोपेली	स्लाभिक	१५ करोड ३६ लाख	१० करोड ४३ लाख	२५ करोड ८० लाख	रुसी आधिकारिक भाषा हुने क्षेत्रीय एकाइहरू
जर्मनेली	भारोपेली	जर्मेनिक	मानक: ७ करोड ५५ लाख	मानक: ५ करोड ६१ लाख	मानक: १३ करोड १६ लाख	जर्मनेली आधिकारिक भाषा हुने क्षेत्रीय एकाइहरू

अन्य बहुकेन्द्रीय भाषाहरू

थप जानकारी: सम्पर्क भाषा

विश्व भाषाको दर्जा नपाए पनि धेरै ठाउँमा बोलिने भाषाहरू निम्न छन्:

भाषा	मातृभाषी	कुल वक्ता	आधिकारिक वितरण स्थिति	वितरणको नक्सा
डच र अफ्रिकी	२.९ करोड	३ करोड	डच र अफ्रिकी आधिकारिक भाषा हुने क्षेत्रीय एकाइहरू
बङ्गाली	२४.३ करोड	२६.२ करोड	भारत (पश्चिम बङ्गाल, त्रिपुरा र आसाम) र बङ्गलादेशमा आधिकारिक भाषा
मले र इन्डोनेशियाई	३.९ करोड	२१.८ करोड	मले आधिकारिक भाषा हुने क्षेत्रीय एकाइहरू
स्वाहिली	१.६ करोड	९.८ करोड	तान्जनिया, केन्या, प्रजातान्त्रिक गणतन्त्र कङ्गो, रुवान्डा, युगान्डा, अफ्रिकी सङ्घ र पूर्वीय अफ्रिकी समुदायमा आधिकारिक भाषा
फारसी	५.८ देखि ६ करोड	६.१ to देखि ११ करोड	अफगानिस्तानमा दारीको रूपमा, ताजकिस्तानमा ताजिकको रूपमा र इरानमा आधिकारिक भाषा
तुर्केली	७.४ करोड	७.९ करोड १० करोड	टर्की, साइप्रस र उत्तरी साइप्रसमा आधिकारिक भाषा तथा बोस्निया र हर्जगोभिना, उत्तर म्यासेडोनिया, रोमानिया, इराक, युनान र कोसोभोमा मान्यता दिइएको अल्पसङ्ख्यक भाषा
इटालियन	६.५ करोड	६.८देखि ८.५ करोड	इटाली, स्विट्जरल्यान्ड, सान मारिनो, माल्टा र भ्याटिकन सिटीमा आधिकारिक भाषा
तमिल	६.८ करोड	७.५ करोड	तमिल आधिकारिक भाषा हुने क्षेत्रीय एकाइहरू

बाह्य कडी

• अङ्ग्रेजी 'विश्व भाषा' को पूर्वानुमान (बिबिसी, डिसेम्बर २००४)
• सन् १९०३ लेख - 'के हाम्रो अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा प्रयोग गरिने भाषा बन्छ ?