अफगानिस्तान
अफगानिस्तान, आधिकारिक रूपमा इस्लामिक इमिरेट्स अफगानिस्तान, मध्य एसिया र दक्षिण एसियाको चौराहमा अवस्थित एक भूमि-बन्द देश हो। एसियाको मुटु भनेर चिनिन्छ, यसको सिमाना पूर्व र दक्षिणमा पाकिस्तान, पश्चिममा इरान, उत्तरपश्चिममा तुर्कमेनिस्तान, उत्तरमा उज्बेकिस्तान, उत्तरपूर्वमा ताजिकिस्तान र उत्तरपूर्व र पूर्वमा चीनले घेरेको छ।[७] ६,५२,८६४ वर्ग किलोमिटर (२,५२,०७२ वर्ग माइल) भूमि ओगटेको यो देश मुख्यतया पहाडी छ जसको उत्तर र दक्षिण-पश्चिममा मैदानहरू छन्, जुन हिन्दुकुश पर्वत शृङ्खलाद्वारा अलग गरिएको छ। काबुल देशको सबैभन्दा ठुलो सहर हो र यसको राजधानीको रूपमा काम गर्दछ। विश्व जनसङ्ख्या समीक्षाअनुसार सन् २०२३ सम्ममा अफगानिस्तानको जनसङ्ख्या ४ करोड ३० लाख छ। अफगानिस्तानको राष्ट्रिय तथ्याङ्क सूचना प्राधिकरणले सन् २०२० सम्ममा अफगानिस्तानको जनसङ्ख्या तीन करोड २९ लाख रहेको अनुमान गरेको छ।
 | |
राष्ट्रिय गान: अफगानी राष्ट्रिय गान | |
.svg) | |
_-_AFG_-_UNOCHA.svg) | |
| राजधानी र सबैभन्दा ठुलो सहर | काबुल ३४°३१′उ॰ ६९°११′पू॰ / ३४.५१७°N ६९.१८३°Eनिर्देशाङ्कहरू: ३४°३१′उ॰ ६९°११′पू॰ / ३४.५१७°N ६९.१८३°E[१] |
| आधिकारिक भाषाहरू | |
| धर्म | इस्लाम |
| रैथाने(हरू) | अफगानी [alternatives] |
| सरकार | एकात्मक अन्तरिम धार्मिक इस्लामी इमिरेट्स |
• नेता | हिबतुल्लाह अखुन्दजादा |
• प्रधानमन्त्री | हसन अखुन्द |
| व्यवस्थापिका | नेतृत्व परिषद् (सल्लाहकार निकाय)[२] |
| स्थापना | |
| सन् १७०९ अप्रिल | |
| सन् १७४७ अक्टोबर | |
| सन् १९१९ अगस्ट १९ | |
• इस्लामिक इमिरेट्सको पुनर्स्थापना | सन् २०२१ अगस्ट १५ |
| क्षेत्रफल | |
• जम्मा | ६,५२,८६७ किमी२ (२,५२,०७३ वर्ग माइल) (४१औँ) |
• पानी (%) | नगण्य |
| जनसङ्ख्या | |
• सन् २०२१ अनुमानित | ४०,२१८,२३४[३] (३७औँ) |
• घनत्व | ४३.५ /किमी2 (११२.७ /वर्ग माइल) (१५०औँ) |
| कुल ग्राहस्थ उत्पादन (क्रय शक्ति समता) | २०१४ लगत |
• जम्मा | $३६.८३८ विलियन[४] |
• प्रति व्यक्ति | $१,१७७[४] |
| कुल ग्राहस्थ उत्पादन (साङ्केतिक) | २०१४ लगत |
• जम्मा | $२१.७४७ विलियन[४] |
• प्रति व्यक्ति | $६९५[४] |
| गिनी (२००८) | २९[५] न्यून |
| मानव विकास सूचकाङ्क (२०१३) |  ०.४६८[६]न्यून · १६९औँ |
| मुद्रा | अफगानी (AFN) |
| समय क्षेत्र | अन्तर्राष्ट्रिय प्रमाणिक समय+४:३० (D†) |
| सडक प्रयोग | दायाँ |
| टेलिफोन कोड | +९३ |
| इन्टरनेट डोमेन | .af افغانستان. |
अफगानिस्तानमा मानव बस्ती मध्य पुरापाषाण युगको हो। साम्राज्यहरूको चिहानको रूपमा लोकप्रिय रूपमा चिनिने यो भूमि ऐतिहासिक रूपमा विभिन्न मानिसहरूको घर भएको छ र पर्सियाली, अलेक्जान्डर द ग्रेट, मौर्य साम्राज्य, अरब मुस्लिम, मङ्गोल, ब्रिटिस, सोभियत सङ्घ र अमेरिकी नेतृत्वको गठबन्धन धेरै सैन्य अभियानहरू देखेको छ। अफगानिस्तानले स्रोतको रूपमा पनि सेवा गऱ्यो जहाँबाट ग्रिको-ब्याक्ट्रियन र मुगलहरू, अन्यहरू बीच, प्रमुख साम्राज्यहरू गठन गर्न उठे। इरानी र भारतीय सांस्कृतिक क्षेत्रहरूमा विभिन्न विजयहरू र अवधिहरू यो क्षेत्र जोरोस्ट्रियनवाद, बौद्ध धर्म, हिन्दु धर्म र पछि इस्लामको केन्द्र थियो। अफगानिस्तानको आधुनिक राज्य १८औँ शताब्दीमा दुर्रानी अफगान साम्राज्य सुरु भयो, यद्यपि दोस्त मोहम्मद खान कहिलेकाहीँ पहिलो आधुनिक अफगान राज्य संस्थापक मानिन्छ। अफगानिस्तानलाई एकताबद्ध गर्ने उनको अन्तिम अभियान केही दिनपछि सन् १८६३ मा दोस्त मोहम्मदको मृत्यु भयो र फलस्वरूप अफगानिस्तानलाई गृहयुद्धमा फ्याँकिएको थियो। यस समयमा, अफगानिस्तान ब्रिटिस साम्राज्य र रूसी साम्राज्य बिचको ग्रेट गेममा एक बफर राज्य बन्यो। भारतबाट, अङ्ग्रेजहरूले अफगानिस्तानलाई वशमा पार्ने प्रयास गरे तर पहिलो अङ्ग्रेज-अफगान युद्धमा पछि हटाइएको थियो। यद्यपि, दोस्रो अङ्ग्रेज-अफगान युद्ध ब्रिटिस विजय र ब्रिटिस राजनीतिक प्रभावको सफल स्थापना देख्यो। सन् १९१९ मा तेस्रो अङ्ग्रेज-अफगान युद्ध अफगानिस्तान विदेशी राजनीतिक आधिपत्यबाट मुक्त भयो र जुन १९२६ मा अमानुल्लाह खान नेतृत्वमा अफगानिस्तानको स्वतन्त्र राज्यको रूपमा देखा पर्यो। यो राजतन्त्र लगभग आधा शताब्दीसम्म चल्यो, जबसम्म सन् 1973 मा जाहिर शाहलाई अपदस्थ गरियो, त्यसपछि अफगानिस्तान गणतन्त्रको स्थापना भयो।
व्युत्पत्ति
सम्पादन गर्नुहोस्केही विद्वानहरूले सुझाव दिन्छन् कि मूल नाम अफगान संस्कृत शब्द अश्वकनबाट आएको हो, जुन नाम हिन्दुकुश प्राचीन बासिन्दाहरूका लागि प्रयोग गरिएको थियो। अश्व शाब्दिक अर्थ "घोडसवार", "घोडा प्रजनन गर्नेहरू", वा "घोडचढी" (अश्वबाट, संस्कृत र अवेस्तन शब्दहरू "घोडा" को लागि) हो।[८]
इतिहास
सम्पादन गर्नुहोस्अलेक्ज्याण्डर द ग्रेट र उनको म्यासेडोनियन सेनाहरू एक वर्ष अघि गौगामेलाको युद्धमा पर्सियाको दारियस III लाई पराजित गरेपछि ३३० ईपूर्वमा अफगानिस्तान आइपुगे। अलेक्ज्याण्डरको छोटो व्यवसाय पछि, सेल्युसिड साम्राज्यको उत्तराधिकारी राज्यले ३०५ ईपूर्व सम्म यस क्षेत्रलाई नियन्त्रण गर्यो, जब तिनीहरूले गठबन्धन सन्धिको भागको रूपमा मौर्य साम्राज्यलाई धेरै दिए। मौर्यहरूले हिन्दुकुशको दक्षिणी क्षेत्रलाई लगभग १८५ ईपूर्वमा पराजित नगरेसम्म नियन्त्रण गरे। तिनीहरूको पतन अशोकको शासन समाप्त भएको ६० वर्ष पछि सुरु भयो, जसले ग्रीको-ब्याक्ट्रियनहरूद्वारा हेलेनिस्टिक पुनर्विजयको नेतृत्व गर्यो। यसको धेरैजसो भाग चाँडै टुटे र इन्डो-ग्रीक राज्यको हिस्सा बन्यो। ईपूर्व दोस्रो शताब्दीको उत्तरार्धमा इन्डो-सिथियनहरूद्वारा तिनीहरू पराजित र निष्कासित भएका थिए।[९][१०] रेसम मार्ग ईपूर्व प्रथम शताब्दीको दौडान देखा पर्यो, र अफगानिस्तानले चीन, भारत, पर्सिया र उत्तरमा हालको उजबेकिस्तानको बुखारा, समरकन्द र खीवा सहरहरू जाने मार्गहरूको साथ व्यापारमा फस्टाएको थियो।[११] यस केन्द्र बिन्दुमा चिनियाँ रेशम, फारसी चाँदी र रोमन सुन जस्ता वस्तुहरू र विचारहरू आदानप्रदान भए, जबकि वर्तमान अफगानिस्तानको क्षेत्र मुख्यतया बदख्सान क्षेत्रबाट ल्यापिस लाजुली ढुङ्गाहरू खनन र व्यापार गर्दै आएको थियो।
१६औँ शताब्दीको प्रारम्भमा बाबर फर्घानाबाट आइपुगे र अर्गुन वंशबाट काबुल कब्जा गरे।[१२] बाबर पानीपतको पहिलो युद्ध दिल्ली सल्तनतमा शासन गरेका अफगान लोदी वंशलाई जित्नका लागि अगाडि बढ्नेछन्।[१३] १६औँ र १८औँ शताब्दीको बिचमा, बुखारा, इरानी सफाविद र भारतीय मुगलहरू उज्बेक खानटले यस क्षेत्रका केही भागहरूमा शासन गरे।[१४] मध्ययुगीन अवधिमा, अफगानिस्तानको उत्तरपश्चिमी क्षेत्रलाई क्षेत्रीय नाम खोरासानले उल्लेख गरेको थियो, जुन १९औँ शताब्दीसम्म सामान्यतया मूल निवासीहरू बीच आफ्नो देशको वर्णन गर्न प्रयोग गरिन्थ्यो।[१५]
सोभियत-अफगान युद्धले अफगानिस्तानमा गम्भीर सामाजिक प्रभाव पारेको थियो। समाजको सैन्यीकरणले भारी सशस्त्र प्रहरी, निजी अङ्गरक्षकहरू, खुला रूपमा सशस्त्र नागरिक सुरक्षा समूहहरू, र त्यस्ता अन्य चीजहरू अफगानिस्तानमा दशकौंसम्म सामान्य बन्यो। परम्परागत शक्ति संरचना पादरी, समुदायका वृद्ध, बुद्धिजीवी वर्ग र सेनाबाट शक्तिशाली सरदारहरूको पक्षमा सरेको थियो।[१६]
अक्टोबर २००१ मा, संयुक्त राज्य अमेरिकाले तालिबानलाई सत्ताबाट हटाउन अफगानिस्तानमा आक्रमण गऱ्यो, उनीहरूले सेप्टेम्बर 11 को आक्रमणका प्रमुख संदिग्ध ओसामा बिन लादेन हस्तान्तरण गर्न अस्वीकार गरेपछि, जो तालिबानको "अतिथि" थिए र अफगानिस्तानमा उनको अल-कायदा नेटवर्क सञ्चालन गरिरहेका थिए। अधिकांश अफगानहरूले अमेरिकी आक्रमणलाई समर्थन गरे। प्रारम्भिक आक्रमणको समयमा, अमेरिका र बेलायतका सेनाहरूले अल-कायदाको प्रशिक्षण शिविरहरूमा बम प्रहार गरे, र पछि उत्तरी गठबन्धनसँग काम गर्दा तालिबान शासन समाप्त भयो।[१७]
भूगोल
सम्पादन गर्नुहोस्अफगानिस्तान दक्षिणी-मध्य एसियामा अवस्थित छ अफगानिस्तानमा केन्द्रित क्षेत्रलाई "एसियाको चौराहा" मानिन्छ, र देशको उपनाम हार्ट अफ एसिया रहेको छ। प्रख्यात उर्दु कवि अल्लामा इकबाल एक पटक देशको बारेमा लेखेका थिएः
एसिया पानी र पृथ्वीको शरीर हो, जसको हृदय अफगान राष्ट्र हो। यसको कलहबाट, एसियाको कलह; र यसको कलहबाट, एसियाको कलह।
६,५२,८६४ किमी२ (२,५२,०७२ वर्ग माइल) मा,[१८] अफगानिस्तान विश्वको ४१औँ ठुलो देश हो, [१९] फ्रान्सभन्दा अलिकति ठुलो र म्यानमारभन्दा सानो, र संयुक्त राज्य अमेरिकाको टेक्सास जति आकारको छ। अफगानिस्तान भूपरिवेष्ठित भएकोले त्यहाँ कुनै तटीय रेखा छैन। अफगानिस्तानले पूर्व र दक्षिणमा पाकिस्तानसँग यसको सबैभन्दा लामो भूमि सीमा साझा गर्दछ, त्यसपछि उत्तरपूर्वमा ताजिकिस्तान, पश्चिममा इरान, उत्तर-पश्चिममा तुर्कमेनिस्तान, उत्तरमा उज्वेकिस्तान र सुदूर उत्तरपूर्वमा चीनसँग सीमानाहरू छन्।
प्रशासनिक विभाजनहरू
सम्पादन गर्नुहोस्अफगानिस्तान प्रशासनिक रूपमा ३४ प्रान्तहरूमा विभाजित छ। प्रत्येक प्रदेशमा एक जना प्रदेश प्रमुख र एक जना राजधानी छन्। देशलाई लगभग ४०० प्रान्तीय जिल्लाहरूमा विभाजित गरिएको छ, जसमध्ये प्रत्येकले सामान्यतया एक सहर वा धेरै गाउँहरू समेट्छ। प्रत्येक जिल्लाको प्रतिनिधित्व एक जिल्ला राज्यपालद्वारा गरिन्छ।
संविधानको धारा १४० र निर्वाचनसम्बन्धी राष्ट्रपतिको अध्यादेश अनुसार सहरका मेयरहरू चार वर्षका लागि स्वतन्त्र र प्रत्यक्ष निर्वाचनबाट निर्वाचित हुनुपर्ने व्यवस्था छ। तर व्यवहारमा मेयरहरू सरकारले नै नियुक्त गर्ने गरेको छ।[२०]
विदेशी सम्बन्ध
सम्पादन गर्नुहोस्सन् १९४६ मा अफगानिस्तान संयुक्त राष्ट्र सङ्घको सदस्य बनेको थियो।[२१] ऐतिहासिक रूपमा, अफगानिस्तानको जर्मनीसँग बलियो सम्बन्ध थियो, सन् १९१९ मा अफगानिस्तानको स्वतन्त्रतालाई मान्यता दिने पहिलो देशहरू मध्ये एक, सोभियत सङ्घ, जसले अफगानिस्तानका सेनाहरूलाई धेरै सहायता र सैन्य प्रशिक्षण प्रदान गर्यो र सन् १९२१ र १९७८ मा मैत्री सन्धिमा हस्ताक्षर गरेको थियो। डुरान्ड लाइन सीमा मुद्दा र अफगान विद्रोही समूहहरूमा पाकिस्तान संलग्नता जस्ता विभिन्न कारणहरूले गर्दा पाकिस्तानसँगको सम्बन्ध प्रायः तनावपूर्ण रहेको छ।
कृषि
सम्पादन गर्नुहोस्कृषि उत्पादन अफगानिस्तानको अर्थतन्त्रको मेरुदण्ड हो [२२] र यसले परम्परागत रूपमा अर्थतन्त्रमा प्रभुत्व जमाएको छ, सन् २०१८ सम्म करिब ४०% श्रमशक्तिलाई रोजगारी दिएको छ [२३] यो देश अनार, अङ्गूर, खुबानी, खरबुजा र अन्य धेरै ताजा र सुक्खा फल उत्पादनको लागि परिचित छ। अफगानिस्तान पनि २०१० मा विश्वको शीर्ष भांग उत्पादक बनेको थियो [२४] मार्च २०२३ मा, तथापि, हिबतुल्लाह अखुन्दजादाको डिक्रीद्वारा भांग उत्पादनमा प्रतिबन्ध लगाइएको थियो।[२५]
सन्दर्भ सामग्रीहरू
सम्पादन गर्नुहोस्- ↑ [[[:ढाँचा:Geonameslink]] Islamic Republic of Afghanistan] in [[[:ढाँचा:Geonamesabout]] Geonames.org (CC BY)]
- ↑ Sofoglu, Murat (२७ सेप्टेम्बर २०२१), "How the Taliban governs itself", TRT World, अन्तिम पहुँच १३ मार्च २०२२।
- ↑ "The World Factbook: Afghanistan", अन्तिम पहुँच जुलाई २४, २०१४। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण जुलाई ९, २०१६ मिति
- ↑ ४.० ४.१ ४.२ ४.३ "Afghanistan", International Monetary Fund, अन्तिम पहुँच २६ अप्रिल २०१४।
- ↑ "Gini Index", World Bank, मूलबाट २०१४-०५-११-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २ मार्च २०११।
- ↑ "2014 Human Development Report Summary", United Nations Development Programme, २०१४, पृ: 21–25, अन्तिम पहुँच २७ जुलाई २०१४।
- ↑ د هېواد د وګړو اټکل برآورد نفوس کشور1399, अन्तिम पहुँच १ जुलाई २०२०।
- ↑ Ancient India, पृ: ९९, डिओआई:Ramesh Chandra Majumdar
|doi=मान जाँच (सहायता)। - ↑ "Country Profile: Afghanistan", Library of Congress Country Studies on Afghanistan, अगस्ट २००८, मूलबाट ८ अप्रिल २०१४-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच १० अक्टोबर २०१०।
- ↑ Runion 2007, पृष्ठ 44.
- ↑ "'Afghanistan and the Silk Road: The land at the heart of world trade' by Bijan Omrani", UNAMA, ८ मार्च २०१०, मूलबाट १६ अगस्ट २०२१-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच १७ जुन २०२०।
- ↑ Barfield 2012, पृष्ठ. 92–93.
- ↑ Barfield 2012, पृष्ठ. 75.
- ↑ Dupree 1997, पृष्ठ. 319, 321.
- ↑ The History of India, London, पृ: ८, डिओआई:Firishta
|doi=मान जाँच (सहायता)। - ↑ "Afghanistan", publishing.cdlib.org, मूलबाट २१ जनवरी २०२३-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २५ अगस्ट २०२१।
- ↑ Tyler, Patrick (८ अक्टोबर २००१), "A Nation challenged: The attack; U.S. and Britain strike Afghanistan, aiming at bases and terrorist camps; Bush warns 'Taliban will pay a price'", The New York Times, मूलबाट ११ अप्रिल २०१४-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २८ फेब्रुअरी २०१०।
- ↑ "Land area (sq. km)", World Development Indicators, World Bank, २०११, मूलबाट २९ अक्टोबर २०१३-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच १३ अक्टोबर २०११।
- ↑ "CIA Factbook – Area: 41", Central Intelligence Agency, २६ नोभेम्बर १९९१, मूलबाट ३१ जनवरी २०१४-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच ४ फेब्रुअरी २०१२। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण ३१ जनवरी २०१४ मिति
- ↑ Jamie Boex; Grace Buencamino; Deborah Kimble, "An Assessment of Afghanistan's Municipal Governance Framework", Urban Institute Center on International Development and Governance, मूलबाट ४ जुलाई २०१९-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच ४ जुलाई २०१९। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण ४ जुलाई २०१९ मिति
- ↑ Dupree 1997, पृष्ठ 642.
- ↑ "Agriculture", USAID, मूलबाट २९ सेप्टेम्बर २०१३-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २३ मे २०१७। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २९ सेप्टेम्बर २०१३ मिति
- ↑ "Unlocking the Potential of Agriculture for Afghanistan's Growth", World Bank।
- ↑ Burch, Jonathon (३१ मार्च २०१०), "Afghanistan now world's top cannabis source: U.N.", Reuters।
- ↑ Sultan, Abid, "Taliban leader bans cannabis cultivation in Afghanistan", Taliban leader bans cannabis cultivation in Afghanistan, अन्तिम पहुँच १ जुलाई २०२४।