काठमाडौँको इतिहास

काठमाडौँ उपत्यकाबाट अविभाज्य रहेको काठमाडौँ सहरको इतिहास पुरातन समयदेखिको हो।

काठमाडौँ उपत्यका भरी आज काठमाडौँ सहरको विस्तार

प्राचीन काठमाडौँ

पुरातात्विक अन्वेषणले काठमाडौँ र उपत्यकाका अन्य दुई भगिनी सहरहरू सबैभन्दा पुरानो सहरहरू थिए र १६७ ईपूर्व र १ सन् बीचको अवधिमा पत्ता लगाइएको सङ्केत गर्दछ। उपत्यकाको दक्षिणी भाग काठमाडौँको हडिगाउँ र लुभुमा गरिएको उत्खननमा इँटाका पर्खाल र ढुङ्गा युगका औजारहरू फेला परेका छन्।

१९९२ मा, पूर्वी काठमाडौँको मालिगाउँमा एउटा घरको जगको लागि खाडल खनेका कामदारहरूले जीवनको आकार (१७१ x ४९) पत्ता लगाए। सेमी) फिक्का बलौटे ढुङ्गामा कुँदिएको खडा पुरुष आकृति, स्पष्ट रूपमा कुषाण शैलीमा बनाइएको। मूर्तिकला प्रारम्भिक लिच्छवी वा पूर्व-लिच्छवी राजा, जया वर्मन नामको पेडस्टलमा शिलालेख सहित दान गरिएको थियो। आकृतिको पहिचान विवादित भए पनि यो लेखकको यो तस्विरमा जया वर्मन स्वयं रहेको हुनसक्ने धारणा छ। यो काठमाडौँ उपत्यकाको सबैभन्दा पुरानो शिलालेख हो। "यस मूर्तिको शिलालेख, स्पष्ट रूपमा संवत् १०७ को मिति, सम्भवतः १८५ सँग मिल्दोजुल्दो, यो पहिले हराइरहेको प्रमाण प्रदान गर्दछ, र काठमाडौँ उपत्यकामा शाही शासनको लगभग तीन सय वर्षको ऐतिहासिक दस्तावेजलाई पछाडि धकेल्छ"।

उपत्यकाको भौगोलिक अवस्थाले बुद्धको पालामा तीर्थस्थल भएको वर्तमान पशुपतिनाथ मन्दिरको मुनि बागमती नदीको चोबर घाटी नजिक एउटा तालको अस्तित्वलाईऔँल्याउँछ। यस ताललाई बौद्ध सन्त मञ्जुश्री बोधिसत्वले उपत्यकाको दक्षिणी किनारमा रहेको आउटलेट काटेर बगाएको बताइन्छ। फलस्वरूप सृजना भएको उपत्यका उर्वर भयो र मानिसहरूले यहाँ खेती गरेर यहाँ घर बनाउन थाले। उपत्यका बढ्दै गएपछि मञ्जुश्रीले अहिलेको स्वयम्भू मन्दिर रहेको पहाडमा स्वयम्भूको पूजा गरेको बताइन्छ। उनले मञ्जुपाटन सहरको पनि स्थापना गरेका थिए, जुन आज हालको काठमाडौँ महानगरपालिका भित्र पर्दछ, जुन स्वयम्बु र गुजेश्वरीको बिचमा अवस्थित छ। उनले आफ्नो शिष्य धर्मकर्मलाई पनि त्यस नगरको शासक घोषणा गरे।

आठौँ शासक र किराँतीहरूको अभिर वंशको शासन मूल रूपमा भारतको उत्तरपूर्वी पहाडी क्षेत्र (७०० ईसापूर्व) हो भनिन्छ। लिच्छवीहरू सत्तामा नआएसम्म तिनीहरूको उत्तराधिकारी २९ शासकहरूले यहाँ शासन गरे।

पाटन सहर वरिपरि चार स्तूप, केन्द्र हिरण्यवर्ण महाविहार ("पातुकोडोन" भनिन्छ) नजिकै, ५ किलोमिटर (३.१ माइल) काठमाडौँबाट धेरै टाढा, चारुमतीले निर्माण गरेको भनिन्छ, जुन प्राचीन इतिहासको प्रमाण हो।

लिच्छवी राज्य (४००–७५०)

बागमती नदी

लिच्छविको शासनकालमा (४००–७५० सन्), दुई छेउछाउका बस्तीहरू, याम्बु वा थाह्ने (नेपाल भाषामा 'याम्बु' भनेको काठमाडौँंको क्षेत्र र ठह्ने भनेको उत्तरतर्फ रहेको उच्च भूमिलाई "उत्तरी भूमि" पनि भनिन्छ) र याङ्गल/क्वोने (नेपाल भाषामा 'यङ्गल' भन्नाले काठमाडौँको उदासीन क्षेत्र, क्वोनको अर्थ "दक्षिणी भूमि" हो) काठमाडौँको स्थापना भयो, जसलाई कोलिग्राम पनि भनिन्छ। कोलिग्राम कोलियाहरूको बसोबास मानिन्छ, जसमध्ये केही महाजनपद युग पछि काठमाडौँ उपत्यकामा बसाइँ सरेका थिए। यम्बु दरबार क्षेत्रको छेउमा रहेको वर्तमान माखन टोलको उत्तरमा पर्ने क्षेत्र हो। दक्षिणी क्षेत्र, याङ्गल भनिन्छ, दक्षिण कोलिग्राम पनि भनिन्छ; र यो नाम (Yengal) को एक छिमेक आज शहर मा अवस्थित छ। लिच्छवि राजा गुणकामदेवले यी दुई बस्तीको बीचमा विष्णुमती नदीको किनारमा कान्तिपुर नामक सहर स्थापना गरेका थिए। यो सहर स्वयम्भू पुराणमा उल्लेख गरिएको चन्द्रहरास (मञ्जुश्रीको तरवार) को आकारमा बनेको थियो, जुन नागदहलाई काठमाडौँ उपत्यका बनाउन प्रयोग गरिएको थियो र अजिमासद्वारा संरक्षित ८ ब्यारेकसहित सुदृढ गरिएको थियो। लोककथा अनुसार, गुणकामदेवले लक्ष्मी (वा कान्ति) द्वारा सहर फेला पार्न आग्रह गरेको सपना देखे, त्यसैले उनको नाम कान्तिपुरमा सहरको स्थापना भयो। नेपाल संवत्का अनुसार येन्या पुन्हीको शुभ तिथिमा मारुटोलमा गुणकामदेवले शिलान्यास गरेपछि यो सहरको स्थापना भएको मानिन्छ। येम्बु र येङ्गालका नागरिकबीचको सम्बन्धलाई सुमधुर बनाउन राजाले कोने (येङ्गाल)को माजिपा लाखे नाच र येम्बु (ठाह्ने)को पुलुकिशी नाच सँगैको मुख्य सडकमा एकसाथ प्रस्तुत गर्ने पर्व सुरु गरेको जनविश्वास छ। दुई बस्तीहरू (अहिले गुणकामदेव मार्ग भनिन्छ) जोड्ने सहर गठन भयो। यो पर्व आज पनि येन्या वा इन्द्रजात्राको रूपमा मनाइन्छ तर लामो समयदेखि चाडको मुख्य केन्द्र इन्द्र र कुमारीमा सरेको छ।

तान्त्रिक परम्परा अनुसार शहरको केन्द्रमा गोलाकार (चक्रकार) बजार बनाइएको थियो।> व्यापारीहरूलाई आकर्षित गर्न भीमसेनथनको केन्द्रमा व्यापारीहरूका देवता भीमसेनलाई समर्पित मन्दिर निर्माण गरिएको थियो। यद्यपि, यस अवधिमा भारत र चीनको बीचमा हिमालयको माध्यमबाट धेरै कम व्यापार भएको थियो, र यो सुदृढ शहरको स्थापनाले दुई बजारहरू बीचको व्यापारलाई बढावा दिन र शहरको अर्थतन्त्रलाई बढावा दिन, सुरक्षित व्यापारिक बिन्दु प्रदान गर्‍यो। यसले सहरको संस्कृतिमा पनि गहिरो प्रभाव पारेको थियो, र विभिन्न जातजाति, धर्म र संस्कृतिहरूलाई एकताबद्ध रूपमा ल्यायो।

महाजनपद युगमा लिच्छवीहरू बिहारमा थिए र लिच्छवी शिलालेखहरू संस्कृतमा भेटिएका छन् जसको विशेष लिपि आधिकारिक गुप्त लिपिहरूसँग नजिक छ। भारतमा आफ्नो राजनीतिक भाग्य गुमाएका लिच्छवीहरू अन्तिम किराँत राजा गस्तीलाई आक्रमण गरी पराजित गर्दै नेपाल आएका थिए।

मनदेव प्रथम सहित ४८ लिच्छवी शासकहरू थिए, जसले ४६४ देखि शासन गरेका थिए र उनीहरूलाई सबैभन्दा ठुलो शासकको रूपमा उल्लेख गरिएको थियो। कला र वास्तुकलाका जानकार, उनले प्यागोडा छाना वास्तुकलाको परिचय दिए, उत्कृष्ट मूर्तिकलाहरू खडा गरे र चाँगुनारायण, विश्वबज्यानारायण, सिकोमनारायण र इचबगुनारायणका मन्दिरहरू निर्माण गरे। बूढानीलकण्ठका विष्णु, पशुपतिनाथ मन्दिरको सुनौलो छाना, हनुमानढोका र वसन्तपुर टावर, पाटनको उकु बहल, पनौतीको इन्द्रेश्वर महादेव मन्दिर सबैको श्रेय मनदेवलाई दिइन्छ।

७औँ शताब्दी देखि ८औँ शताब्दी

प्रख्यात चिनियाँ बौद्ध भिक्षु, जुआन्जाङ ( वेड-गाइल्स : ह्सुआन-त्साङ), ले लगभग दुई वर्ष ६३७ र ६४२ सन् बीचको महान विश्वविद्यालय नालन्दामा बिताए, जुन नेपालको लगभग सीधा दक्षिणमा छ। यो निश्चित छैन कि उनले वास्तवमा नेपाल भ्रमण गरे, तर उनले यसको एक आकर्षक विवरण छोडे, राजधानी जसलाई हामी काठमाडौँ भनेर चिन्छौं, र यसको राजा, जुन, सम्भवतः, यस अवधिको मिति हो:

चिनियाँहरूले ६४१ सन्मा तिब्बती राजासँग विवाह गर्न राजकुमारी वेनचेङलाई पठाए। यसपछि, ताङका चिनियाँ सम्राट ताइजोङले महान भारतीय सम्राट हर्षलाई तिब्बत हुँदै एउटा दूत पठाए। ६४७-८ मा पठाइएको वाङ जुआन्सको नेतृत्वमा अर्को ठुलो मिसन उनीहरूले बोकेका उपहारहरू लुट्यो। केही दूतहरू मारिए, अरूलाई जेलमा राखियो। नरेन्द्रदेवले आफ्ना सहयोगीहरू, तिब्बतीहरूसँग ७,००० सेना पठाए, गुप्त राजधानी कन्नौजमा आक्रमण गरे, हडपकर्ता अर्जुन र उनको परिवारलाई कब्जा गरे र उनीहरूलाई चीनमा बन्दी बनाएर पठाए। १३औँ शताब्दी सम्म यो चीन र भारत बीचको अन्तिम ज्ञात आधिकारिक सम्पर्क थियो र त्यसैले, ताङ एनल्सबाट नेपालको निम्न विवरण, सम्भवतः त्यस समयको बारेमा फिर्ता ल्याइएको जानकारीको मिति:

नरेन्द्रदेवका बुबाले आफ्नो जेठो दाजुलाई आफ्नो सिंहासन गुमाए र तिब्बतमा शरण खोजे भन्ने जानकारी पनि ताङ एनल्समा समावेश छ। तिब्बतीहरूले उहाँलाई आफ्नो सिंहासनमा पुन: स्थापित गरे र "यसरी तिब्बतको अधीनमा भए"।

थोमस वाटर्स भन्छन् कि शिह-का-फ्यांग-चिह (पिनयिन: शिगा फाङ्झी ), ' एस अक्या (मुनि) को देशको अभिलेख', जुन ६५० सन् मिति हो, त्यहाँ राजधानीमा थियो भनेर रिपोर्ट गर्दछ, "सात तलाको ठुलो भवन, २०० फिट (६१ मी) परिधिमा उच्च र ८० गतिहरू, जसको माथिल्लो भागमा १०००० [वा, अधिमानतः, "एक असंख्य"] व्यक्तिहरू समायोजन गरिएको थियो; यस भवनका कोठाहरूमा उत्कृष्ट नक्काशीहरू थिए, र बहुमूल्य पत्थरहरूले सजिएका थिए"। त्यहाँ १० ली [लगभग ५ किलोमिटर (३.१ माइल) ] राजधानीको दक्षिणमा"।

एक बौद्ध किंवदंती भन्छन् कि नरेन्द्रदेव एक मठमा सेवानिवृत्त भए। उहाँलाई शिवदेव द्वितीयले पछ्याएका थिए, जो हिन्दु भए तापनि महायान बौद्ध धर्मका समर्थक थिए। उनको शासनकालका सात शिलालेखहरू ६८५ देखि ७०१ सन् सम्मको अवधिमा बाँचेका छन्। उनकी पत्नी वत्सदेवी मगधका राजा आदित्यसेनकी नातिनी थिइन्। उनको उत्तराधिकारी उनका छोरा जयदेव द्वितीयले गरे, जसले उत्तरपूर्वी भारतको गौडा क्षेत्रका राजाकी छोरीसँग विवाह गरे र जसको शिलालेखहरू ७१३ देखि ७३३ सम्म छन्। यिनीहरू पछि राजा राघदेव सिंहासनमा बस्दा ८७९ CE सम्मका धेरै कम ज्ञात लिच्छवी शासकहरूका शिलालेखहरूको शृङ्खलाहरू छन्।

७५०–१२००

काठमाडौँलाई मञ्जुश्रीको तरवारको आकारमा उत्तर र आधारलाई दक्षिणमा राख्ने योजना थियो।

७५०-१२०० को अवधिलाई काठमाडौँ उपत्यकामा सत्तामा रहेको सङ्क्रमकालीन राज्यको रूपमा लिइन्छ, यद्यपि ठोस प्रमाणित रेकर्डहरू उपलब्ध छैनन्। प्रचलन अनुसार, तथापि, ९०० को दसकको अन्तमा, काठमाडौँलाई विष्णुमती नदीको किनारमा राजा गुणकाम देवले स्थापना गरेको थियो जसको दक्षिणी सीमा टेकु दोभान नामको ठाउँमा बागमती नदी र विष्णुमती नदीको सङ्गमले चिह्न लगाइएको थियो। यम्बु र याङ्गलका पूर्व अवस्थित बस्तीहरू कान्तिपुर सहरमा गाभिएका थिए। मञ्जुश्रीको तरवारको आकारमा यो सहरको योजना उत्तरमा र आधार दक्षिणमा राखिएको थियो, काठमाडौँको परिधिलाई आठ मातृ देवी ( अजिमा ) को मन्दिरहरू बनाएर परिभाषित गरिएको थियो। जुन आज पनि विद्यमान छ। यस अवधिमा काठमाडौँमा निर्माण गरिएका महत्त्वपूर्ण संरचनाहरू दरबार क्षेत्र वरिपरि बहुमंजिला घरहरूले भरिएका मन्दिरहरू र साँघुरो गल्लीहरू बीचको काष्ठमण्डप थिए, जसको केन्द्र चरणमा पुरानो राजदरबार परिसर थियो। थानहिटी, माथिल्लो झरनाले दक्षिणी खण्डलाई चिह्न लगाउँछ। सहरका विभिन्न स्थानहरूमा देखिएका यस्तै पुराना पानीका टुक्राहरू वरपरका बासिन्दाहरूलाई पिउने पानीको स्रोत थिए।

मल्ल वंश (१२००–१७६८)

बायाँ: पाटनमा मल्लको मूर्ति। दायाँ: बोधिसत्व अवलोकितेश्वर प्रतिमा। मिति १३००–१४००। मल्ल वंश।

११००–१४८४ सम्म पश्चिम नेपालमा खास मल्लका राजाहरूले शासन गरेका थिए। यद्यपि, मल्ल वंशका प्रथम राजा अरिमल्लाले काठमाडौँ उपत्यकामा १२०० देखि १२१६ सम्म शासन गरेका थिए। मल्ल वंशका अन्य उल्लेखनीय शासकहरू जयस्थितिमल्ल थिए जसले संयुक्त मल्ल राज्यको राजाको रूपमा १३८२ देखि १३९५ सम्म शासन गरे र यक्षमल्लले १४२८ देखि १४८२ सम्म संयुक्त मल्ल राज्यको उचाइमा शासन गरे।

मल्ल वंश काल (१२००-१७६८) ले प्यागोडाहरू, नक्काशीदार झ्यालहरूले सजाइएका घरहरू, उत्कृष्ट खुला-हावामा तीर्थस्थलहरू र उत्कृष्ट मूर्तिहरूले भरिएका आँगनहरू निर्माण गरेर काठमाडौँको सांस्कृतिक सम्पदालाई बढावा दियो। काठमाडौँ ठुलो सहर बन्यो र १७६० को दसकमा क्यापुचिन मिसनरी फादर ज्युसेपले देखेअनुसार 'क्याटमाण्डु' मा लगभग १८,००० घरहरू थिए। १४औँ शताब्दीको दौडान, वंशलाई धम्की दिइयो र काठमाडौँ बाहिरी आक्रमणकारीहरूले धेरै आक्रमणहरूको अधीनमा थियो। १३१२ मा, खास राजा रिपुमल्लाले काठमाडौँ उपत्यकामा आक्रमणको नेतृत्व गरे र १३४५-४६ मा बङ्गालका सुल्तान शम्स उद्दिन इल्यासले शहरमा आक्रमण गरे, र मुगलहरूले लामो समयसम्म क्षति पुर्याए, धेरै पहिलेका भवनहरू र बस्तीहरू ध्वस्त पारे। सहरको व्यापक पुनर्निर्माण गर्न। १४८४ मा मल्ल राज्यलाई काठमाडौँ, भदगाउँ र पाटन गरी तीन राज्यमा विभाजन गरियो।

बायाँ: मल्ल वंशका शासकहरूको पुरानो दरबार। दायाँ: पाटनको राजदरबार।

प्रारम्भिक आधुनिक नेपालले १६औँ शताब्दीमा १५५९ मा द्रव्य शाहले हाउस अफ गोरखाको स्थापना गरेपछि यसको विकास सुरु भयो। गोर्खाहरूको शासनकालमा सहर निर्माणमा थप उन्मादपूर्ण गतिविधि भएको थियो। गोरखाका राम शाहले १६०६ देखि १६३३ सम्म शासन गरे र गोरखा राज्यको विस्तार गर्न थाले।

१६७३ देखि १६९६ सम्म भक्तपुरका राजा जितमित्र मल्ल जस्ता राजाहरू उनको निर्माण परियोजनाहरूको लागि विशेष रूपमा प्रख्यात थिए। १६७४ मा, उनले भक्तपुमा प्रत्येक छेउमा भगवानको सुनौलो मास्क लगाएको शिकारा शैलीको शिव मन्दिर निर्माण गरे। १६८२ मा उनले दरबार क्षेत्र नजिकै दुई तले धर्मशाला दरबार बनाए जसमा सुनको महादेव छ। यो दरबार १७६९ सम्म राजपरिवार द्वारा प्रयोग गरिएको थियो र आज दरबार क्षेत्र मा एक सङ्ग्रहालय र विश्व सम्पदा स्थल को एक हिस्सा हो। त्यसको पूर्वमा उनले दत्तात्रिकासा र पशुपतिका मन्दिरहरूसँगै नारायणको मन्दिर र मूर्ति खडा गरे। उनले शाही दरबार थनाथु दरबार, बगैँचा र आँगन निर्माण गरेको शिलालेखमा १६७८ मा उल्लेख छ। कुमारी चोक, अष्टमातृकाको छविहरू पुनर्स्थापित गर्ने श्रेय पनि जितामित्रलाई दिइएको थियो र १६९० मा, तलेजुको सुनौलो छानाको लागि आफ्नो मनपर्ने देवता, देवी तलेजुलाई दुईवटा ठुला तामाको केटलड्रम (नगारा) वा घण्टी दान दिए। उनले मूल चोकको मुख्य प्रवेशद्वार माथि राम्ररी नक्काशी गरिएको काठको टिम्पानम पनि योगदान गरे र भक्तपुरमा धेरै स्मारकहरू पनि निर्माण गरे।

१६९६ मा उनको मृत्यु पछि उनका छोरा, भूपतिन्द्र मल्लले उनको स्थानमा आए र वास्तुकलामा उत्तिकै मोहित थिए, र धर्मशाला दरबार, यसको ५५ वटा झ्याल र बगैँचाको विकास जारी राखे।

१७६९–१८४५

बलभद्र कुँवर, नेपाल अङ्ग्रेज युद्धका सेनापति।

जयक्षय मल्लले आफूभन्दा पहिलेको नेपालभन्दा धेरै ठुला भूमिहरू जितिसकेपछि, उहाँले आफ्ना छोराहरूका लागि एउटा महासङ्घ बनाउने निर्णय गर्नुभयो ताकि उनीहरूले राष्ट्रलाई अझ प्रभावकारी रूपमा शासन गर्न सकून्। एकभन्दा बढी शासकहरूले राष्ट्रलाई बेवास्ता गरेको मल्ल सङ्घ, पहिलेको राजतन्त्रभन्दा स्थिर थियो। त्यसैले, राजाहरूले सेनाको विकासमा भन्दा व्यापार, कला र साहित्यमा बढी ध्यान दिए। सन् १७४३ मा पृथ्वीनारायण शाह गोरखाको राजगद्दीमा आरोहण भइसकेका थिए। पृथ्वीनारायण शाहले पहिलो पटक कीर्तिपुरमा आक्रमण गर्दा मल्ल सङ्घको संयुक्त सेनाले उनलाई पराजित गरी कीर्तिपुरको युद्धमा मूलकाजी कालु पाण्डेलाई मारेको थियो। १७६८ मा काठमाडौँको युद्धमा कीर्तिपुर र कान्तिपुरको विजयपछि पनि मल्ल सङ्घले भक्तपुरबाटै लडेको थियो, जहाँ मल्ल सङ्घका तीनवटै प्रदेशका शासकहरूले आत्मसमर्पण गरेका थिए। १७६९ सम्ममा गोरखाका राजा पृथ्वीनारायण शाहले उपत्यकालाई जित्न सक्षम बनाउनुभयो र आधुनिक नेपाल राज्यको जग खडा गर्नुभयो। अन्ततः गोरखाले १७६८ र १७९० को बीचमा काठमाडौँ र पाटन, भदगाउँ, पूर्वी नेपाल र पश्चिम नेपाललाई जित्यो। संयुक्त नेपालका प्रथम राजा पृथ्वीनारायण शाहको मृत्यु सन् १७७५ मा भएको थियो।

१७६७ मा, गोरखा विस्तारको खतरामा परेका परम्परागत उपत्यका राजाहरूद्वारा ब्रिटिसहरूलाई मद्दतको लागि अनुरोध गर्दा कप्तान किन्लोचको नेतृत्वमा २,५०० सङ्ख्याको एक असुविधाजनक र असुरक्षित अभियानको परिणामस्वरूप। अभियान एक प्रकोप थियो; गोर्खा सेनाले मलेरिया वा परित्यागको शिकार नभएकाहरूलाई सजिलै पराजित गर्यो। यो प्रभावहीन ब्रिटिस सेनाले गोर्खाहरूलाई बन्दुकहरू प्रदान गर्‍यो र उनीहरूलाई शङ्काले भरिदियो, जसले गर्दा कतिपयले उनीहरूका भावी विरोधीहरूलाई कम आँकलन गरे।

काठमाडौँ उपत्यकाको यो विजय यस क्षेत्रमा गोरखा शक्तिको विस्फोटको सुरुवात मात्र थियो। गोर्खा सेनाले सन् १७७३ सम्म पूर्वी नेपालमाथि कब्जा जमाएको थियो। गोर्खा सेनाले सिक्किमका केही पश्चिमी भागहरू पनि आफ्नो कब्जामा लिएका थिए र १७८८ मा उनीहरूको तत्कालीन राजधानी राब्देन्ट्से कब्जा गरे। पश्चिममा, काली नदीसम्मका सबै शासकहरूले १७९० सम्म पेश गरेका वा प्रतिस्थापन गरेका थिए। अझै पश्‍चिममा, कुमाऊँ क्षेत्र र यसको राजधानी अल्मोडा पनि गोर्खाहरूको हातमा परेको थियो।

तथापि, उत्तरमा, तिब्बतमा आक्रामक आक्रमणहरू (व्यापार र पर्वतीय पासहरूको नियन्त्रणमा लामो समयदेखि चलिरहेको विवादको सम्बन्धमा) पेकिङमा चिनियाँ सम्राटलाई कारबाही गर्न बाध्य बनायो। १७९२ मा उनले नेपालीहरूलाई तिब्बतबाट ५ किलोमिटर (३.१ माइल) भित्र धपाएर विशाल सेना पठाए। आफ्नो राजधानी काठमाडौँमा। कार्यवाहक रेजेन्ट बहादुर शाह, (पृथ्वी नारायणका छोरा) ले भारतको ब्रिटिस गभर्नर-जनरललाई मद्दतको लागि अपील गरे। चिनियाँहरूसँग टकरावबाट बच्नको लागि चिन्तित, बेलायतीहरूले क्याप्टेन किर्कप्याट्रिकलाई मध्यस्थको रूपमा पठाए, तर उहाँ आइपुग्नु अघि चीनसँगको युद्ध समाप्त भइसकेको थियो। नेपालीहरूलाई तिब्बतमा आफ्नो व्यापारिक विशेषाधिकार खारेज गर्ने र प्रत्येक पाँच वर्षमा पेकिङलाई श्रद्धांजलि दिनु पर्ने अपमानजनक सन्धिमा हस्ताक्षर गर्न बाध्य पारिएको थियो।

तिब्बत मामिलाले गढवाल राज्यमा पहिले नियोजित आक्रमणलाई स्थगित गरेको थियो, तर १८०३ सम्म गढवालका राजा प्रद्युमन शाह पनि पराजित भएका थिए। जनवरी १८०४ मा सङ्घर्षमा मारिए, र उनको सबै भूमि कब्जा गरियो। अझ पश्चिममा, जनरल अमर सिंह थापाले पहाडी क्षेत्रको सबैभन्दा बलियो किल्ला कांगडासम्मको भूमिलाई ओगटे र यसलाई घेराबन्दी गरे (यद्यपि १८०९ सम्म, पन्जाबको सिख राज्यका शासक रणजित सिंहले हस्तक्षेप गरे। नेपाली सेना सतलज नदीको पूर्वमा)। अङ्ग्रेजहरूले पनि आफ्नो प्रभावको क्षेत्र विस्तार गर्दै थिए। ब्रिटिस ईस्ट इन्डिया कम्पनीले हालै अवधको नवाबको जग्गा अधिग्रहण गर्दा गोरखपुर क्षेत्रलाई पाल्पाका राजाको निकटतामा ल्यायो - गोरखाको केन्द्रबिन्दुमा रहेको अन्तिम बाँकी स्वतन्त्र सहर। राजाको अङ्ग्रेजसँगको साँठगाँठको आशंकाले उनलाई पहिले गोर्खाहरूले कैद गरे, त्यसपछि उनको हत्या गरे। सन् १८०६ देखि १८३७ सम्म नेपालका प्रधानमन्त्री भीमसेन थापाले आफ्नै बुबालाई पाल्पाको गभर्नर बनाएका थिए, जसले गर्दा दुई शक्तिबीच गम्भीर सीमा विवाद भयो।

गोर्खा र अङ्ग्रेजलाई छुट्याउने कुनै निश्चित सिमाना नभएका कारण यी विवादहरू उत्पन्न भएका हुन्। गभर्नर जनरलले नेपालमाथि लगाएको सीमा आयोगले समस्या समाधान गर्न सकेन। गोरखाले तराईको समतल भूमिमा आक्रमण गर्‍यो, नेपालको पहाडी देशलाई भारतबाट अलग गर्ने उर्वर भूमिको धेरै बहुमूल्य पट्टी, तनाव बढ्यो - अङ्ग्रेजहरूले यस क्षेत्रमा आफ्नो शक्ति महसुस गरे र कलकत्ता र उत्तरपश्चिम बीचको उनीहरूको कमजोर सञ्चार लाइनहरू खतरामा थिए। स्पष्ट सिमाना नभएकाले शक्तिहरूबीच टकराव अपरिहार्य थियो।

नेपाल अधिराज्य (अहिले सङ्घीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्र नेपाल ) र ब्रिटिस ईस्ट इण्डिया कम्पनीबीच सन् १८१४–१८१६ को एङ्ग्लो-नेपाल युद्धमा सीमा विवाद र महत्वाकांक्षी विस्तारवादको द्वन्द्वको परिणाम स्वरूप। Ochterlony द्वारा सफल प्रारम्भिक अभियान पछि, तथापि, काठमाडौँ दरबार २८ नोभेम्बर १८१५ मा हस्ताक्षर गरिएको शान्ति सम्झौता अनुमोदन गर्न असफल भयो। हस्ताक्षर गर्न यो अनिच्छाले चाँडै दोस्रो अभियान निम्त्यायो। अचम्मको कुरा होइन, लर्ड मोइराले ओक्टरलोनीलाई २०,००० बलियो आक्रमण सेनाको कमाण्डमा नेपाल राखे।

२८ फेब्रुअरी १८१६ मा मकवानपुरको निर्णायक युद्ध र हरिहरपुरको किल्लाको पतनपछि गोर्खाहरू आत्मसमर्पण गर्न बाध्य भए र फलस्वरूप ४ मार्च १८१६ मा सुगौली सन्धिलाई अनुमोदन गरियो। नेपालले सिक्किम, कुमाऊँ र गढवालको इलाका र तराईका अधिकांश भूभाग गुमाएको थियो; तराई क्षेत्रको आम्दानीको नोक्सानीको क्षतिपूर्ति गर्न ब्रिटिस इस्ट इण्डिया कम्पनीले वार्षिक दुई लाख रुपैयाँ तिर्ने थियो। यद्यपि, तराईका भूमिहरू शासन गर्न गाह्रो भएको थियो र तीमध्ये केहीलाई पछि १८१६ मा नेपाल फर्काइयो र वार्षिक भुक्तानीहरू खारेज गरियो।

मेची नदी नयाँ पूर्वी सिमाना र महाकाली नदी नेपालको पश्चिमी सिमाना बनेको छ। काठमाडौँलाई बेलायती निवासी स्वीकार गर्न पनि बाध्य पारिएको थियो, जुन स्थितिलाई घृणा गरिएको थियो किनभने यसलाई ब्रिटिस राज अन्तर्गत कलकत्तामा ब्रिटिस प्रशासनको सम्बन्धमा ग्राहकको स्थितिमा आएको कमीको प्रतीकको रूपमा हेरिएको थियो।

आधुनिक इतिहास (१८४६–१९९९)

गोर्खाहरूमाथि शाहहरूले आफ्नो शासन स्थापना गरेपछि, तानाशाही सुरु भयो र राणाहरू सबै शक्तिशाली भए। १८४६ मा जङ्गबहादुर कुँवर पहिलो प्रधानमन्त्री थिए र त्यसपछि राणा प्रधानमन्त्रीहरूको उत्तराधिकार भयो, जुन १९५० सम्म चल्यो। काठमाडौँको राणा शासन मुख्यतया भूमिधारी कुलीन वर्गले शासन गरेको थियो, संसदीय सरकार मुखामुखको रूपमा मात्र चलेको थियो। देशमा स्थायित्व भए पनि राणाले घरेलु मामिलामाथि पूर्ण नियन्त्रण राखेर देशलाई एक्लो बनाएर राजनीतिक र आर्थिक विकास ठप्प थियो। यो सबै सेनाको सहयोगले सम्भव भएको हो।

सडकमा बुद्धको मुर्ति। काठमाडौँ।। १९७९

यो सबै अवधिमा, राजाहरूका रूपमा शाहहरू मूर्त सम्राटहरू थिए, जबकि वास्तविक शक्ति राणाहरूसँग रह्यो। नेपाली कांग्रेस पार्टीको स्थापना सन् १९४६ मा अमेरिकासँग कूटनीतिक सम्बन्ध स्थापना भएको थियो। सन् १९४८ मा देशको पहिलो संविधान, नेपाल सरकार ऐन, जारी भयो। तर प्रधानमन्त्री पद्मशमशेर राणाले रूढिवादी राणाहरूको नयाँ संविधानको विरोधका कारण राजीनामा दिए र मोहन शमशेर प्रधानमन्त्री भए; संविधान निलम्बित छ। सन् १९५० सम्ममा राणाहरू राजा त्रिभुवनसँग खुला द्वन्द्वमा परे किनभने उनीहरूलाई नेपाली कांग्रेस पार्टीले राणा शक्तिविरुद्धको षड्यन्त्र राजाबाटै उक्साएको हो भन्ने आशंका थियो। त्यसपछि राजाले भारतमा शरण खोजे र शरण दिए। यस चरणमा, सरकारी सेनाले विद्रोह गरे र १४० भन्दा बढी राणाहरू असन्तुष्टहरूसँग सामेल भए। यस अवधिमा भारतसँग शान्ति तथा मैत्री सन्धि र व्यापार तथा वाणिज्य सन्धिमा हस्ताक्षर भएको थियो।

सन् १९३४ को नेपाल–बिहार भूकम्पले सहरका धेरै भागमा क्षति पु¥यायो। तथापि, तिनीहरू पछि तिनीहरूको मूल रूप मा पुनर्निर्माण गरियो। १९८०s देखि, शहरले शहरी सीमा भित्र खेती जग्गाहरू संग एक बिल्डिंग बूम देखेको छ जुन पुरानो कोर क्षेत्र व्यापार घरहरू को अग्लो भवनहरू, फराकिलो बुलेभार्डहरू र माथिल्लो आवासीय उपनगरहरू द्वारा घेरिएको संग शहरी भवन विकास मा रूपान्तरण भएको छ।

यद्यपि, जनवरी १९५१ मा, ज्वार शाहहरूको राजतन्त्रको पक्षमा परिणत भयो, जब राणाहरूलाई सबै कार्यकारी शक्तिहरू: वित्तीय व्यवस्थापन, सरकारी अधिकारीहरूको नियुक्ति, र सशस्त्र सेनाको कमाण्ड राजतन्त्रमा सुम्पन बाध्य पारियो। मोहन शमशेरले आत्मसमर्पण गरे र राजा त्रिभुवन राजगद्दीमा फर्किए। धेरै प्रधानमन्त्रीहरूले कार्यकारी नियन्त्रण लिएका थिए जसको अन्त्यमा राजाले प्रत्यक्ष शासन गरे।

नगरपालिकाको स्थानीय निर्वाचन पहिलो पटक सेप्टेम्बर ९, १९५३ मा भएको थियो। गैरकानुनी रुपमा नेपाल कम्युनिस्ट पार्टीका उम्मेदवारले कुल खसेको ५० प्रतिशत मत प्राप्त गरेका छन्। कूल १९ सिटमध्ये ६ कम्युनिस्ट, ४ नेपाली कांग्रेस, ४ प्रजा परिषद, १ गोरखा परिषद र चार स्वतन्त्र उम्मेदवारले जितेका छन्।

निर्वाचित कम्युनिस्टहरूमध्ये परिषद्का अध्यक्ष जनकमान सिंह थिए। तर, उनको कार्यकाल छोटो भयो। नगरपालिका र राष्ट्रिय सरकारबीच अधिकार क्षेत्रको विवाद उत्पन्न भएको छ। अविश्वासको मतले सिंहलाई उनको कार्यालयबाट हटायो र राष्ट्रिय सरकारले उनलाई नगरपालिकाको कार्यालयमा प्रवेश गर्न निषेध गर्यो। सिंह अफिसमा प्रवेश गर्न खोज्दा पक्राउ परे र जेल चलान गरियो।

सन् १९५५ मा राजा त्रिभुवनको मृत्युपछि महेन्द्रले सत्ता ग्रहण गरे। यस अवधिमा नेपाल संयुक्त राष्ट्र सङ्घमा सामेल भयो, राष्ट्रिय प्रहरी बल गठन भयो, १९५० को दसकमा चीनसँग सीमा सन्धिमा हस्ताक्षर, सोभियत सङ्घले काठमाडौँमा दूतावास खोल्ने र सन् १९५९ मा संयुक्त राज्य अमेरिकाले काठमाडौँमा दूतावास खोल्ने जस्ता धेरै घटनाहरू भए। सन् १९५१ को संविधानलाई हटाएर १९५९ मा नयाँ संविधान पनि जारी भयो। पहिलो आम निर्वाचन पनि सन् १९५६ मा भएको थियो जसमा नेपाल काङ्ग्रेस पार्टीले पूर्ण बहुमत हासिल गरेको थियो। र त्रिभुवन विश्वविद्यालय स्थापना भयो।

सन् १९६० को डिसेम्बरमा राजा महेन्द्रले बहुदलीय प्रजातन्त्रको अन्त्य गरी पञ्चायत राज लागु गरेका थिए। यो पूर्णतया राजतन्त्र द्वारा नियन्त्रित थियो। १९६२ मा, राजा महेन्द्रले १९५१ पछि तेस्रो, नयाँ संविधान अपनाए र पञ्चायत भनिने केन्द्रीय नियन्त्रित दलविहीन परिषद् शासन प्रणाली स्थापना गरे। यो व्यवस्थाले राजाको शासनको संस्थागत आधारको रूपमा काम गर्‍यो। दरबारले यसलाई लोकतान्त्रिक प्रशासन दाबी गर्‍यो यद्यपि यो राजाको आदेशमा मात्र चलेको थियो। त्यसपछि गाउँ, जिल्ला र राष्ट्रिय स्तरमा स्थापना भयो। काठमाडौँमा सरकारको कार्यकारिणी परिमार्जन र संवैधानिक परिमार्जनका कारण पनि राजतन्त्रको निरंकुश शक्ति बलियो रह्यो। भूमि पुनर्संरचना ऐन र नयाँ कानुनी संहिता मुल्की ऐन पनि जारी भएको छ।

दरबार क्षेत्र सन् १९२० मा

तर घटनाक्रमको गवाहीले राजनीतिक अशान्ति बढ्दै गयो: १९६३ मा आपतकाल हटाइएपछि पञ्चायतको चुनाव भयो र राष्ट्रिय मार्गदर्शन परिषद् गठन भयो। सन् १९६५ मा स्थानीय सरकारको पुनर्गठन भयो। सन् १९७१ मा काठमाडौँबाट भारतसँग नयाँ व्यापार तथा पारवहन सन्धि भएको थियो।

सन् १९७२ मा राजा महेन्द्रको मृत्यु भयो र राजा वीरेन्द्रको उत्तराधिकारी बने। विकास क्षेत्रहरू राष्ट्रिय विकास परिषद् अन्तर्गत स्थापित भएका थिए। तर, त्यही वर्षको आगोले सरकारको गठबन्धन सिंहदरबार जलेर नष्ट भयो। सन् १९७३ मा राजा वीरेन्द्रको राज्याभिषेक भएको थियो। त्यसको लगत्तै उनले "गाउँमा जानुहोस््" सुरु गरे।

१९८० को जनमत सङ्ग्रहमा पञ्चायत प्रणालीको यथास्थितिलाई पुन: पुष्टि गर्दै, राजनैतिक दलहरूको पुन: स्थापना र राजाद्वारा सहमति निरन्तर शासनको विरुद्धमा। १९८१ र १९८६ को चुनावहरू राजनीतिक कार्यक्रमहरूको अभावको विशेषता थिए। राजनीतिक उथलपुथल जारी रह्यो। राष्ट्रिय पञ्चायतको दोस्रो निर्वाचन सन् १९८६ मा भएको थियो। [१५] सन् १९८९ मा, भारतसँग व्यापार र पारवहन सन्धिहरू पुन: वार्ता गर्न असफल हुँदा अर्थतन्त्रमा बाधा उत्पन्न भयो। यसपछि सन् १९९० मा प्रजातन्त्रको पुनस्र्थापनाका लागि प्रदर्शन भएको थियो। अप्रिल ९, १९९० मा राजाले आन्दोलनकारी राजनीतिक दलमाथिको प्रतिबन्ध हटाएर बहुदलीय प्रजातन्त्रको पुनर्स्थापना गरे। पञ्चायत व्यवस्था विघटन गरी नयाँ संविधान जारी गरी विभिन्न दल र राजाका प्रतिनिधिहरू मिलेर अन्तरिम सरकार गठन भयो।

बहुदलीय प्रजातन्त्रको पुनर्स्थापना पछि, नयाँ संविधान अन्तर्गत, संसदको पहिलो आम चुनाव १२ मे, १९९१ मा भयो। नेपाली कांग्रेसले कम बहुमत ल्यायो र जीपी कोइराला प्रधानमन्त्री बने। तर नेपाली कांग्रेसका सभापति एवं अन्तरिम प्रधानमन्त्री केपी भट्टराई नेकपा एमालेका नेता मदन भण्डारीसँग चुनावमा पराजित भएका थिए।

सन् १९९२ मा स्थानीय निर्वाचन भयो र नेपाली कांग्रेसले बहुमत सिट जित्यो। तर १९९३ मा मदन भण्डारीको रहस्यमय कार दुर्घटनामा मृत्यु भएको थियो जसको परिणामस्वरूप कोइरालाको सरकारलाई हटाउन कम्युनिस्टहरूले हिंसात्मक प्रदर्शन गरेका थिए। यस वर्ष विनाशकारी बाढीले पनि सयौँको ज्यान लियो।

समकालीन इतिहास (२०००-वर्तमान)

नारायणहिटी दरबार, जहाँ शाही नरसंहार भएको थियो

हालैका वर्षहरूमा, काठमाडौँले अशान्त इतिहास र राजनीतिक अस्थिरताको अनुभव गरेको छ, हिंसा र विरोधको प्रकोपबाट प्रभावित भएको छ, जसले अक्सर भवनहरूमा ठुलो क्षति पुर्याएको छ वा ज्यान गुमाएको छ। जुन १, २००१ मा, युवराज दीपेन्द्रले नारायणहिटी राजदरबारमा आफ्ना बुबा राजा वीरेन्द्र, उनकी आमा रानी ऐश्वर्या, उनका भाइ र बहिनी र उनका पाँच जना आफन्तहरू सम्मिलित आफ्नो नजिकको परिवारलाई गोली हानी हत्या गर्दा एक भयानक शाही हत्याकाण्ड भयो। उसले आफैँमा बन्दुक खोल्यो र दुई दिन पछि मृत्यु भयो। यो हत्याकाण्डको कारण रहस्यमा डुबेको छ तर राणा परिवारकी बालिका देवयानी राणासँगको उनको प्रेम आमाबुवालाई मान्य नहुने कारण यो हत्याकाण्ड भएको अनुमान गरिएको छ। यो दुखद घटनापछि मृतक राजा वीरेन्द्रका भाइ राजा ज्ञानेन्द्रलाई दरबारमा राजाको राज्याभिषेक गरिएको थियो। नरसंहार भएको त्रिभुवन सदनलाई रानी आमाको आदेशमा भत्काइएको थियो।

अप्रिल २००४ मा, लगभग ४,००० मानिसहरूको भीड, मुख्यतया युवाहरूले, इराकमा १२ नेपाली जागिर खोज्नेहरूको हत्यामा आक्रोश व्यक्त गरे, र दर्जन भन्दा बढी निजी रोजगार संस्थाहरू र शहरको जामा मस्जिद मस्जिद सहित धेरै भवनहरू जलाए र तोडफोड गरे। ग्रीष्म २००८ मा, काठमाडौँ विश्वव्यापी हेडलाइन्समा पुग्यो जब राजनीतिक विरोधले आत्मसमर्पण गर्यो र राजनीतिक विरोधले शहरलाई त्रसित गरेको छ।

नोभेम्बर २००९ मा, नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी (माओवादी) विद्रोहीहरूले प्रदर्शन जारी राखेका छन्, मे २००९ मा माओवादी नेतृत्वको सरकारको पतन पछि, राष्ट्रपतिको अधिकारको दायरा बारे संसदमा जनमत सङ्ग्रहको माग गर्दै, र सेना प्रमुखलाई आरोप लगाउँदै। हजारौँ पूर्व माओवादी विद्रोहीलाई राष्ट्रिय सेनामा समायोजनको विरोध गर्दै। प्रदर्शनकारीले ‘कठपुतली सरकार डाउन’ जस्ता नारा लगाएर माओवादी झन्डा फहराउँदै मुख्य सरकारी परिसरका प्रवेशद्वार अवरुद्ध पारेर यातायात अवरुद्ध पारेका थिए।

अप्रिल २०१५ मा ७.८ म्याग्निच्युडको भूकम्पले सहरलाई नराम्ररी क्षति पुर्याएको थियो। कतिपय भवन पुनर्निर्माण भइसकेका छन् भने कतिपय पुनर्निर्माणको क्रममा छन्।

लक्जरी अपार्टमेन्टको बढ्दो मागका कारण धेरै उच्च वृद्धि कम्प्लेक्सहरू निर्माण भइरहेका छन्। काठमाडौँ महानगरपालिका कार्यालयले देशभित्र र बाहिरका एक हजारभन्दा बढी निर्माण व्यवसायीलाई आवासीय कम्प्लेक्स निर्माण गर्न अनुमति दिएको छ।