स्वयम्भू पुराण
स्वयम्भू पुराण वा स्वयम्भु पुराण काठमाडौँ उपत्यकाको उत्पत्ति र विकासको बारेमा बौद्ध धर्मग्रन्थ हो। स्वयम्भू पुराणले काठमाडौँ आएका सबै बौद्धहरूको विवरण दिन्छ। यसले बौद्ध धर्ममा पहिलो र दोस्रो बौद्धको बारेमा पनि जानकारी प्रदान गर्दछ।[१][२]
खण्डहरू
सम्पादन गर्नुहोस्पहिलो खण्ड
सम्पादन गर्नुहोस्जीना श्रीराज बोधिसत्वले जयश्रीलाई स्वयम्भूको उत्पत्तिको बारेमा सोधेका थिए; उपगुप्त भिक्षुले राजा अशोकलाई बताए अनुसार उत्पत्तिको वर्णन स्वयम्भूको उत्पत्तिको कथाको पहिलो खण्डमा गरिएको छ।
यसले श्री शाक्यमुनिले मैत्रेय बोधिसत्वलाई विपस्वी तथागतद्वारा रोपेको एक हजार पंखुडीसहित कमलको बीचमा स्वयम्भूको उत्पत्तिको बारेमा गरेको भविष्यवाणीको विवरण पनि दिन्छ। विपस्वीको समयमा, श्री शाक्यमुनि सत्यधर्म बोधिसत्वको नामले प्रसिद्ध थिए। यस खण्डमा तत्कालीन काठमाडौँ उपत्यकामा नागहरू (सर्प) बस्ने ठुलो ताल थियो भनेर पनि देखाइएको छ।
दोस्रो खण्ड
सम्पादन गर्नुहोस्दोस्रो खण्डमा मैत्रेय बोधिसत्वको प्रश्नको उत्तरमा, "विपस्वी तथागतले रोपेको कमलमाथि स्वयम्भु कहिले आयो?" शाक्यमुनि भगवानले उत्तर दिए कि स्वयम्भूको उत्पत्ति शिखी तथागतको समयमा भएको थियो जब उहाँ क्षेमांकर बोधिसत्व भनेर चिनिन्थ्यो। उक्त खण्डमा स्वयम्भूको उपासनाले फलको आशीर्वादको पनि वर्णन गरिएको छ।
तेस्रो खण्ड
सम्पादन गर्नुहोस्तेस्रो खण्डमा मैत्रेयले बौद्धलाई सोध्छन्, "नागाहरूले बसोबास गरेको तालको पानी सफा गरेर यो सहर कहिले बन्यो?" त्यसपछि श्यामुनि भगवानले जवाफ दिए, “विश्वभु तथागतको समयमा म पर्वताक्ष भनेर चिनिँदा मञ्जु देवाचार्य नामका व्यक्तिले कुरुवा, चाबहा, सूर्यघाट र गोकर्णको जङ्गललाई नष्ट गरी जल सफा गरी सहर स्थापना गरी धर्मकार बनाउनुभयो। यसको राजा र शहरलाई भनेर प्रसिद्ध बनायो।[३]
चौथो खण्ड
सम्पादन गर्नुहोस्मैत्रेय बोधिसत्वले चौथो खण्डमा शाक्यमुनि भगवानलाई नेपाल नगरको स्थापनापछि तीर्थस्थलहरूको सृष्टिको बारेमा सोध्छन्। त्यसपछि शाक्यमुनि भगवानले व्याख्या गरेपछि भन्नुभयो, “हे मैत्रेय ! मानवको चालीस हजार वर्ष आयु भएको समयमा म ज्योतिपाल बोधिसत्वको रुपमा कृकुछण्ड तथागतको स्थानमा रहेको क्षमावती नामक नगरमा ज्योतिपाल बोधिसत्वको रुपमा बसिरहेको थिएँ, त्यतिबेला श्रीस्वयम्भूको दर्शन गर्न जानु भएको थियो। त्यसपछि उनले बागमती र केशवतीको पवित्र तीर्थस्थलको बारेमा आफ्नो समुदाय र आम जनतालाई सुनाए।
पाँचौँ खण्ड
सम्पादन गर्नुहोस्पाँचौँ खण्ड प्रदान गर्दछ:
- मणिलिंगेश्वर मणिचुडको कथा, मणिचुड पहाडमा मैत्रेय बोधिसत्वको छवि।
- राजकुमार गोकर्णको मुक्तिको कथा, गोकर्णेश्वर, गोकर्णमा गगनगन्जको छवि।
- नागाहरूका राजा कुलिकको दमनको कथा, किलेश्वर वैतराग, चाँगुमा सामन्त भद्रको छवि।
- सर्वपाल वैद्य, कुम्भेश्वर वैतरागको मुक्तिको कथा। क्वोन्तीमा वज्रपानीको छवि।
- पढ्दा मिठाई मन पराउने मञ्जुगर्तको कथा, गर्तेश्वर, फम्पीको मैदानमा रहेको मञ्जुश्रीको छवि।
- ओम्दियन आचार्यको कथा, फङ्केश्वर वैतराग, फम्पीको तालमा सर्वनिबरण विस्कम्भीको छवि।
- गणेश भगवानको परीक्षाका कारण ओम्दियानले सामना गर्नुपरेको समस्याको कथा।
- अष्टसिद्धि (आठ कौशलको निपुणता) को प्रभावको कल्पना गर्ने ओम्दियनको कथा। विक्रमयाश्वर वैतरग, आडेश्वरमा खगर्भ बोधिसत्वको छवि।
यसरी पाँचौँ खण्डमा आठ वैतराग र गोकर्णको तीर्थस्थल पुण्यतीर्थमा तक्षक नागको उद्धारको कथाको वर्णन गरिएको छ; भगवान शिव र उनकी पत्नी पार्वती गोकर्णको मुक्तिको कथा; शान्ततीर्थमा भगवान शिव र उनकी पत्नी पार्वतीको मुक्तिको कथा, गुह्येश्वरीमा तीर्थयात्रा, शंकर तीर्थमा गोपाल गोपालको मुक्तिको कथा, शङ्खामेको तीर्थमा; निधान तीर्थमा जुवाडे दीन चुडको मुक्तिको कथा, लाख तीर्थको तीर्थ; कर्हा नदीको तीर्थस्थल ज्ञानतीर्थमा सिन्धु नामक अज्ञानी राजाको मुक्तिको कथा; टेकु दोभानको तीर्थस्थल चिन्तामणि तीर्थमा आफ्नी आमाको अनाज्ञाकारीता देखाउने कोटि कर्ण शर्थबाहाको मुक्तिको कथा, दानागामा राक्षस दानासुरको मुक्तिको कथा; सुलक्षण तीर्थमा दुष्ट राजा, मन्त्री र गौड देशका व्यापारिका छोराहरूको उद्धारको कथा, भजङ्गको तीर्थस्थल, र जयमा दानसुरकी पत्नी राक्षसको मुक्तिको कथा। तीर्था, नेखुको तीर्थस्थल।
छैटौँ खण्ड
सम्पादन गर्नुहोस्छैटौँ खण्डमा नामसङ्गीतमा उल्लेख गरिएका बाह्र वर्णमालाको अर्थ र उहाँको नेपालको राजा हुनुको विवरण र श्रीस्वयम्भुलाई धर्म धातु वागीश्वरको नामले कसरी प्रख्यात गरियो भन्ने विवरण बुझ्न धर्मश्री मित्रको नेपाल आगमनको विवरण समेटिएको छ।
सातौँ खण्ड
सम्पादन गर्नुहोस्सातौँ खण्डमा इन्द्रलगायत देवताहरूले शान्ती कराचार्यको धर्मधातु वागीश्वरलाई ढाक्नका लागि कचौराको आकारको दीप बनाउनको लागि स्तुपको पूर्तिको रूपमा कसरी स्तूप निर्माण गरे भन्ने विवरण दिइएको छ र मूर्ति स्थापनाको विवरण पनि दिइएको छ। बासपुर लगायत देवताहरूको आह्वान गरेपछि।
आठौँ खण्ड
सम्पादन गर्नुहोस्आठौँ खण्डमा नेपाल उपत्यकाले कसरी सात वर्षसम्म खडेरीको सामना गर्नेछ र कसरी गुणकाम देवेले शान्ति काराचार्यको निर्देशनमा नागहरूको राजा कर्कोटकलाई ल्याई वर्षा गराए भन्ने भगवान्को भविष्यवाणीको वर्णन गरिएको छ।
नबौँ खण्ड
सम्पादन गर्नुहोस्नबौँ खण्डमा बन्धुदत्त, शिष्य शान्ति कराचार्य, राजा नरेन्द्र देव र राजाको सेवा गर्ने किसान ललितलाई लोककल्याई गरी १२ वर्ष लामो खडेरीको अन्त्य कसरी हुन्छ भन्ने भगवान् भगवानको भविष्यवाणी समेटिएको छ। कामरु कामाक्षबाट नाथ (संसारका प्रभु); यसले २१ उपतीर्थहरूको नाम पनि प्रदान गर्दछ।
दसैँ खण्ड
सम्पादन गर्नुहोस्दसैँ खण्डमा चुडा विक्षुनीको कथा र स्वयम्भू पुराण सुनाउने र सुनाउने नियमका साथै सुनाउने, सुनाउने, अरूलाई सुनाउन, लेख्ने वा अरूलाई लेख्न लगाएमा प्राप्त हुने वरदानका कुराहरू छन्।