अजिमा
अजिमा नेपालका नेवार समुदायमा पूज्य मातृका देवीहरूलाई जनाउँछ, जसले उपत्यकाको विभिन्न ठाउँमा पूजनीय स्थानहरू राखेका छन्। अजिमालाई मुख्यतः अष्टमातृका अर्थात आठ मातृका देवीहरूका रूपमा पूजिन्छ। यस बाहेक अन्य धेरै अजिमाहरु काठमाडौं उपत्यकामा रहेका छन् । अजिमालाई तान्त्रिक रूपमा पनि हेरिन्छ । यिनीहरूलाई रक्षा, शक्ति र समृद्धिका प्रतीक मानिन्छ। अजिमा पूजा नेवार समुदायमा मात्र नभएर काठमाण्डौ उपत्यकामा रहने अन्य जातिहरूबीच पनि पूजनीय छ।
| अजिमा | |
|---|---|
| शक्ति, मातृका देवी | |
| वासस्थान | काठमाण्डौ उपत्यका |
| Symbol | योनि प्रतीक, शक्ति |
| चाड पर्व | नवदुर्गा, मोहनी नख, नवरात्रि |
उत्पत्ति र ऐतिहासिकता
सम्पादन गर्नुहोस्अजिमाहरूको प्रतिष्ठा राजा गुणकामदेवले गरेको विश्वास गरिन्छ। उनी नेपालका प्रख्यात राजा थिए जसले काठमाण्डौ उपत्यकाको बसोबासलाई व्यवस्थित गरे। उनको वंशावली अनुसार, महालक्ष्मीले राजा गुणकामदेवलाई सपनामा आएर खड्ग आकारको शहर बनाउन सुझाव दिइन्। यसको आधारमा उनले काठमाण्डौलाई खड्ग आकारमा विकास गरे र त्यस क्षेत्रको चारैतिर अष्टमातृका देवीहरूको प्रतिष्ठा गरे।
अजिमाहरूको मूर्तिहरू शक्ति, मातृत्व र तान्त्रिक विद्याका प्रतीक हुन्। अष्टमातृका देवीहरूको पूजा तान्त्रिक तथा वैदिक परम्परा अनुसार गरिन्छ र यिनीहरूलाई दुष्ट शक्तिहरूबाट रक्षा गर्ने देवीका रूपमा मान्यता प्राप्त छ।
अष्टमातृका अजिमा
सम्पादन गर्नुहोस्काठमाण्डौ उपत्यकामा आठ स्थानमा अजिमाहरूको मूर्ति स्थापित छन्। यी अष्टमातृकाहरू निम्न स्थानमा पाइन्छन्:
- पासिक्वं अजिमा - ब्रह्मायणी: तीनधारा पाठशाला पछाडि।
- लुँमरि अजिमा - भद्रकाली, माहेश्वरी: सिंहदरबार अगाडि।
- फिब्व अजिमा - कौमारी: आर्मी हेडक्वार्टर कम्पाउन्डभित्र।
- पचली अजिमा - वैष्णवी: पचली क्षेत्रमा।
- कंगः अजिमा (कंकेश्वरी) - इन्द्रायणी: विष्णुमति नदी किनारमा।
- थँबही अजिमा - चामुण्डा: ठमेल क्षेत्र।
- चन्द्रलखु अजिमा - महालक्ष्मी: नारायणहिटी दरबार परिसर।
- तक्ति अजिमा - महेश्वरी: टेबहालमा।
फिब्व अजिमा
सम्पादन गर्नुहोस्फिब्व अजिमा अजिमाहरूमा एक प्रमुख मातृका देवी हुन्, जसलाई कौमारीको रूप मानिन्छ। यो मन्दिर काठमाण्डौको भद्रकाली क्षेत्रमा नेपाली सेनाको मुख्यालयको परिसरभित्र छ। सार्वजनिक प्रवेशमा रोक लगाइएका कारण फिब्व अजिमाको मन्दिरमा पूजा गर्न कठिनाई भएको पाइन्छ। तैपनि, यो अजिमा मन्दिर नेवार समुदायको परम्परा अनुसार प्रमुख मातृका देवी मानिन्छ। फिब्व अजिमा र अन्य अष्टमातृका देवीहरूले काठमाण्डौ उपत्यकाको समृद्धि र सुरक्षाको प्रतीकका रूपमा मान्यता पाएका छन्।
काठमाडौं उपत्यकाका अन्य अजिमाहरु
सम्पादन गर्नुहोस्- हारती अजिमा (स्वयम्भु, बौद्ध)
- अन्नपुर्ण अजिमा (असन, काठमाण्डौ)
- लुंमरी अजिमा (भद्रकाली)
- कंङ्ग अजिमा (कंकेश्वरी)
- लुती अजिमा (इन्द्रायणी)
- म्हेपि अजिमा (ज्ञानेश्वरी)
- मैति अजिमा (मैतीदेवी)
- तकति अजिमा (नीलबाराही)
- ङतभुलु अजिमा/न्यतभुलु अजिमा(नरदेवी)
- फिस: अजिमा (भद्रकाली र माइतिघर बिचमा)
- पासिक्व अजिमा (कमलादी, काठमाडौं)
- नै अजिमा (ब्रम्हटोल, काठमाडौं)
- कुलांभुलु अजिमा (रक्तकाली, काठमाडौं)
- लुचुँभुलु अजिमा
- न्हेकंतला अजिमा
- ज्वलभुलु अजिमा (त्यौड, असन)
- भयलु अजिमा (कमलाक्षी)
- मचली अजिमा (मचली,टेकू)
- लगं अजिमा (लगनटोल)
- अरिं अजिमा/चिकंमु अजिमा
- कुशा अजिमा/ कुना शा अजिमा
- प्वर्पा अजिमा रानिबारी लाजिम्पाट
पूजा र महत्त्व
सम्पादन गर्नुहोस्अजिमाहरूको पूजा नेवार समुदायमा विशेष रूपमा गरिन्छ। हरेक वर्षको मोहनी नख (नेवार दसैँ) पर्वमा अष्टमातृका देवीहरूको विशेष पूजा गरिन्छ। यस पर्वमा यिनको रथ यात्रा पनि आयोजना गरिन्छ, जसमा हजारौँ भक्तजनहरूको सहभागिता हुन्छ। अजिमा देवीहरूलाई तान्त्रिक परम्पराअनुसार पूजा गरिन्छ र तिनीहरूको रक्षात्मक शक्तिको आह्वान गरिन्छ। यिनको पूजा विधिमा बलि दिने चलन पनि कायम छ, जसले यिनलाई तान्त्रिक शक्ति मानिएको पुष्टि गर्दछ।
सांस्कृतिक र धार्मिक महत्त्व
सम्पादन गर्नुहोस्अजिमा देवीहरू नेवार समुदायमा मात्र नभई सम्पूर्ण काठमाण्डौ उपत्यकामा पूजनीय छन्। अष्टमातृकाहरूलाई उपत्यकाको रक्षकका रूपमा पूजिन्छ। यिनले उपत्यकाको रक्षा गर्ने विश्वासमा स्थानीय समुदायले अष्टमातृका देवीहरूको पीठमा विशेष अनुष्ठान र मेला आयोजन गर्छन्। यिनको मन्दिरमा गरिने पूजा विधि अत्यन्तै तान्त्रिक र गोप्य हुन्छ र यसको प्रवृत्ति परम्परागत रूपमा निरन्तर चलिरहेको छ।
वास्तुकला र संरचना
सम्पादन गर्नुहोस्अजिमा मन्दिरहरू परम्परागत नेवारी वास्तुकलामा बनेका छन्। यी मन्दिरमा देवीका प्रतिमाहरू सामान्यतया काठ वा ढुंगामा कुँदिएका हुन्छन्। देवीका मूर्तिहरूमा तान्त्रिक प्रतीक र गहनाहरू जडिएका हुन्छन्। अजिमाहरूलाई बाहिर हेर्दा साधारण देखिने भएपनि, मन्दिरभित्र तिनीहरूको विशेष तान्त्रिक पूजा गरिन्छ।
वर्तमानमा चुनौती
सम्पादन गर्नुहोस्आजकल, फिब्व अजिमा जस्ता केही अजिमा मन्दिरहरू सुरक्षाको कारण सेनाको नियन्त्रणमा परेका छन्, जसले गर्दा सर्वसाधारणले पूजाअर्चनामा कठिनाई भोग्नुपरेको छ। स्थानीयहरू तथा गुठियारहरूले यी मन्दिरहरूको संरक्षणमा चासो राखे पनि, सरकारी उदासिनता र अतिक्रमणको जोखिम बढ्दो छ। काठमाण्डौ महानगरपालिकाले यी सम्पदा संरचनाहरूलाई सुरक्षित राख्न थप प्रयास गर्नुपर्ने देखिन्छ।
विशेष तथ्य
सम्पादन गर्नुहोस्- काठमाण्डौ उपत्यकामा अष्टमातृका देवीहरूलाई स्थानीयहरू आफ्ना रक्षकका रूपमा पूज्छन्।
- यी मन्दिरहरूमा नेवार समुदायले विशेष पर्वहरूमा बलि दिने र अनुष्ठान गर्ने गर्छन्।
- फिब्व अजिमा मन्दिर सार्वजनिक पहुँचमा छैन, जसले गर्दा स्थानीयहरूले प्रवेशका लागि कठिनाई भोगिरहेका छन्।
- मोहनी नख पर्वमा अष्टमातृका देवीहरूको रथयात्रा गरी विशेष पूजा गरिन्छ।
अन्य अजिमा मन्दिरहरू
सम्पादन गर्नुहोस्अष्टमातृका बाहेक अन्य थुप्रै अजिमा मन्दिरहरू पनि काठमाण्डौ उपत्यकामा रहेको पाइन्छ। यिनीहरूमा पचली अजिमा, मच्छिन्द्रनाथ र अन्य देवीका रूपमा अजिमाहरूलाई स्थान दिइएको छ। विभिन्न अवसरहरूमा स्थानीय गुठीले यी देवीहरूको पूजा–अर्चना गर्दै आएका छन्।
सारांश
सम्पादन गर्नुहोस्अजिमा देवीहरू काठमाण्डौ उपत्यकाको धार्मिक, सांस्कृतिक तथा सामाजिक परम्पराको महत्वपूर्ण अंग हुन्। नेवार समुदायका लागि यी देवीहरू मातृभूमिको रक्षाका प्रतीक हुन् र यिनको पूजा तथा संरक्षणको परम्परा निरन्तर रहँदै आएको छ। यिनको पूजा विधि र रीतिथिति अद्वितीय छ र यिनको मन्दिरहरू तान्त्रिक शक्ति तथा आस्थाका केन्द्र मानिन्छन्। काठमाण्डौ उपत्यकाको मौलिक सम्पदा र संस्कृति बचाउन अजिमा मन्दिरहरूको संरक्षण महत्त्वपूर्ण छ।
सन्दर्भ
सम्पादन गर्नुहोस्- प्रेममान डंगोल, "उपत्यकाका तान्त्रिक अष्टमातृका"
- "लुँमधि अजिमा भद्रकालीको महिमा", नागरिक खबर
- "अजिमा : योनिपूजाको कथा", हिमाल खबरपत्रिका
- "तान्त्रिक चाड मोहनी", गोरखापत्र अनलाइन
- "फिब्व अजिमा - कौमारी मातृका पीठ !!", फेसबुक
- "माइतीघर मण्डला अनि फिब्वख्यः", नयाँ पत्रिका
- "वैशालीबाट आएका लिच्छविहरूले बसालेको सहर", सेतोपाटी
