बागमती नदी

बागमती नदी नेपालको काठमाडौँ उपत्यकामा रहेका दुई महत्त्वपूर्ण काठमाडौँ र ललितपुर महानगरपालिकाहरू छुट्ट्याउँदै दक्षिणी नेपालको मधेश प्रदेश हुँदै भारतको बिहार राज्यमा कमला नदीमा मिसिन्छ। यसलाई हिन्दु र बौद्ध दुवै धर्मावलम्बीले पवित्र मानेका छन्। यस नदीको किनारमा कयौँ हिन्दु मन्दिरहरू अवस्थित छन्।

बागमती
पशुपतिनाथ मन्दिरमा बागमती नदी
स्थान
देश	नेपाल
प्रदेश	बागमती प्रदेश मधेश प्रदेश
मुख्य सहरहरू	काठमाडौँ, ललितपुर
भौतिक विषेशताहरू
स्रोत	बागद्वार
• स्थान	शिवपुरी, सुन्दरीजल, काठमाडौँ, नेपाल
•  भौगोलिक निर्देशाङ्क	२७°४६′१६″उ॰ ८५°२५′३८″पू॰
• उन्नतांस	२,७४० मी (८,९९० फिट)
मुख	कमला नदी सङ्गम
•  स्थान	जगमोहरा, बिहार, भारत
•  भौगोलिक निर्देशाङ्क	२५°४३′५६.१″उ॰ ८६°२१′५३.०″पू॰
लम्बाइ	५८६.३ किलोमिटर (३६४.३ माइल)
निकास
• स्थान	पन्धेरा दोभान, मकवानपुर
•  अधिकतम	१६,००० मी3/सेक (५,७०,००० घन फिट/सेक)

बागमतीको महत्व यस तथ्यमा पनि निहित छ कि हिन्दु धर्मावलम्बीहरूले मृत्यु पश्चात शवलाई यस पवित्र नदीको किनारमा दाहसंस्कार गर्ने गर्छन्। नेपाली हिन्दु परम्पराअनुसार दाहसंस्कार गर्नुअघि शवलाई बागमतीमा तीन पटक डुबाउने चलन रहेको छ , जसले गर्दा पुनर्जन्मचक्रको अन्त्य हुने भन्ने पौराणिक लोक मान्यता रहेको छ। चितामा आगो बाल्ने मुख्य शोकसन्तप्त (सामान्यतया जेठो छोरा) ले दाहसंस्कार पछि तुरुन्तै पवित्र नदीको पानीले नुहाउनुपर्छ। अन्त्येष्टिमा सामेल हुने धेरै नातेदारहरू पनि नदीमा स्नान गर्छन् वा दाहसंस्कारको अन्त्यमा आफ्नो शरीरमा पवित्र जल छर्किन्छन्। बागमती नदीले मानिसलाई आध्यात्मिक तवरमा शुद्ध तुल्याउँछ भन्ने मान्यता रहेको छ।

नामकरण

बागमती नदीलाई नेपाली सभ्यता र सहरीकरणको मुहान मानिन्छ। विनयपिटक र नन्दबग्गामा यस नदीलाई "वाग्गुमुडा" भनेर उल्लेख गरिएको छ। यसलाई मझिमा निकयाको बठ्ठा सुत्तान्तमा "बाहुमती" भनेर पनि उल्लेख गरिएको छ। इस्वी संवत् ४७७ को एक शिलालेखमा यस नदीलाई वाग्वति पारप्रदेशे र पछि गोपालराज वंशवलीमा पनि यहि वर्णन गरिएको छ।

भूगोल

बागद्वार

काठमाडौँ उपत्यकासहित बागमती नदीको जलाधार पश्चिममा ठुलो गण्डकी जलाधार र पूर्वमा कोशी जलाधारको बीचमा अवस्थित छ। यी छेउछाउका जलाधारहरू मुख्य हिमालय शृङ्खलाको उत्तरमा फैलिएका छन् र यसलाई विशाल खोंचमा पार गर्छन्, वास्तवमा, कोशीको अरुण सहायक नदी तिब्बतसम्म फैलिएको छ। सानो बागमती हिमालबाट केही दूरीमा पर्छ। हिमनदीको स्रोत बिना, यसको बहाव वर्षामा अधिक निर्भर हुन्छ, गर्मी मौसम (अप्रिल देखि जूनको सुरुमा) को समयमा धेरै कम हुन्छ, त्यसपछि मनसुन को मौसम (मध्य जून देखि मध्य अगस्त) को समयमा चरम हुन्छ। यस हिसाबले बागमती प्रणाली नेपालको सुदूरपश्चिममा गण्डकी जलाधार र कर्णाली जलाधारको बीचमा रहेको (पश्चिम) राप्ती प्रणालीसँग मिल्दोजुल्दो छ।

नदीको मार्ग

सुन्दरीजलमा बागमती नदीको दृश्य

बागमती नदी

काठमाडौँको चम्पादेवीबाट खिचिएको सिकाली र बागमती नदीको मोड

नेपालको सुन्दरीजल नजिकैको शिवपुरी नागार्जुन राष्ट्रिय निकुञ्जमा अवस्थित बाघको मुखको आकारको गार्गोइलबाट पानी बग्ने ठाउँमा बागद्वारमा तीनवटा मुहानको धारा मिल्ने ठाउँबाट बागमतीको उत्पत्ति हुन्छ। यो काठमाडौँबाट लगभग १५ किलोमिटर (९ माइल) उत्तरपूर्वमा शिवपुरी पहाडको दक्षिणी किनाराभन्दा माथि अवस्थित छ। यहाँ बागमती चौडा र छिटो छ र यसमा निलम्बित ठोस पदार्थहरूको उच्च भार छ, यसले यसलाई खैरो रूप दिन्छ। यो नदी काठमाडौँ उपत्यकाको छतभएको धानखेतबाट करिब १० किलोमिटर (६ माइल) दक्षिणपश्चिममा बग्छ।

प्रतिरोधी चट्टानले पशुपतिनाथ मन्दिरलगायत ठाउँमा प्रवाहमा बाधा पुर्‍याउँछ। मन्दिरभन्दा पर यो नदी दक्षिणतिर बगेर पश्चिमतर्फ बग्ने ठुलो मनोहरा नदीसँग जोडिन्छ र त्यसपछि पश्चिमतिर मोडिन्छ। काठमाडौँको सहरी क्षेत्रमा प्रवेश गरेपछि, धेरै सहायक नदीहरू प्रवेश गर्छन्: तुलनात्मक रूपमा अप्रदुषित धोबीखोला र ढलले भरिएको टुकुचा खोला। त्यसपछि नदी दक्षिणतिर मोडिन्छ र टेकु दोभानमा दायाँबाट विष्णुमती प्रवेश गर्छ। विष्णुमती नदी बागमतीको मुहानदेखि करिब ६ किलोमिटर पश्चिममा पर्ने शिवपुरी डाँडामा पनि पर्छ। यो काठमाडौँको नागार्जुन डाँडा, स्वयम्भू महाचैत्य र दरबार क्षेत्र हुँदै दक्षिणतर्फ बग्छ। काठमाडौँको मध्यभाग हुँदै जाँदा यो सहायक नदी अत्यधिक प्रदूषित र फोहरमैलाले भरिएको हुन्छ।

धेरै वक्रभए तापनि सामान्यतया दक्षिणतिर बग्ने बागमती काठमाडौँ उपत्यकाको किनारासम्म पुग्छ र दक्षिणकाली मन्दिर परिसर नजिकै चोभार खाल्डोमा प्रवेश गर्छ। चोभार खोला महाभारत पर्वत शृङ्खलाबाट काटिन्छ, जसलाई तल्लो हिमालय पनि भनिन्छ। यो २,००० देखि ३,००० मिटर (६,६०० देखि ९,८०० फिट) को दायरा नेपालभरका "मध्य पहाडहरू" को दक्षिणी सीमा हो, विशिष्ट नेपाली र अधिक भारतीय संस्कृति र भाषाहरू बीचको एक महत्त्वपूर्ण सांस्कृतिक सीमा, साथै एक प्रमुख भूगर्भीय विशेषता हो। बागमती पनि तराई पुग्नुअघि तल्लो शिवालिक पहाड पार गरेर बैरगनियाहुँदै भारत प्रवेश गर्छ। यो बिहारको दरभङ्गा, सीतामढी, शिवहर, मुजफ्फरपुर र खगडिया जिल्लाहरूमा बग्छ। यो समस्तीपुरको जगमोहरा गाउँमा कमला नदीमा मिल्छ। तथापि, विगतमा नदीको धार फरक थियो र यो सीधै गङ्गामा बग्ने गर्दथ्यो। स्कन्द पुराणको स्वस्थानी ब्रतकथामा बागमतीको हालको उत्तरी सहायक नदीलाई साली नदी भनिने मुख्य नहरको रूपमा मानिएको थियो जुन गण्डकीको सहायक नदी थियो।

पर्यावरण

वन्यजन्तु

बागमती नदी, यसको अनौठो र विविध वासस्थानको कारण सम्भावित जैविक विविधता संरक्षण क्षेत्र पनि हो। एक अध्ययनले ६७ प्रजातिका चराहरू (११ अर्डर र २८ परिवार) नदी क्षेत्र वरपर पाएको थियो जसमा पासेरिफोर्मस र मस्सीकापिडाई चराहरू सबैभन्दा प्रचलित अर्डर र परिवारहरू रहेको जनाइएको छ। वृक्षको उपस्थिति, बस्तीको नजिक, ढलनिकास भएको स्थान नजिक, कम तापक्रममा, पानीको स्रोत र सडकको दूरी बढ्दै जाँदा चराहरूको प्रचुरता बढेको पाइए पनि खुला भूमि र उच्च उचाइमा दूरीको साथ घटेको देखिएको थियो।

खोकनाको बागमती नदीको छेउमा चरिरहेका घरेलु भैँसीहरू

प्रदुषण

बागमती नदीमा ठुलो मात्रामा अप्रशोधित ढल रहेको छ, र यस क्षेत्रको ठुलो जनसङ्ख्याको कारण नदीको प्रदूषणको ठुलो स्तर अवस्थित छ। काठमाडौँका धेरै बासिन्दाले आफ्नो व्यक्तिगत फोहर नदीमा फाल्ने गरेका छन्। खासगरी हनुमन्ते खोला, धोबीखोला, टुकुचा खोला र विष्णुमती सबैभन्दा प्रदूषित छन्। बागमती नदी प्रणालीको अनुगमन गरी यसको सरसफाइ पुनःस्थापना गर्ने प्रयास भइरहेको छ। यसमा "प्रदूषण भार परिमार्जन, प्रवाह वृद्धि र महत्वपूर्ण स्थानहरूमा वियरहरूको प्लेसमेन्ट" समावेश छ।

काठमाडौँ उपत्यकाको बागमती नदीमा प्रदूषण

तत्कालीन मुख्यसचिव लीलामणि पौड्यालको पहलमा विसं २०७२ जेठ १५ गते बागमती महासफाइ अभियान सुरु भएको थियो। हरेक शनिबार नेपाली सेना र नेपाल प्रहरीका कर्मचारीसहित सर्वसाधारण नदीको फोहर र ढल सफा गर्न भेला हुन्छन्। द फ्रेन्ड्स अफ द बागमती सन् २० नोभेम्बरमा स्थापना भएको संस्था हो। यसको वेबसाइटका अनुसार यसको उद्देश्य "बागमती नदीको क्षयीकरणलाई उल्टाउनु हो। सन् २०१४ मा १४ वर्षको लामो प्रयासपछि बागमती नदी 'लगभग शुद्ध' भएको दाबी गरिएको थियो।

सन् २०१५ को नेपाल नदी संरक्षण ट्रस्ट र अन्य संस्थानद्वारा गरिएको अध्ययनले नदीको उत्पत्ति बिन्दु बाट १५ किलोमिटरसम्म बग्ने पानी प्रशोधन गरे पछि पिउनका लागि उपयुक्त भएपनि त्यस भन्दा तल पिउनका लागि मात्र नभई सिँचाइका लागि पनि अनुपयुक्त हुने बताएको थियो। पानीमा अत्यधिक सोडियम र नाइट्रेट भएकाले कृषि जमिनलाई उल्टै असर गर्ने उल्लेख गरिएको थियो। साथै, अध्ययनले जलचर प्राणीहरू सुहाउँदो नभएको र नदीमा प्लास्टिकको सामग्री धेरै उच्च मात्रामा रहेको देखाएको थियो। यसै अध्ययनलाई सन् २०१७ मा पुन: दोहोर्याउने प्रयास गरिएको थियो। बागमती नदीको पानीको गुणस्तर मनसुनको समयमा, नदीको बहाव सुख्खा मौसमको तुलनामा बढी, हुने भएकाले अपेक्षाकृत राम्रो हुने पाइएको छ तर सन् २०३० सम्ममा पनि अप्रशोधित ढल मिसाउने वर्तमान अभ्यासले पानीको गुणस्तर उल्लेखनीय सुधार नहुने प्रक्षेपण गरिएको छ। स्वस्थ सहरी विकास हासिल गर्न नदीको जल प्रदूषण व्यवस्थापन र पर्यावरणीय रूपमा कायम राख्न तत्काल आवश्यकता भएपनि सामुदायिक संलग्नता योजनाबद्ध नभएकोऔँलाइएको छ।

जलविद्युत तथा सिँचाइ आयोजना

सन् २०१६ मा सुरु भइ मकवानपुरमा रहेको बागमती लघु जलविद्युत परियोजना को परीक्षण र उत्पादन भइ सकेको छ। यस परियोजना ४ अर्ब रुपैयाँको रहेको थियो र २२ मेगावाट बिजुली उत्पादन क्षमता रहेको छ।

बागमती नदी सिँचाइ, सर्लाही, नेपाल।

बाढी

बाढीले छुने अधिकांश क्षेत्रमा बाढीको कुनै असर त छैन तर यसले बिहारका तराई र उत्तरी जिल्लाका जनतालाई व्यापक पीडा दिएको छ। सन् १९९३ मा नदीले सबैभन्दा ठुलो क्षति पुर्याएको थियो। पानीको कमजोर व्यवस्थापन, उचित मौसम पूर्वानुमान र चेतनाको कमी सामूहिक विनाशको मुख्य कारण थियो।

तीर्थस्थल

• गोकर्णेश्वर – गोकर्णेश्वर महादेव मन्दिर बागमती नदीको किनारमा अवस्थित छ, जुन सन् १५८२ मा निर्माण गरिएको थियो। अगस्तको अन्त वा सेप्टेम्बरको सुरुमा, मानिसहरू यस मन्दिरमा स्नान गर्न र जीवित वा मृत आफ्ना पिताको सम्मानमा प्रसाद हरू बनाउन जान्छन्, गोकर्णऔँसी भनिन्छ जसलाई "कुशेऔँसी" (पिताको अनन्त शान्तिको लागि पूजा) पनि भनिन्छ।
• गुह्येश्वरी मन्दिर – गुह्येश्वरी देवीको मन्दिर पशुपतिनाथ मन्दिरबाट लगभग १ किलोमिटर पूर्वमा बागमती नदीको किनारमा अवस्थित छ। मन्दिरको नाम संस्कृत शब्द गुह्य (रहस्य) र ईश्वरी (देवी) बाट आएको हो। ललिता सहस्रनाममा, देवीको ७०७औँ नाम गुह्यरूपिनी (देवीको रूप मानव धारणा भन्दा बाहिर छ र गुप्त छ) को रूपमा उल्लेख गरिएको छ। सतीदेवीको लासको अंश शिवजीले लिएर दु:खमा संसारभरि घुम्दा विभिन्न क्षेत्रमा खसेको विश्वास गरिन्छ।
• पशुपतिनाथ मन्दिर – शिवजीलाई समर्पित पशुपतिनाथ मन्दिर काठमाडौँको उत्तरमा नदीको किनारमा अवस्थित छ। यसलाई हिन्दु धर्मको एक पवित्र स्थल मानिन्छ।
• कोटेश्वर महादेव – कोटेश्वर महादेव मन्दिर बागमती किनारमा अवस्थित एक प्रमुख पवित्र स्थल पनि हो। एक किंवदन्ती अनुसार, यहाँको शिवलिंग ६४ पवित्र शिव लिंगहरू मध्ये एक हो भन्ने विश्वास गरिन्छ।
• शङ्खमूल – कोटेश्वर महादेव मन्दिर नजिकै शङ्खमूल भनेर चिनिने ठाउँ छ। शङ्खमूल काठमाडौँ उपत्यकाको इतिहास र किंवदन्तीलाई लिपिबद्ध गर्ने विभिन्न इतिहासमा परिभाषित काठमाडौँ उपत्यकाका १२ "अति पवित्र" सङ्गमहरूमध्ये एक हो। शङ्खमूलमा पशुपति मन्दिर परिसरबाट दक्षिणतर्फ बग्ने बागमती नदी र उपत्यकाको पूर्वी भागबाट बग्ने मनोहरा नदीलगायत सबै नदी हरू मिसिन्छ।
• कालमोचन मन्दिर – हिन्दु देवता भगवान विष्णुलाई समर्पित कालमोचन मन्दिर बागमती नदीको किनारमा थापाथली दरबार परिसरको एक भाग थियो। यो १८औँ शताब्दीको सुरुमा निर्माण गरिएको थियो। जङ्गबहादुर राणाले मुगल काठमाडौँ–गोथिक वास्तुकला शैलीमा निर्माण गरेको यस मन्दिरमा मुगल कला र नेपाली कला रहेको छ। जंग हिरण्य हेमनारायण मन्दिरको नामले पनि चिनिने यो मन्दिर थापाथलीको कालमोचन घाटमा अवस्थित छ।
• त्रिपुरेश्वर मन्दिर – कालमोचन घाट नजिकै रहेको त्रिपुरेश्वर महादेवको मन्दिर काठमाडौँ उपत्यकाको सबैभन्दा ठुलो मन्दिर हो, जुन उन्नीसौं शताब्दीमा (वि.सं. १८७५ तिर) ललित त्रिपुरा सुन्दरी देवीले निर्माण गर्नुभएको थियो। यसको तीनवटा छाना हरू छन्— माथिका दुई वटा धातुले बनाइएको छन्, र तलको छाना बेक्ड टेराकोटाको छ र यो उठेको प्लेटफर्ममा बस्छ। उनका पति राजा रणबहादुर शाहको चिरशान्ति र राष्ट्रको सद्भावका लागि उनको सम्झनामा मन्दिर निर्माण गरिएको हो। यो सम्भवतः स्तरीय शैलीमा अन्तिम प्रमुख मन्दिर थियो।
• पचली भैरव – लिच्छवी राजा गुणकामदेवद्वारा स्थापित, देवता काठमाडौँको स्थापनासँग धेरै हदसम्म सम्बन्धित छ, किनकि यो राजा गुणकामदेव नै थिए जसले परम्परागत रूपमा बागमती नदीको किनारमा अवस्थित भैरवको सहर र पर्व दुवैको स्थापना गरेको विश्वास गरिन्छ।
• टेकु दोभान – काठमाडौँ उपत्यकाका १२ पवित्र तीर्थमध्ये एक बागमती र विष्णुमतीको सङ्गमस्थलमा रहेको ज्ञानतीर्थको छेउछाउका घट्टहरू नदी किनारमा स्नान र दाहसंस्कार गर्ने स्थान हुन्।
• जलविनायक मन्दिर – जलविनायक मन्दिर चोभारमा अवस्थित गणेशको मन्दिर हो। जलविनायक मन्दिर काठमाडौँ क्षेत्रको सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण गणेश मन्दिर मध्ये एक हो, र काठमाडौँ उपत्यकाको चार विनायक मन्दिरहरू मध्ये एक हो।

चित्र दीर्घा

• 
  सुन्दरीजलमा अवस्थित बागमती नदीको एक मनोरम दृष्य
• 
  सुन्दरीजलमा अवस्थित बागमती नदीको एक मनोरम दृष्य
• 
  बागमती नदी
• 
  बागमती नदी काठमाडौँ, सिनमङ्गलमा।
• 
  बागमती नदी कर्मैहिय, सर्लाहीमा।
• 
  बागमती नहर कर्मैहिय, सर्लाहीमा।
• 
  बागमती नदी काठमाडौँ, सिनामङ्गलमा।