गढवाली भाषा

गढवाली (गढ़वळि) एक आर्य भाषा हो जुन मुख्य रूपमा उत्तरी भारतमा बोल्ने गरिन्छ। यो मुख्यतया भारतीय हिमालयमा रहेको उत्तरी भारतीय राज्य उत्तराखण्डको गढवाल क्षेत्रमा २५ लाखभन्दा बढी गढवाली मानिसहरूले बोल्ने गर्छन। गढवालीमा धेरै क्षेत्रीय बोलीहरू छन्। यो लोपोन्मुख भाषा होइन, यद्यपि यसलाई युनेस्कोको एटलस अफ द वर्ल्ड्स ल्याङ्ग्वेज इन डेन्जरमा "असुरक्षित भाषा" को रूपमा वर्गीकृत गरेको छ, जसले भाषालाई निरन्तर संरक्षण प्रयासहरू आवश्यक रहेको सङ्केत गर्दछ।

गढवाली
गढ़वळि
मूलभाषी	भारत
क्षेत्र	गढवाल, उत्तराखण्ड
रैथाने(हरू)	गढवाली खस जाति
मातृभाषी वक्ता	२५ लाख
भाषा परिवार	भारोपेली भाषा परिवार आर्य इरानेली आर्य उत्तरी आर्य केन्द्रीय पहाडी गढवाली
लिपि	देवनागरी लिपि
भाषा सङ्केतहरू
आइएसओ ६३९-३	gbm

नामकरण

गढवालीलाई गढवाली, गढवाला, गडवाही, गशवाली, गिरवाली, गोदौली, गोरवाली, गुरवाली, र पहारी गढवाली जस्ता चिनिन्छ। भाषाका यी वैकल्पिक नामहरू तिनीहरूको भाषाको लागि एक भन्दा बढी नामहरू भएका वक्ताहरूबाट आएको हुन सक्छ।

इतिहास

ऐतिहासिक रूपमा, मध्य आर्य भाषा कालमा प्राकृत भनिने विभिन्न भाषाहरू थिए। तीमध्ये खस प्राकृतलाई गढवालीको स्रोत मानिन्छ। गढवालीको प्रारम्भिक रूप १०औँ शताब्दीमा पत्ता लगाउन सकिन्छ, अङ्कशास्त्र, शाही छापहरू, तामाका प्लेटहरूमा शिलालेख र शाही आदेशहरू र अनुदानहरू समावेश भएका मन्दिरका ढुङ्गाहरूमा पाइन्छ। एउटा उदाहरण सन् १३३५ मा देव प्रयागमा राजा जगतपालको मन्दिर अनुदान शिलालेख हो।

अधिकांश गढवाली साहित्य मौखिक रूपमा हस्तान्तरण गरिएको, लोक रूप मा संरक्षित छ। यद्यपि, १८औँ शताब्दीदेखि, गढवालीले साहित्यिक परम्पराको विकास गरेको छ। १७औँ शताब्दी सम्म, गढवाल सधैं गढवाली राजाहरूको अधीनमा एक सार्वभौम राष्ट्र थियो। स्वाभाविक रूपमा, गढवाली गढवाल राज्यको आधिकारिक भाषा थियो।

भौगोलिक वितरण

गढवाली मुख्यतया उत्तराखण्ड राज्यको गढवाल मण्डलको टिहिरी गढवाल, पौडी गढवाल, उत्तरकाशी, चमौली, रुद्रप्रयाग र देहरादुन जिल्लाहरूमा मानिसहरूले बोल्छन्। गढवाली हिमाचल प्रदेश, दिल्ली, हरियाणा, पन्जाब, उत्तर प्रदेश लगायत भारतका अन्य भागहरूमा गढवाली प्रवासीहरूद्वारा पनि बोलिन्छ। विभिन्न अनुमानका अनुसार दिल्ली र राष्ट्रिय राजधानी क्षेत्रमा कम्तीमा ३.५ मिलियन गढवाली आप्रवासीहरू बसोबास गरिरहेका छन्।

गढवाली वक्ताहरूको सही सङ्ख्या अनुमान गर्न गाह्रो छ, किनकि विभिन्न निकायहरूले यस सङ्ख्याको फरक-फरक विवरणहरू दिन्छन्। भारतमा सन् २००१ भाषाहरूको जनगणना अनुसार, त्यहाँ २,२६७,३१४ गढवाली भाषा बोल्नेहरू थिए। भारतमा भाषाहरूको पछिल्लो २०११ जनगणना अनुसार, त्यहाँ अनुमानित २,४८२,०८९ वक्ताहरू छन्।

आधिकारिक स्थिति

सन् २००० मा उत्तराखण्डको गठन भएदेखि, लगातार राज्य सरकारहरूले उत्तराखण्डको क्षेत्रीय भाषाहरूको प्रवर्द्धन र विकासमा सुस्त गतिमा काम गरिरहेका छन्। उत्तराखण्ड, गढवालीका अन्य भाषाहरू जस्तै, सबैभन्दा धेरै बोलिने भाषालाई आधिकारिक मान्यता दिइएको छैन। सन् २०१० मा, हिन्दीलाई आधिकारिक भाषा र संस्कृतलाई उत्तराखण्डको दोस्रो आधिकारिक भाषा बनाइएको थियो। राष्ट्रिय स्तरमा गढवालीलाई भारतको अनुसूचित भाषा बनाउनका लागि भारतीय संविधानको आठौँ अनुसूचीमा समावेश गर्न निरन्तर माग हुँदै आएको छ।

शब्दावली

शब्दावली तुलना

गढवाली	नेपाली
ढकुली	नमस्ते
सेमन्या	अभिवादन
कख?	कहाँ?
किलैई?	किन?
कन?	कसरी?
कैक?	कसको?
कु?	को?
व्ह्वैगै	सकियो
कथ्गा?	कति?
कन छौ?	तिमीलाई कस्तो छ?
कख जाणा छौ?	तिमी कहाँ जादै छौ?
कि/क्या व्हैगे?	के भयो?
त्यार/त्येरु नौं क्या छ?	तिम्रो नाम के हो?
हिटण दे मि थैं।	मलाई हिँड्न देउ।
कख बटिन अयाॅ छौं तुम?	कहाँबाट आउनुभएको हो?