पश्चिमी भारत

पश्चिमी भारत भारतको एक शिथिल परिभाषित क्षेत्र हो जुन भारत गणराज्यको पश्चिमी राज्यहरू मिलेर बनेको छ। गृह मन्त्रालयले आफ्नो पश्चिमी क्षेत्रीय परिषद प्रशासनिक प्रभागमा गोवा, गुजरात र महाराष्ट्र राज्यहरू सहित केन्द्र शासित प्रदेश दादरा र नगर हवेली र दमन र दीव समावेश गर्दछ, जबकि संस्कृति मन्त्रालय र केही इतिहासकारहरूले राजस्थान राज्य पनि समावेश गर्दछ। भारतीय भूवैज्ञानिक सर्वेक्षणले महाराष्ट्रलाई समावेश गरेको छ तर राजस्थानलाई समावेश गरेको छ भने अल्पसङ्ख्यक मामिला मन्त्रालयले कर्नाटकलाई समावेश गरेको छ तर राजस्थानलाई बाहिर राखेको छ।

पश्चिमी भारत पश्चिमी भारत / पश्चिम
देश	भारत
राज्यहरू र क्षेत्रहरू	दादरा र नगर हवेली र दमन र दीव गोवा गुजरात महाराष्ट्र
कहिलेकाहीँ समावेश	हरियाणा केरल मध्य प्रदेश पन्जाब (दक्षिणी) राजस्थान कर्नाटक
सबैभन्दा ठुलो सहर	मुम्बई
धेरै जनसङ्ख्या भएका सहरहरू (सन् २०११)	दादरा र नगर हवेली र दमन र दीव: सिलवास दमन आमली दीव गोवा: मुरगाव मडगाउँ म्हापसा पणजी कुडचडे गुजरात: अहमदाबाद वडोदरा सुरत राजकोट भावनगर महाराष्ट्र: मुम्बई पुणे नागपुर नासिक वसई-विरार
क्षेत्रफल
• जम्मा	५०८०३२ किमी२ (१९६१५२ वर्ग माइल)
जनसङ्ख्या
• जम्मा	१७३३४३८२१
• घनत्व	३४०/किमी२ (८८०/वर्ग माइल)
समय क्षेत्र	भारतीय मानक समय (युटिसी+०५:३०)
आधिकारिक भाषाहरू	गुजराती कोंकणी मराठी हिन्दी अङ्ग्रेजी

मध्य प्रदेश पनि अक्सर समावेश गरिएको छ र हरियाणा, पश्चिमी उत्तर प्रदेश र दक्षिणी पन्जाब कहिलेकाँही समावेश गरिएको छ। पश्चिमी भारतले भारतको पश्चिमी आधा भाग, अर्थात् दिल्ली र चेन्नईको पश्चिमका सबै राज्यहरूलाई पनि बुझाउँछ, यस प्रकार पन्जाब, केरल र वरपरका राज्यहरू पनि समावेश गर्दछ। यो क्षेत्र अत्यधिक औद्योगिक छ, ठुलो शहरी जनसङ्ख्याको साथ। पश्चिम भारतको उत्तरमा थार मरुभूमि, पूर्व र उत्तरमा विन्ध्य शृङ्खला र पश्चिममा अरब सागर रहेको छ। पश्चिमी भारतको एक प्रमुख भाग उत्तर भारत र पाकिस्तानसँग थार मरुभूमि र दक्षिण र मध्य भारतसँग दक्खिन पठार साझा गर्दछ।

भारत विभाजन हुनुभन्दा पहिले पाकिस्तानको सिन्ध र बलुचिस्तान लाई पनि यस क्षेत्रमा समावेश गरिएको थियो। कला इतिहासमा, यो शब्दले सामान्यतया गुजरात र राजस्थानलाई मात्र समेट्छ, जुन शैलीको मामलामा सँगै जान्छ। पश्चिम भारतको अन्य कुनै पनि क्षेत्रको तुलनामा दोस्रो ठुलो कुल गार्हस्थ्य उत्पादन रहेको छ।

इतिहास

गुजरातको केही भाग सिन्धु घाटी सभ्यताको स्थल थियो। गुजरातमा लोथल, सुरकोटाडा र राजस्थानको घग्गर नदी आसपासका स्थानहरू फेला परेका छन्। पश्चिमी भारतीय क्षेत्रमा प्राचीन कालमा राष्ट्रकूट साम्राज्य, मौर्य साम्राज्य, गुप्त साम्राज्य, राजपुत, सातवाहन, पश्चिमी क्षत्रप, यवन, कदम्ब आदिको शासन थियो। मध्ययुगीन युगमा, यो क्षेत्र वाघेला वंश, गुजरात सल्तनत र दिल्ली सल्तनतको शासनको अधीनमा थियो। तत्पश्चात् यो क्षेत्र मुगल शासनको अधीनमा थियो। पछि, पश्चिमी महाराष्ट्रमा उदाएको मराठा साम्राज्यले भारतीय उपमहाद्वीपको एक प्रमुख भागमा प्रभुत्व जमायो।

तथापि, अङ्ग्रेज-मराठा युद्धमा अङ्ग्रेजहरूको पराजयले भारतका अधिकांश भाग औपनिवेशिक शासनको अधीनमा रह्यो। त्यसपछि यस क्षेत्रले भारतीय स्वतन्त्रताको लागि सङ्घर्षको क्रममा ठुलो उथलपुथलको अनुभव गर्यो। गान्धीको डण्डी मार्च गुजरातमा भएको थियो। यो क्षेत्र सन् १९४७ मा स्वतन्त्र भारतको हिस्सा बनेको थियो र सन् १९५६ मा भाषिक विचारका आधारमा वर्तमान राज्यको सीमा रेखाङ्कन गरिएको थियो।

भूगोल

यस क्षेत्रमा उत्तरमा सौराष्ट्र र कच्छको मुख्यतया शुष्क देखि अर्ध-शुष्क क्षेत्र समावेश छ। क्याम्बे र दक्षिणी गुजरातको दक्षिणमा उत्तरी अर्ध-शुष्क क्षेत्र र दक्षिणी आर्द्र क्षेत्र जलमग्न हुन्छ। पश्चिमी घाट दक्षिण गुजरात, महाराष्ट्र र गोवाको तटमा अवस्थित छ। मध्य र पूर्वी महाराष्ट्रको विदर्भ, मराठवाडाको दक्खिन मैदानले बाँकी क्षेत्रलाई परिभाषित गर्दछ। कोंकण तटमा उष्णकटिबन्धीय वर्षावनदेखि उत्तरी गुजरातमा काँडादार झाडी र झाडीहरुसम्म वनस्पतिहरू फरक-फरक छन्। यस क्षेत्रका नदीहरू माही, नर्मदा, तापी, गोदावरी, जुआरी, माण्डवी, कृष्णा, घग्गर, चम्बल र अन्य नदीका अन्य धेरै साना सहायक नदीहरू हुन्।