गुणकामदेव
गुणकामदेव एक ठकुरी शासक थिए जसलाई काठमाडौँको स्थापनाको श्रेय दिइन्छ। उनले सन् ९४९ देखि ९९४ सम्म शासन गरेका थिए।[१][२] उहाँ काठमाडौं उपत्यका निर्माण र व्यवस्थापनमा महत्वपूर्ण भूमिका खेल्नु भएको छ । उहाँलाई काठमाडौंको एक प्रमुख संस्थापक र धार्मिक संरक्षकको रूपमा मानिन्छ। गुणकामदेवलाई खासगरी तान्त्रिक प्रथामा महत्त्वपूर्ण स्थान प्राप्त छ, र उहाँका योगदानले काठमाडौंको सांस्कृतिक र धार्मिक संरचनामा ठूलो प्रभाव पारेको छ।
| गुणकामदेव | |
|---|---|
 गुणकामदेव | |
| नेपाल मण्डलको राजा | |
| शासनकाल | सन् ९४९-९९४ |
| पूर्वाधिकारी | विक्रमदेव |
| उत्तराधिकारी | उदयदेव |
| वंश | ठकुरी वंश |
| धर्म | हिन्दु धर्म |
जीवनी
सम्पादन गर्नुहोस्उनलाई इन्द्रजात्रा र लाखे जात्रा सुरु गर्ने श्रेय पनि दिइन्छ।[३] उनी आफ्नो तान्त्रिक क्षमताका लागि परिचित थिए जुन उनले स्वयम्भूनाथको शान्तिपुरमा प्रवेश गरेर देखाएका थिए।[४] उनले आफ्नो शासनकालमा पशुपतिनाथ मन्दिर, रक्तकाली मन्दिर, कंकेश्वरी मन्दिर र पञ्चलिंग भैरव मन्दिरको जीर्णोद्धार गरेका थिए।[३]
गुणकामदेवलाई काठमाडौँको स्थापनाको श्रेय दिइन्छ।[५] नगरहरूको विकाससँगै उनले कृषि समाजलाई भारत र तिब्बतबीचको व्यापारिक औद्योगिक नगरमा रूपान्तरण गरे।[५]
महालक्ष्मीको आदेश
सम्पादन गर्नुहोस्गुणकामदेवलाई महालक्ष्मी देवता स्वप्नमा आएर काठमाडौं उपत्यकामा खड्ग आकारको नगर बनाउने आदेश दिइन्। यस आदेश अनुसार, गुणकामदेवले महालक्ष्मीको आशीर्वादले १८,००० घरधुरी निर्माण गरेर काठमाडौंको संरचना तयार गरे। यी घरधुरीहरू काठमाडौंको नगरको परिधिमा फैलिएका थिए र महालक्ष्मीको खड्ग आकारको निर्देशन अनुरूप यो नगर बसा।
अष्टमातृका स्थापना
सम्पादन गर्नुहोस्गुणकामदेवका प्रमुख योगदानमध्ये एक अष्टमातृका मन्दिरहरूको स्थापना हो। यी मन्दिरहरू काठमाडौं उपत्यकाका विभिन्न स्थानहरूमा अवस्थित छन् र प्रत्येक मन्दिर तान्त्रिक देवीहरूको पूजा गर्नका लागि महत्त्वपूर्ण मानेन्छ। गुणकामदेवले अष्टमातृका देवीहरूको पूजा र संरक्षणमा ठूलो योगदान गरे। अष्टमातृका देवीहरूलाई शक्तिशाली मातृका देवता मानिन्छ जसको पूजाले गाउँहरूको रक्षा र समृद्धि ल्याउँछ।
गुणकामदेवको अनुसार, काठमाडौंको संरचना खड्ग आकारको थियो र यसका चारैतिर आठ अष्टमातृका देवीहरूको पूजा हुँदै थियो। यी देवीहरू विभिन्न स्थानहरूमा पूजित भएका छन्, जस्तै-
- पासिक्वं अजिमा – ब्रह्मायणी
- लुँमरि अजिमा – भद्रकाली
- फिब्व अजिमा – कौमारी
- पचलीमा अजिमा – वैष्णवी
- विष्णुमति नदीको कंग अजिमा – कंकेश्वरी
- थँबही अजिमा – चामुण्डा
- चन्द्रलखु अजिमा – महालक्ष्मी
तान्त्रिक संस्कार र संस्कृति
सम्पादन गर्नुहोस्गुणकामदेवका समयमा तान्त्रिक संस्कार र पूजा विधिहरूको प्रचलन काठमाडौं उपत्यकामा व्यापक थिए। उहाँको शासनकालमा विभिन्न तान्त्रिक विधिहरू र मंत्रपूत शास्त्रहरूको अभ्यास गरिन्थ्यो। गुणकामदेवले तान्त्रिक विधिमा श्रद्धा राख्दै देवी-देवता र मातृकाहरूको पूजा र संरक्षणमा महत्त्वपूर्ण योगदान पुर्याए।
गुणकामदेवको योगदान केवल धार्मिक र सांस्कृतिक संरचनासम्म सीमित थिएन, उहाँको शासनकालमा काठमाडौंको प्राचीन नगर संरचनाको विकास पनि भएको थियो। उहाँले शहरको संरचना, मन्दिर र प्राचीन सभ्यता को पुनर्निर्माणमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेलेका छन्।
गुणकामदेवको वंशावली
सम्पादन गर्नुहोस्गुणकामदेवको वंशावलीलाई इतिहासकारहरूले लिच्छविक राजवंशसँग जोडेको छ। लिच्छविहरूलाई प्राचीन नेपालका शक्तिशाली र प्रमुख राजवंशको रूपमा चिनिन्छ। गुणकामदेवका वंशजहरूले पनि काठमाडौं र उपत्यका क्षेत्रमा आफ्नो प्रभाव कायम राखे र तान्त्रिक सांस्कृतिक धरोहरलाई समृद्ध बनाइरहे। गुणकामदेवको वंशावली र उहाँका शाही योगदानले काठमाडौंको इतिहासमा विशेष स्थान राख्दछ।
योगदान र महत्त्व
सम्पादन गर्नुहोस्गुणकामदेवको योगदान केवल काठमाडौँको निर्माणसम्म सीमित थिएन, उहाँले उपत्यका र काठमाडौँको सामाजिक र धार्मिक संरचनामा अपूर्व परिवर्तन ल्याए। गुणकामदेवका कामले काठमाडौंलाई एक सांस्कृतिक र धार्मिक केन्द्रको रूपमा प्रतिष्ठित बनायो। उहाँको शासनकालमा तान्त्रिक संस्कृति र पूजा विधिहरूको उत्कर्ष भएको थियो र यी संस्कृतिहरू आज पनि काठमाडौँको हृदयमा जीवित छन्। गुणकामदेवको योगदानका कारण, काठमाडौँको सांस्कृतिक र ऐतिहासिक धरोहरले समयको परीक्षणलाई उत्तीर्ण गरेको छ।
मृत्यु र उत्तराधिकारी
सम्पादन गर्नुहोस्गुणकामदेवको मृत्युको बारेमा निश्चित जानकारी उपलब्ध छैन, तर इतिहासकारहरूको अनुसार उहाँको शासनकालमा राज्य व्यवस्था स्थिर थियो र उहाँका उत्तराधिकारीहरूले काठमाडौँको संरक्षण गर्दै शाही परम्परालाई कायम राखे। गुणकामदेवका वंशजहरूले उहाँको कामलाई निरन्तरता दिइ र काठमाडौँको सामाजिक र सांस्कृतिक महत्त्वलाई दृढ राखे।
समापन
सम्पादन गर्नुहोस्गुणकामदेवको इतिहास नेपालका धार्मिक र सांस्कृतिक परम्परामा एउटा महत्वपूर्ण अंश हो। उहाँले काठमाडौँको नगर र तान्त्रिक संस्कृति निर्माणमा योगदान पुर्याएर एक समृद्ध र शक्तिशाली राजधानीको आधार राखे। गुणकामदेवको योगदान काठमाडौँको ऐतिहासिक र सांस्कृतिक सम्पदामा सदैव अविस्मरणीय रहनेछ।
सन्दर्भ
सम्पादन गर्नुहोस्सन्दर्भ सामग्रीहरू
सम्पादन गर्नुहोस्- ↑ Encyclopædia Britannica
- ↑ Regmi, D.R. (१९६०), Medieval Nepal: Early medieval period, 750-1350 A.D, Lucknow: Prem Printing Press।
- ↑ ३.० ३.१ Nepal ka itihas (Hindi) Author:Kāśī Prasāda Śrīvāstava
- ↑ "Sherpa World (Nepali)", मूलबाट २०१६-०३-०३-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २०१२-१२-११। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २०१६-०३-०३ मिति
- ↑ ५.० ५.१ Book:Ancient Indian History And Civilization, Author:S. N. Sen
| पूर्वाधिकारी विक्रमदेव
|
नेपाल मण्डलको राजा सन् ९४९-९९४ |
पछिल्लो उदयदेव |