राष्ट्रमण्डल
राष्ट्रमण्डल (अङ्ग्रेजी : कमनवेल्थ नेसन्स) (पूर्वनाम ब्रिटिस राष्ट्रमण्डल), ५४ स्वतन्त्र राज्यहरूको एक सङ्घ हो जसमा ब्रिटिस साम्राज्यको सबै राज्य (मोजाम्बिक र संयुक्त अधिराज्य बाहेक) को हिस्सा थिए। यसको मुख्यालय लन्डनमा रहेको छ। यसको मुख्य उद्देश्य लोकतन्त्र, साक्षरता, मानव अधिकार, सुशासन, स्वतन्त्र व्यापार र विश्व शान्तिलाई टेवा पुगाउनु हो। बेलायती महारानी एलिजाबेथ द्वितीयले राष्ट्रमण्डल खेल र बैठकहरू हरेक चार वर्षमा भाग लिन्छिन्। यो सन् १९३१ मा स्थापित भएको थियो, तर यसको आधुनिक रूप सन् १९४७ मा भारत र पाकिस्तानको स्वतन्त्रता पछि निर्धारित गरिएको थियो।
राष्ट्रमण्डल | |
|---|---|
लोगो
| |
 | |
| प्रधान कार्यालय | लन्डन संयुक्त अधिराज्य |
| कामकाजको भाषा | अङ्ग्रेजी |
| किसिम | स्वयम्सेवक सङ्घ[१] |
| सदस्य राष्ट्रहरू |
|
| नेताहरू | |
• प्रमुख | एलिजाबेथ द्वितीय |
• महासचिव | प्याट्रिसिया स्कटल्यान्ड |
• पदासीन | बोरिस जोनसन |
| स्थापना | |
| १९ नोभेम्बर १९२६ | |
| ११ डिसेम्बर १९३१[२] | |
| २८ अप्रिल १९४९ | |
| क्षेत्रफल | |
• जम्मा | २,९९,५८,०५० किमी२ (१,१५,६६,८७० वर्ग माइल) |
| जनसङ्ख्या | |
• सन् २०१७ अनुमानित | २,४१,८९,६४,००० |
• घनत्व | ७५ /किमी2 (१९४.२ /वर्ग माइल) |
वेबसाइट thecommonwealth | |
राष्ट्रमण्डल देशहरूको कुनै संविधान वा विधान छैन।भारत, एन्टिगुआ, अस्ट्रेलिया, बङ्गलादेश, ब्रुनाई, क्यानडा, साइप्रस, घानासहित अन्य राष्ट्रहरू यसको सदस्य हुन्।
इतिहास
सम्पादन गर्नुहोस्
निर्माण
सम्पादन गर्नुहोस्लन्डन घोषणापत्र अन्तर्गत बेलायतकी रानी एलिजाबेथ द्वितीय राष्ट्रमण्डलकी राष्ट्र प्रमुख हुन्। राष्ट्रमण्डल सचिवालय सन् १९६५ मा स्थापित भएको थियो। यसको महासचिव मुख्य कार्यकारीको रूपमा कार्य गर्दछ। हाल प्याट्रिसिया स्कटल्यान्ड यसकी महासचिव छिन्। उनको चयन सन् २००७ नोभेम्बरमा गरिएको थियो। यसको पहिलो महासचिव क्यानडाका अर्नोल्ड स्मिथ थिए। सन् १९२६ को शाही सम्मेलनमा बालफोर घोषणापत्रमा बेलायत र अन्य राष्ट्रमण्डलका सदस्यहरू "कुनै पनि हिसाबले आफ्नो घरेलु वा बाह्य मामिलाको कुनै पनि पक्षमा अधीनस्थ छैनन्, यद्यपि रानी सामान्य निष्ठाबाट स्वतन्त्र छिन् र स्वतन्त्र रूपबाट राष्ट्रहरूको बेलायती राष्ट्रमण्डलको सदस्यहरूको रूपमा सम्बद्ध छिन् भन्ने कुरामा सहमत भएका थिए। "राष्ट्रमण्डल" शब्द आधिकारिक रूपमा समुदायको वर्णन गर्नको लागि अपनाइएको थियो।
सम्बन्धको यी पक्षहरू सन् १९३१ मा वेस्टमिन्स्टरको संविधानद्वारा औपचारिक रूप दिइएको थियो, जो अनुमोदनको आवश्यकता बिना क्यानडामा लागू भएको थियो, तर अस्ट्रेलिया, न्युजिल्यान्ड र न्यूफाउन्डल्यान्डको लागि यो कानून लागू गर्नको लागि अनुमोदन गर्नुपरेको थियो। न्युफाउन्डल्यान्डले सन् १९३४ फेब्रुअरी १६ मा आफ्नो संसदमा सहमतिमा नगरेकाले, न्युफाउन्डल्यान्डको सरकार स्वेच्छाले समाप्त भएको थियो र प्रशासन लन्डनको प्रत्यक्ष नियन्त्रणमा फर्किएको थियो। न्युफाउन्डल्यान्डपछि सन् १९४९ मा क्यानाडाको १०औँ प्रान्तको रुपमा क्यानडामा सामेल भएको थियो। अस्ट्रेलिया र न्युजिल्यान्ड क्रमशः सन् १९४२ र सन् १९४७ मा संविधानको अनुमोदन गरेका थिए।
सदस्यता
सम्पादन गर्नुहोस्भारत सहित एन्टिगुआ, अष्ट्रेलिया, बङ्गलादेश, ब्रुनाई, क्यानडा, साइप्रस, घाना आदि यसका सदस्य हुन्। जिम्बाब्वे लाई सन् २००२ मा राष्ट्रमण्डल सदस्यताबाट हटाइएको थियो र यो प्रतिबन्ध २००३ मा अनिश्चित कालसम्म बढाइएको थियो। राष्ट्रमण्डलका सदस्य राष्ट्रहरूको कुल जनसङ्ख्या १.९ अर्ब रहेको छ, जुन विश्वको जनसङ्ख्याको एक तिहाई हो। फिजीलाई राष्ट्रमण्डल बाट २०००-०१ मा प्रतिबन्ध लगाइएको थियो, त्यसपछि पुन: उक्त देशमाथि सन् २००६ मा प्रतिबन्ध लागेको थियो। नाइजेरिया लाई १९९५ देखि १९९९ सम्म प्रतिबन्धित गरिएको थियो। पाकिस्तान माथि सन् १९९९ मा प्रतिबन्ध लगाइएको थियो।
स्वरूप
सम्पादन गर्नुहोस्राष्ट्रमण्डलको प्रमुख
सम्पादन गर्नुहोस्
राष्ट्रमण्डलको प्रमुखको कार्यालय राष्ट्रमण्डलको एक औपचारिक राष्ट्रपति कार्यालय हो। यो पद मात्र एक सापेक्ष पद हो, जसको पदाधिकारीको यस सङ्गठन को दिन-प्रतिदिनको मामिलामा कुनै भूमिकामा रहँदैन। पदको अवधि कुनै समय सीमा छैन, र परम्परागत बेलायती सार्वभौममा निहित गरिएको छ।
बेलायती सार्वभौम पहिले सबै राष्ट्रमण्डल देशहरूको शासकको दर्जा थियो, तर भारतको स्वतन्त्रता पछि, भारतले आफैँलाई एक गणतन्त्र घोषित गरेको थियो। भारतले राष्ट्रहरूको राष्ट्रमण्डलको सदस्य हुन स्वीकार गरेको थियो। पछि, राष्ट्रमण्डलको प्रमुखको पद एक गैर राजतान्त्रिक, औपचारिक राष्ट्रपति निकायको रूपमा स्थापित भएको थियो। कथित रूपमा, राष्ट्रहरूको राष्ट्रमण्डलको प्रमुख एक "स्वतन्त्र सदस्य राज्यहरूको स्वतन्त्र सङ्घको प्रतीक" को रूपमा मानिएको छ।
राष्ट्रमण्डल सरकार प्रमुखहरूको बैठक
सम्पादन गर्नुहोस्यस सङ्गठनको मुख्य निर्णय गर्ने बोर्ड हो, द्विवार्षिक राष्ट्रमण्डल सरकार प्रमुखहरू जहाँ प्रधानमन्त्री र राष्ट्रपति सहित राष्ट्रमण्डल सरकारका प्रमुखहरू, आपसी हितका बिषयहरूमा छलफल गर्न धेरै दिनसम्म भेला हुन्छन्। यो बैठक राष्ट्रमण्डल प्रधानमन्त्रीहरूको बैठकको उत्तराधिकारी हो र पहिले नै, इम्पिरियल सम्मेलन र औपनिवेशिक सम्मेलन, जो सन् १८८७ पछि आयोजित गरिएको थियो। यस बाहेक, त्यहाँ वित्त मन्त्री, कानून मन्त्री, स्वास्थ्य मन्त्री आदिको नियमित बैठकहरू हुन्छन्। उनीहरूका सामु विशेष सदस्यको रुपमा सदस्यहरूलाई मन्त्रीस्तरीय बैठक वा सरकारी स्तरको बैठकहरूको प्रमुखमा प्रतिनिधि पठाउन आमन्त्रित गरिएको हुँदैन।
राष्ट्रमण्डल सचिवालय
सम्पादन गर्नुहोस्
राष्ट्रमण्डल सचिवालय मुख्य अन्तरसरकारी निकाय र राष्ट्रमण्डलको केन्द्रीय कार्यकारी निकाय हो। यो सदस्य राष्ट्रहरू बीच सहयोग सुविधाको लागि जिम्मेवार छ। राष्ट्रमण्डल प्रमुखहरू सहित अन्य बैठकहरूको आयोजनामा; नीति विकासमा सहायता र सल्लाह प्रदान; राष्ट्रमण्डलको निर्णय र नीतिहरू लाई कार्यान्वयन गर्नमा सदस्य राज्यहरूलाई सहयोग गर्ने जिम्मेवारी रहेको हुन्छ।
राष्ट्रमण्डल सचिवालय संयुक्त राष्ट्र महासभामा पर्यवेक्षकको दर्जा छ। सचिवालयको मुख्य कार्यालय लन्डनमा, संयुक्त अधिराज्यमा मार्लबरो हाउसमा रहेको छ। बेलायती शासकको पूर्व शाही निवास , रानी एलिजाबेथ द्वितीयद्वारा राष्ट्रमण्डलको प्रमुख को रूपमा सचिवालयलाई दिइएको थियो। [३]
राष्ट्रमण्डल सचिवालयको नेतृत्व राष्ट्रमण्डल महासचिवका मुख्य कार्यकारी अधिकारीले गर्ने छन्, जो राष्ट्रमण्डल राष्ट्रहरूको सबै कामहरू र सचिवालयको जिम्मेवारीको लागि जिम्मेवार छन्। महासचिव राष्ट्रमण्डल सरकारका प्रमुखहरूद्वारा निर्वाचित हुन्छन्, र अधिकतम दुई चार वर्ष को अवधि को लागि नियुक्त गरिन्छ। महासचिवको अधीनमा दुई उप-महासचिव सचिवालयको विभाग निर्देशित हुन्छ।
सदस्य समूह
सम्पादन गर्नुहोस्
मापदण्ड
सम्पादन गर्नुहोस्राष्ट्रहरूको राष्ट्रमण्डलको सदस्यताको लागि मापदण्ड, समयसँगै, विभिन्न दस्तावेजहरूको एक श्रृङ्खला बाट विकसित भएको छ। वेस्टमिन्स्टरको विधान, १९३१ अनुसार सदस्यताको लागि एक बेलायती स्वायत्त उपनिवेश हुन आवश्यक छ। सन् १९४९ को लन्डन घोषणापत्रले यो आवश्यकतालाई हटाएको थियो र गणतन्त्र र स्वदेशी राजतन्त्रहरूलाई राष्ट्रमण्डलमा सामेल हुन अनुमति दिइएको थियो। राष्ट्रमण्डलको प्रमुखको रूपमा बेलायती सार्वभौमलाई मान्यता दिने सर्तको साथ सो कार्य गरिएको थियो। सन् १९६० को दशकमा उपनिवेश विरुद्धको लहरको सन्दर्भमा, यी आवश्यकताहरू राजनीतिक, आर्थिक र सामाजिक सिद्धान्तहरूबाट संवैधानिक सिद्धान्तहरूमा बृद्धि हुन थालेको थियो। जातीय समानता लागि समान सदस्यताको आवश्यकता पर्ने गरि पहिलोपटक सन् १९६१ मा घोषणा सहित निर्णय गरिएको थियो। सन् १९७१ को सिङ्गापुर घोषणापत्रको १४ बुँदाहरूले सबै सदस्यहरूलाई विश्वमा शान्ति, स्वतन्त्रता, मानव अधिकार, समानता र स्वतन्त्र व्यापारको सिद्धान्तहरूको लागि समर्पित गरिएको थियो। सन् १९९१ मा, हरारे घोषणापत्र जारी गरिएको थियो। उपनिवेश विरुद्ध, शीत युद्धको अन्त्य र दक्षिण अफ्रिकामा रङभेदको अन्त्यको लागि सिङ्गापुरको सिद्धान्तहरूलाई लागू गर्नको लागि समर्पित गरिएको थियो। यो नयाँ नियमको अतिरिक्त, पूर्व नियमहरू एक कागजातमा समावेश गरिएको थियो।
सदस्यहरू
सम्पादन गर्नुहोस्राष्ट्रमण्डल ५४ देशहरू छन्, जो पृथ्वीको सबै महाद्वीपहरूमा फैलिएको छ। यी सदस्य देशहरूको संयुक्त जनसङ्ख्या २.४ अरब, वा विश्वको जनसङ्ख्याको एक तिहाई रहेको छ। यस मध्ये १.२ अरब भारतमा र २२ करोड पाकिस्तान बस्छन्। क्रमशः ९४% जनसङ्ख्या अफ्रिका र एसियामा फैलिएको छ। [४] भारत र पाकिस्तान पछि, जनसङ्ख्या द्वारा अर्को सबैभन्दा ठूलो राष्ट्रमण्डल देशहरू नाइजेरिया (१७ करोड), बङ्गलादेश (१५.६ करोड) र संयुक्त अधिराज्य (६.५ करोड) छन्। टुभालु सबैभन्दा सानो सदस्य हो, जसमा लगभग १०,००० मानिसहरू बसोबास गर्दछन्। [५]
राष्ट्रहरूको राष्ट्रमण्डलको क्षेत्र लगभग ३,१५,००,००० किमी२ (१,२२,००,००० वर्ग माइल), अर्थात कुल भूमि क्षेत्रको लगभग २१% हो। यस अर्थमा, तीन सबैभन्दा ठूलो राष्ट्रमण्डल देश क्यानडा, अस्ट्रेलिया र भारत हुन्। [६]
मौजूदा राष्ट्रमण्डल सदस्यहरू: एन्टिगुआ र बर्बुडा, अस्ट्रेलिया, बहामस, बङ्गलादेश, बार्बाडोस, बेलिज, बोत्स्वाना, ब्रुनाई, क्यामेरून, क्यानडा, साइप्रस, डोमिनिका, एस्वातिनी, फिजी, गाम्बिया, घाना, ग्रेनाडा, गयाना, भारत, जमैका, केन्या, किरिबाती, लेसोथो, मलावी, मलेसिया, माल्दिभ्स, माल्टा, मौरिसस, मोजाम्बिक, नामिबिया, नउरू, न्युजिल्यान्ड, नाइजेरिया, पाकिस्तान, पपुवा न्युगिनी, रुवान्डा, सेन्ट किट्स र नेभिस, सेन्ट लुसिया, सेन्ट भिन्सेन्ट र ग्रेनाडिन्स, सामोआ, सेसेल्स, सिएरा लियोन, सिङ्गापुर, सोलोमोन टापु, दक्षिण अफ्रिका, श्रीलंका, तान्जानिया, टोङ्गा, ट्रिनिडाड र टोबागो, टुभालु, युगान्डा, संयुक्त अधिराज्य, भानुअटु, जाम्बिया
राष्ट्रमण्डलबाट निलम्बन
सम्पादन गर्नुहोस्राष्ट्रमण्डल मन्त्रीस्तरीय कार्य समूहले राष्ट्रमण्डलको नियमको उल्लङ्घनको लागि एक सदस्यको निष्कासन गर्ने संयन्त्रको अभावमा सदस्यलाई निलम्बन गर्दछ। सन् १९९५ यो नीतिको स्थापना पछि चार देशहरू राष्ट्रमण्डल बाट निलम्बित गरी सकिएको छ जसमा फिजी, नाइजेरिया, पाकिस्तान र जिम्बाब्वे पर्दछन्। पाकिस्तानलाई दुई पटक निलम्बित गरिएको थियो भने नाइजेरिया एक पटक निलम्बित भएको छ। फिजीलाई स्थायी रूपबाट निष्कासित गरिएको छ। जिम्बाब्वेले आफ्नो सदस्यता डिसेम्बर २००३ मा फिर्ता लिएको थियो।
राष्ट्रमण्डल संस्कृति
सम्पादन गर्नुहोस्राष्ट्रमण्डल फाउन्डेसन
सम्पादन गर्नुहोस्राष्ट्रमण्डल फाउन्डेसन एक अन्तरसरकारी सङ्गठन हो जसको स्थापना राष्ट्रमण्डल राष्ट्र प्रमुखहरू द्वारा सन् १९६६ मा राष्ट्रमण्डल सचिवालयको एक वर्ष पछि सन् १९६६ मा स्थापना गरिएको थियो। फाउन्डेसन लन्डनमा मार्लबरो हाउसमा अवस्थित छ, जुन एक पूर्व शाही महल थियो तथाराष्ट्रमण्डलको प्रमुख, रानी एलिजाबेथ द्वितीयद्वारा राष्ट्रमण्डल संस्थाहरूको उपयोगको लागि प्रदान गरिएको थियो। एक नागरिक समाजको समन्वय निकायको रूपमा राष्ट्रमण्डल फाउन्डेसनले राष्ट्रमण्डल देशहरूमा विभिन्न कार्यक्रमहरूको सञ्चालन गर्दछ। यो ४९ सदस्य राज्यहरूद्वारा शासित र वित्त पोषित छ। फाउन्डेसन नागरिक संस्था र प्रशासनिक संस्थाहरूका बीच राम्रो संलग्नतालाई प्रोत्साहित गर्नको लागि संसाधन, अनुदान, र पहुँच प्रदान गर्दछ। राष्ट्रमण्डल फाउन्डेसनको सदस्यता स्वैच्छिक छ र राष्ट्रमण्डलको सदस्यताबाट अलग छ, त्यसैले सबै राष्ट्रमण्डल राष्ट्रमण्डल देशहरू यसको हिस्सा छैनन्।
लोकतन्त्र र सुशासन, मानव अधिकार र लैङ्गिक समानता, गरीबी उन्मूलन, जनता केन्द्रित र दिगो विकास, कला र संस्कृतिको प्रचार आदी यसका प्राथमिकताहरू हुन्। फाउन्डेसनले बृहत उद्देश्यको लागि सेवालाई जारी राखेको छ जुन यसको समझौताको ज्ञापनपत्रमा लेखिएको छ। [७]
राष्ट्रमण्डल खेल
सम्पादन गर्नुहोस्राष्ट्रमण्डल खेलहरू वा राष्ट्रमण्डल खेलहरू एक अन्तर्राष्ट्रिय बहु खेल प्रतियोगिता हो जसमा यसका सदस्य राष्ट्रहरूका खेलाडीहरू विभिन्न प्रतियोगितामा प्रतिस्पर्धा गर्दछन्। पहिलो संस्करणको खेल बेलायती साम्राज्य खेलको रूपमा सन् १९३० मा आयोजित गरिएको थियो, र तब देखि हरेक चार वर्षमा खेलको आयोजना हुने गरेको छ। राष्ट्रमण्डल खेल सन् १९३० देखि १९५० सम्म बेलायती साम्राज्य खेल, सन् १९५४ देखि १९६६ सम्म बेलायती साम्राज्य र राष्ट्रमण्डल खेल र सन् १९७० देखि १९७४ सम्म बेलायती राष्ट्रमण्डल खेलहरू भनेर चिनिन्थ्यो। राष्ट्रमण्डल खेलहरू पहिलो पूर्ण समावेशी अन्तर्राष्ट्रिय बहु खेल प्रतियोगिताको रूपमा मान्यता प्राप्त छ। अपाङ्गता भएका खेलाडीहरूलाई पहिलो पटक आफ्नो राष्ट्रिय टोलीको पूर्ण सदस्यको रूपमा मान्यता प्रदान गरिएको छ। यो संसारको पहिलो बहु खेल हो जसमा महिला र पुरुष पदक समान सङ्ख्यामा समावेश छ जसलाई हालै सन् २०१८ राष्ट्रमण्डल खेलहरूमा लागू गरिएको थियो।
.jpg)
राष्ट्रमण्डल खेलकुद हरेक चार वर्षमा आयोजना हुँदै आएको छ। द्वितीय विश्व युद्धको दौरान यसको आयोजन गरिएको थिएन। सन् १९७८ देखि यसलाई मात्र राष्ट्रमण्डल खेल भनिन्छ। मूलतः यी खेलहरू मात्र एकल प्रतिस्पर्धी खेलहरू थिए। सन् १९९८ मा क्वालालम्पुरमा आयोजित राष्ट्रमण्डल खेलहरूमा एक ठूलो परिवर्तन देखिएको थियो जब क्रिकेट, हकी र क्रिकेट जस्ता खेलहरूबाट टोलीहरूले पहिलो पटक आफ्नो उपस्थिति बनाएका थिए।
सन् २००१ मा, मानवता, समानता र भाग्यको तीन मूल्यहरू यी खेलहरू द्वारा अपनाइएको थियो, जो राष्ट्रमण्डल खेलको मुख्य मान्यताहरू हुन्। यी मान्यताहरूले हजारौँ मानिसहरूलाई प्रेरणा दिन्छ र उनीहरूलाई एक आपसमा जोड्दछ। राष्ट्रमण्डल भित्र खेलहरूलाई अपनाउनको लागि एक व्यापक जनादेश जारी गरिएको छ।
सन्दर्भ सामग्रीहरू
सम्पादन गर्नुहोस्- ↑ "Commonwealth Charter", अन्तिम पहुँच ५ मार्च २०१९। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण ६ मार्च २०१९ मिति
- ↑ "Annex B – Territories Forming Part of the Commonwealth", Her Majesty's Civil Service, सेप्टेम्बर २०११, मूलबाट ६ डिसेम्बर २०११-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच १९ नोभेम्बर २०१३। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण ६ डिसेम्बर २०११ मिति
- ↑ Cook and Paxton, Commonwealth Political Facts (1978) part 3.
- ↑ "Country Comparisons – Population", द वर्ल्ड फ्याक्टबुक, केन्द्रीय गुप्तचर संस्था, १९ मार्च २००९, मूलबाट २७ सेप्टेम्बर २०११-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २२ मार्च २००९। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २७ सेप्टेम्बर २०११ मिति
- ↑ "Tuvalu: Key Facts", Commonwealth Secretariat, १९ मार्च २००९, मूलबाट २९ अक्टोबर २००७-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच १८ मे २०११।
- ↑ "Country Comparisons – Area", The World Factbook, Central Intelligence Agency, १९ मार्च २००९, मूलबाट ९ फेब्रुअरी २०१४-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २२ मार्च २००९। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण ९ फेब्रुअरी २०१४ मिति
- ↑ "Commonwealth Foundation – About Us", ५ जनवरी २००६, मूलबाट ५ जनवरी २००६-मा सङ्ग्रहित। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण ५ जनवरी २००६ मिति
बाह्य कडीहरू
सम्पादन गर्नुहोस्
विकिमिडिया कमन्समा राष्ट्रमण्डलसँग सम्बन्धित मिडिया छन्
राष्ट्रमण्डल विकियात्रामा यात्रा सहयोगी
विकिकथनमा राष्ट्रमण्डल सम्बन्धित भनाइहरू रहेका छन्- आधिकारिक वेबसाइट
- महासचिवको बारेमा; राष्ट्रमण्डलको आधिकारिक वेबसाइट
- बेलायती राजशाही: महारानी र राष्ट्रमण्डल
