मोहन जोदडो

मोहन जोदडो (सिन्धी: موئن جو دڙو), अर्थ 'मृत मानिसहरूको ढिस्को'; (उर्दु: موئن جو دڑو) पाकिस्तानको सिन्ध प्रदेशको एउटा पुरातात्त्विक स्थल हो। ईसापूर्व २५०० तिर निर्माण गरिएको यो प्राचीन सिन्धु घाटीको सभ्यताको सबैभन्दा ठूलो बस्तीहरूमध्ये एक थियो। यसमा मानकीकृत इँटा, सडक सञ्जाल र ढल निकास प्रणाली जस्ता विशेषताहरू थिए। यो संसारको सबैभन्दा पुरानो प्रमुख सहरहरूमध्ये एक थियो र यो पुरातन मिस्र, मेसोपोटामिया, मिनोयन सभ्यता र कराल सभ्यतासँगसँगै थियो। १९औँ शताब्दीमा सिन्धुघाटी सभ्यता घट्दै गएपछि मोहन-जोदडोलाई परित्याग गरिएको थियो र सन् १९२० को शताब्दीसम्म यो ठाउँ पुन: पत्ता लागेको थिएन। सन् १९८० मा युनेस्कोले विश्व सम्पदा क्षेत्र भनेर नामकरण गरेको यस सहरको स्थलमा महत्वपूर्ण उत्खनन कार्य सञ्चालन हुँदै आएको छ। हाल यो ठाउँ क्षतविक्षत र अनुचित व्यवस्थापनको खतरा रहेको छ।

मोहन जोदडो
सिन्धभित्र देखाइएको क्षेत्र मोहन जोदडो (पाकिस्तान)
स्थान	लडकाना जिल्ला, सिन्ध, पाकिस्तान
निर्देशाङ्क	२७°१९′४५″उ ६८°०८′२०″पू
प्रकार	वस्ती
क्षेत्रफल	२५० हेक्टर (६२० एकड)
इतिहास
स्थापना	२६–२५औँ शताब्दी ईपू
ध्वस्त	१९औँ शताब्दी ईपू
संस्कृति	सिन्धु घाटीको सभ्यता

शाब्दिक अर्थ

सहरको मौलिक नाम अज्ञात छ। मोहन-जोडदो छापको विश्लेषणको आधारमा इरावाथाम महादेवानले अनुमान लगाए अनुसार यस सहरको प्राचीन नाम कुक्कुटर्मा (कुक्कुट अर्थात् संस्कृतमा कुखुरा) को सहर हुन सक्थ्यो। महादेवानका अनुसार सिन्धु छापले "सिन्धु लिपिमा हिन्द-आर्य कुक्कुटर्मासँग मेल खाने गरि यस सहरको मौलिक द्रविड नाम रेकर्ड गरेको छ। यस सहरको लागि कुखुराको लडाइँ रीतिथिति र धार्मिक महत्त्व भएको हुन सक्छ। अफ्रिका, पश्चिमी एसिया, युरोप र अमेरिकामा पाइने घरपालुवा कुखुराको कुलोको लागि पनि मोहन-जोदडो व्यापक भएको हुन सक्छ।

यस ठाउँको आधुनिक नाम मोहन-जोदडो सिन्धी भाषामा "मरेका मानिसहरूको ढिस्को" भनेर व्याख्या गरिएको छ।

अवस्थिति

सिन्धु घाटीको सभ्यताको प्रमुख स्थलहरू र सैद्धान्तिक सीमा देखाउने नक्सा, जसमा मोहन-जोदडो स्थलको पनि समावेश छ।

मोहन-जोदडो पाकिस्तानको सिन्धको लाडकाना जिल्ला स्थित सिन्धु नदीको तल्लो तटको दायाँ (पश्चिम) किनारमा अवस्थित छ। यो लडकाना सहरबाट लगभग २८ किलोमिटर (१७ माइल) टाढा सिन्धुको मैदानमा अवस्थित छ।

ऐतिहासिक पृष्ठभूमि

मोहन जोदडो ईसापूर्व २६औँ शताब्दीमा निर्माण गरिएको थियो। यो प्राचीन सिन्धु घाटीको सभ्यताको सबैभन्दा ठूलो सहरहरू मध्ये एक थियो जसलाई हडप्पा सभ्यता पनि भनिन्छ जुन पूर्व ऐतिहासिक सिन्धु संस्कृतिबाट लगभग ३,००० ईसापूर्वमा विकास भएको थियो। सिन्धु सभ्यता अहिलेको पाकिस्तान र उत्तर भारतको अधिकांश भाग सम्म फैलिएको थियो। यसको विस्तार पश्चिममा इरानी सीमासम्म, दक्षिणमा भारतको गुजरात र उत्तरमा ब्याक्ट्रिया सम्म फैलिएको थियो। तात्कालिक समयमन हडप्पा, मोहन जोदडो, लोथल, कालीबङ्गा, धोलावीरा र राखीगढीमा प्रमुख सहरी केन्द्रहरू थिए। मोहन जोदडो त्यतिबेलाको सबैभन्दा उन्नत सहर थियो। यसमा अत्यन्तै जटिल सिभिल इन्जिनियरिङ र सहरी योजना थियो। ईसापूर्व १९०० तिर सिन्धु सभ्यता अचानक पतन हुँदा मोहन जोदडोमा प्रतिबन्ध लागेको थियो।

वास्तुकला र सहरी पूर्वाधार

सडक तथा भवनहरूको नियमितताले मोहन जोदडोको निर्माणमा प्राचीन सहरी योजनाको प्रभावलाई सङ्केत गर्छ।

मोन जोदडोमा रहेको बृहत्स्नानागार

मोहन जोदडो ग्रिड योजनामा व्यवस्थित सरलरेखीय भवनहरू भएको योजनाबद्ध बस्ती थियो। अधिकांशलाई भवनहरूलाई इँटाभट्टाका इँटाको प्रयोग गरि बनाइएको थियो। कुनै-कुनै त घामले सुकेको माटोको इँटा र काठका ठूलठूला संरचनाहरू थिए। यसको क्षेत्रफल ३०० हेक्टर अनुमान गरिएको छ। विश्व इतिहासमा सहरहरूको लागि अक्सफोर्ड पुस्तकले लगभग ४०,००० जनसङ्ख्याको कमजोर अनुमान प्रस्तुत गरेको थियो। सहरको विशालता र सार्वजनिक भवन तथा सुविधाहरूको प्रबन्धले सामाजिक सङ्गठनको उच्च स्तरलाई सङ्केत गर्दछ।

किल्लाहरू

यस सहरको उत्खननले एकदमै अग्ला इनारहरू (बायाँ) प्रकट गरेको थियो, जुन बाढी र पुनर्निर्माणले सडक स्तरको उचाइ बढाएपछि निरन्तर निर्माण भइरहेको जस्तो देखिन्थ्यो।

मोहन जोदडो सहरको कुनै श्रृङ्खला थिएन तर मुख्य बस्तीको पश्चिमतिर सुरक्षा धरहराहरू र दक्षिणमा रक्षात्मक किल्लाहरू थिए। यी किल्लाहरू र हडप्पाजस्ता सिन्धु उपत्यकाका अन्य प्रमुख सहरहरूको संरचनालाई विचार गर्दा मोहन जोदडो प्रशासनिक केन्द्र थियो भन्ने अनुमान गरिएको छ। हाडप्पा र मोहन-जोदडो दुवैले तुलनात्मक रूपमा एउटै वास्तुकला सजावटमा भाग लिएका थिए र साधारणतया सिन्धु घाटीका अन्य स्थलहरू जस्तै बलियो थिएनन्। सिन्धु घाटीका सबै जसो स्थलको समान सहर सजावटबाट कुनै प्रकारको राजनीतिक वा प्रशासनिक केन्द्रीतता थियो भन्ने कुरा स्पष्ट छ तर प्रशासनिक केन्द्रको सीमा र कार्यस्पष्ट छैन।

पानीको आपूर्ति र इनारहरू

मोहन जोदडोको स्थान तुलनात्मक रूपमा छोटो समयमा निर्माण गरिएको थियो। पानी आपूर्ति प्रणाली र इनारहरू पहिलो योजनाबद्ध निर्माणहरू मध्ये केही थिए। अहिलेसम्म उत्खनन गरिएपछि, निकास र नुहाउने प्रणालीका साथ-साथै मोहन जोदडोमा ७०० भन्दा बढी इनारहरू छन्। मिस्र वा मेसोपोटामिया जस्ता अन्य सभ्यताहरूको तुलनामा यो सङ्ख्या कम थियोे र इनारको मात्रा प्रत्येक तीनवटा घरको लागि बनाइएको थियो। ठूलो सङ्ख्यामा इनार भएकाले यहाँका बासिन्दा वार्षिक वर्षामा मात्र भर नपर्ने विश्वास गरिन्छ। साथै सिन्धु नदीको मार्ग पनि त्यस ठाउँको नजिक बाँकी रहेको छ। साथै, घेराउमा परेको अवस्थामा लामो समयसम्म पानी उपलब्ध गराउने इनारहरू पनि छन्। यी इनारहरू निर्माण र प्रयोग गरिएको अवधिको कारण, सम्भवतः यस र अन्य धेरै हडप्पा स्थलहरूमा प्रयोग गरिने गोलाकार इँटाको राम्रो डिजाइन सिन्धु सभ्यतालाई श्रेय दिनुपर्ने आविष्कार हो। यस समयमा मेसोपोटामिया वा मिस्रबाट यस डिजाइनको कुनै अवस्थित प्रमाण छैन। त्यस ठाउँका भवनहरूका लागि फोहोर पानी र फोहोर पानीलाई केन्द्रीकृत जल निकासी प्रणालीमार्फत व्यवस्थापन गरिएको थियो जुन स्थलका सडकहरूसँगै चलेको थियो। सडकछेउ रहेका यी नालीहरू प्रायजसो मानव फोहोर र फोहोरलाई निष्कासन गर्न प्रभावकारी थिए किनकि नालीहरूले सम्भवतः फोहोरलाई सिन्धु नदीतिर लगेेेेको थियो।

बाढी र पुनःनिर्माण

त्यस सहरमा बाढीपहिरोबाट जोगाउने उद्देश्यले ठूलठूला मञ्चहरू पनि थिए।ह्विलरले पहिलो पटक अघि सारेको एउटा सिद्धान्त अनुसार यो सहर बाढीले भरिएको र सायद ६ पटक पानीले भरिएको हुन सक्थ्यो र पछि त्यही ठाउँमा पुनर्निर्माण गरियो। केही पुरातत्त्वविद्हरूका लागि, अन्तिम बाढीले सहरलाई माटोको समुद्रमा डुबाएको त्यस ठाउँलाई परित्याग गरियो भन्ने विश्वास गरिन्थ्यो।

संरक्षण र वर्तमान अवस्था

२७ मे १९८० मा पेरिसमा संयुक्त राष्ट्र शैक्षिक, वैज्ञानिक तथा सांस्कृतिक संगठन (युनेस्को) मार्फत पुनर्स्थापनाकोषको लागि प्रारम्भिक सम्झौता गरिएको थियो। यस परियोजनामा अन्य धेरै देशहरूले योगदान दिएका थिए:

देश	योगदान $
अस्ट्रेलिया	$६२,६५०.००
बहराइन	$३,०००.००
क्यामेरून	$१,०००.००
मिस्र	$६३,८८९.६०
जर्मनी	$३७५,९३९.८५
भारत	$४९,४९४.९५
इराक	$९,७८१.००
जापान	$२००,०००.००
कुवेत	$३,०००.००
माल्टा	$२७५.८२
मौरिसस	$२,०७२.५०
नाइजेरिया	$८,१३०.००
साउदी अरब	$५८,९९३.६३
श्रीलङ्का	$१,५६२.५०
तान्जानिया	$१,०००.००

मोहन जोदडोमा बचेको संरचना

पाकिस्तानी सरकार र अन्तर्राष्ट्रिय सङ्गठनहरूबाट आर्थिक सहायता रोकेपछि डिसेम्बर १९९६ मा मोहन जोदडोको संरक्षण कार्य स्थगित गरिएको थियो। युनेस्कोले उपलब्ध गराएको रकम प्रयोग गरेर अप्रिल १९९७ मा यस क्षेत्र संरक्षण कार्य पुनः सुरु भएको थियो। यस २० वर्षे कोष योजनाले उक्त ठाउँ र स्थायी संरचनालाई बाढीबाट जोगाउन १० करोड अमेरिकी डलर प्रदान गरिएको थियो। सन् २०११ मा यस ठाउँको संरक्षणको जिम्मेवारी सिन्ध सरकारलाई हस्तान्तरण गरिएको थियो।

हाल यो ठाउँ अत्याधिक लवणता र अनुचित पुनर्स्थापनाले खतरामा परेको छ। थुप्रै पर्खालहरू भत्किएका छन् भने अरू चाहिँ जमिनबाट भत्किरहेका छन्। सन् २०१२ मा, पाकिस्तानी पुरातत्त्वविद्हरूले संरक्षणका उन्नत उपायहरू बिना सन् २०३० सम्ममा यो ठाउँ लोप हुन सक्ने चेतावनी दिए।

सन् २०१४ को सिन्ध महोत्सव

जनवरी २०१४ मा मोहन जोदडो क्षेत्र थप खतरामा परेको थियो। पाकिस्तान पीपुल्स पार्टीका बिलावल भुट्टो जरदारीले सिन्ध महोत्सवको उद्घाटन समारोहका लागि उक्त स्थान रोजेका थिए। यसले गर्दा उत्खनन र प्वाल पार्ने लगायत यान्त्रिक कार्यहरू भएका थिए। पञ्जाब विश्वविद्यालयको पुरातत्व विभागका प्रमुख फरजानन्द मसिहले प्राचीनकालको ऐनअन्तर्गत यस्ता क्रियाकलाप माथि प्रतिबन्ध लगाइएको चेतावनी दिए। ३१ जनवरी २०१४ मा सिन्ध सरकारलाई यो घटनालाई निरन्तरता दिनबाट रोक लगाउन सिन्ध उच्च अदालतमा मुद्दा दायर गरिएको थियो। राष्ट्रिय तथा अन्तर्राष्ट्रिय इतिहासकार तथा शिक्षक दुवैको विरोधका बावजुद यो पर्व पाकिस्तान पिपुल्स पार्टीले यस ऐतिहासिक स्थलमा आयोजना गरेको थियो।

मौसम

मोहन जोदडो एक तातो मरुभूमि स्वरूपको जलवायु भएको क्षेत्र हो। यहाँ ग्रीष्ममा अत्याधिक गर्मी र हिउँदमा हल्का जाडो हुन्छ। सबैभन्दा बढी रेकर्ड गरिएको तापक्रम ५३.७ °C (१२८.७ °फ) हो । यो २६ मे २०१० (पाकिस्तानमा अहिलेसम्म रेकर्ड गरिएको सबैभन्दा उच्च तापक्रम हो), र सबैभन्दा कम रेकर्ड गरिएको तापक्रम −५.४ °C (२२.३ °फ) हो। यहाँ वर्षा कम हुन्छ र मुख्यतया वर्षा मनसुनको मौसममा (जुलाई–सेप्टेम्बर) मा हुन्छ। मोहन जोदडो औसत वार्षिक वर्षा १००.१ मिलिमिटर हुन्छ। अहिलेसम्मकै सबैभन्दा बढी वार्षिक वर्षा ४१३.१ मिलिमिटर रहेको छ। यो सन् १९९४ मा रेकर्ड गरिएको थियो। अहिलेसम्मकै सबैभन्दा कम वार्षिक वर्षा १० मिमि छ। यो सन् १९८७ मा रेकर्ड गरिएको थियो।

मोहन जोदडो (सन् १९९१-२०२०)को मौसम जानकारी
महिना	जनवरी	फेब्रुअरी	मार्च	अप्रिल	मे	जुन	जुलाई	अगस्ट	सेप्टेम्बर	अक्टोबर	नोभेम्बर	डिसेम्बर	वर्ष
उच्चतम रेकर्ड °से (°फे)	२९.४ (८४.९)	३६.५ (९७.७)	४५.५ (११३.९)	४८.५ (११९.३)	५३.७ (१२८.७)	५१.७ (१२५.१)	४७.६ (११७.७)	४६.० (११४.८)	४३.५ (११०.३)	४९.५ (१२१.१)	३९.२ (१०२.६)	३०.६ (८७.१)	५३.७ (१२८.७)
उच्चतम औसत °से (°फे)	२४.८ (७६.६)	२६.२ (७९.२)	३२.१ (८९.८)	३८.७ (१०१.७)	४३.८ (११०.८)	४४.२ (१११.६)	४०.९ (१०५.६)	३८.७ (१०१.७)	३७.५ (९९.५)	३५.२ (९५.४)	३०.५ (८६.९)	२४.८ (७६.६)	३४.८ (९४.६)
दैनिक औसत °से (°फे)	१६.० (६०.८)	१७.० (६२.६)	२२.७ (७२.९)	२८.८ (८३.८)	३३.९ (९३.०)	३५.८ (९६.४)	३४.४ (९३.९)	३२.८ (९१.०)	३१.१ (८८.०)	२६.७ (८०.१)	२१.१ (७०.०)	१६.० (६०.८)	२६.४ (७९.४)
न्यूनतम औसत °से (°फे)	७.३ (४५.१)	७.९ (४६.२)	१३.३ (५५.९)	१८.९ (६६.०)	२४.० (७५.२)	२७.४ (८१.३)	२७.९ (८२.२)	२७.० (८०.६)	२४.७ (७६.५)	१८.२ (६४.८)	११.८ (५३.२)	७.३ (४५.१)	१८.० (६४.३)
न्यूनतम रेकर्ड °से (°फे)	−५.४ (२२.३)	−४.० (२४.८)	२.२ (३६.०)	३.० (३७.४)	१३.० (५५.४)	१५.६ (६०.१)	१८.४ (६५.१)	१८.० (६४.४)	१४.५ (५८.१)	०.० (३२.०)	−१.० (३०.२)	−४.० (२४.८)	−५.४ (२२.३)
औसत वर्षा मिमी (इन्च)	२.६ (०.१०)	५.८ (०.२३)	३.४ (०.१३)	२.९ (०.११)	२.२ (०.०९)	२.५ (०.१०)	३९.९ (१.५७)	२६.६ (१.०५)	६.६ (०.२६)	०.४ (०.०२)	०.९ (०.०४)	६.३ (०.२५)	१००.१ (३.९५)
दैनिक औसत वर्षा	०.२	०.५	०.९	०.२	०.३	०.४	१.९	१.४	०.३	०.१	०.१	०.३	६.६
स्रोत: पिएमडी (सन् १९९१–२०२०)