कालीबंगा
यस लेखमा कुनै भरपर्दो स्रोत जोडिएको छैन। |
यो लेख हिन्दीबाट अनुवाद गरिएको हो। यहाँ क्लिक गरेर यस लेखमा रहेका त्रुटिहरु सुधार्न सक्नुहुन्छ।
कालीबंगा राजस्थानका हनुमानगढ जिल्लाहरूको एक प्राचीन एवं ऐतिहासिक स्थान छ। यहाँ हडप्पा सभ्यताका धेरै चासो र महत्त्वपूर्ण अवशेष मिलेका छन्। कालो बंगा एक सानो नगर थियो। यहाँ एक दुर्ग मिल्यो छ।
राजस्थानका गङ्गानगर जिल्लाहरूमा स्थित कालीबंगा स्थानमा उखन्न द्वारा (१९६१ ई.का मध्य गरियो) २६ फिट ऊँची पश्चिमी थिएडी (टिला)देखि प्राप्त अवशेषहरूदेखि विदित हुन्छ कि लगभग ४५०० वर्ष पूर्व यहाँ सरस्वती नदीका किनार हडप्पा कालीन सभ्यता फल-फूलिरहेको थियो। कालीबंगा गङ्गानगर जिल्लामा सूरतगढका निकट स्थित छ। यो स्थान प्राचीन कालको नदी सरस्वती (जो कालोंतरमा सूख गर्न लुप्त भएको थियो)का तटमा स्थित थियो। यो नदी अब घग्घर नदीका रूपमा छ। सतलज उत्तरी राजस्थानमा समाहित हुन्थ्यो। सूरतगढका निकट नहर-भादरा क्षेत्रमा सरस्वती अनि हृषद्वतीको संगम स्थल थियो। स्वंय सिंधु नदी आफ्नो विशालताका कारण वर्षा ॠतुमा समुद्र जस्तो रूप धारण गर्थियो जुन त्यसको नामकरणदेखि स्पष्ट छ। हाम्रो देश भारतमा "र्तृधर सभ्यता"को मूलत: उद्भव विकास एवं प्रसार "सप्तसिन्धव" प्रदेशमा भयो तथा सरस्वती उपत्यकाको त्यसमा विशिष्ट योगदान छ। सरस्वती उपत्यका (घाटी) सरस्वती एवं हृषद्वतीका मध्य स्थित "ब्रह्मवर्त"को पवित्र प्रदेश थियो जुन मनुका अनुसार "देवनिर्मित" थियो। धनधान्यदेखि परिपूर्ण यस क्षेत्रमा वैदिक ॠचाहरूको उद्बोधन पनि भयो। सरस्वती (वर्तमानमा घग्घर) नदीहरूमा उत्तम थियो तथा गिरिदेखि समुद्रमा प्रवेश गर्दथ्यो। ॠग्वेद (सप्तम मण्डल, २/९५)मा भनिएको छ-"एकाचतत् सरस्वती नदी नाम शुचिर्यतौ। गिरभ्य: आसमुद्रात।।" सतलज उत्तरी राजस्थानमा सरस्वतीमा समाहित हुन्थ्यो।
सी.एप. ओल्डन ( C.F. OLDEN )ले ऐतिहासिक र भौगोलिक तथ्यहरूका आधारमा बताएका छन् घग्घर हकरा नदीका घाटमा ॠग्वेदमा बग्ने नदी सरस्वती 'हृषद्वती' थियो। तब सतलज अनि यमुना नदीहरू आफ्नो वर्तमान पाटहरूमा प्रवाहित न भएर घग्घर अनि हसराका पाटहरूमा बहती थियों।
महाभारत कालसम्म सरस्वती लुप्त हो चुकी थियो र १३ौं शतीसम्म सतलज, व्यासमा मिल गई थियो। पानीको मात्र कम भनले सरस्वती रेतीले भागमा सूख गई थियो। ओल्डन महोदयका अनुसार सतलज र यमुनाका बीच धेरै साना-ठूलो नदीहरू निस्कन्छन्। यिनमा चौतंग, मारकंडा, सरस्वती आदि थियो। यी नदीहरू आज पनि वर्षा ॠतुमा प्रवाहित हुन्छन्। राजस्थानका निकट यी नदीहरू निकल गर्न एक ठूलो नदी घग्घरको रूपले लिन्छन्। आगो गएर यो नदी पाकिस्तानमा हकरा, वाहिद, नारा नामहरूदेखि जानी जान्छ। यी नदीहरू आज सूखी भएका हुन् - किन्तु यिनको मार्ग राजस्थानदेखि लिएर गरांची र पूर्व कच्छको खाडीसम्म हेर्न सकिन्छ।
वाकणकर महाशयका अनुसार सरस्वती नदीका तटमा २०० भन्दा अधिक नगर बसे थिए, जुन हडप्पाकालीन छन्। यस कारण यसलाई 'सिंधुघासुइहरू सभ्यता'का स्थानमा 'सरस्वती नदीको सभ्यता' भन्न चाहिन्छ। मूलत: घग्घर-हकरा नैं प्राचीन सरस्वती नदी थियो जुन सतलज र यमुनाका संयुक्त गुजरात तरु बहती थियो जसको पाट (चौडाई) ब्रह्मपुत्र नदीदेखि बढएर ८ कि.मी. थियो। वाकणकरका अनुसार सरस्वती नदी २ लाख ५० हजार वर्ष पूर्व नागौर, लूनासर, आसीहरू, डीडवाना हुँदै लूणीदेखि मिलती थियो जहाँदेखि त्यो पूर्वमा कच्छको रण नानूरण जल सरोवर भएर लोथलका निकट संभातको काढीमा गिरती थियो, तर ४०,००० वर्ष पूर्व पहिला भूचाल आयो जसका कारण सरस्वती नदी मार्ग परिवर्तन गर्न घग्घर नदीका मार्गदेखि हुँदै हनुमानगढ र सूरतगढका बहावलपुर क्षेत्रमा सिंधु नदीका समानान्तर बहती भएको कच्छका मैदानमा समुद्रदेखि मिल जाती थियो। महाभारत कालमा कौरव-पाण्डव युद्ध यसैका तटमा लडिएको छ। यसै कालमा सरस्वतीका विलुप्त भएमा यमुना गङ्गामा मिलन लगी।
कालीबंगादेखि प्राप्त प्रागैतिहासिक हडप्पा (सिंधु घाटी) सभ्यताका स्रोतका रूपमा अवशेष
सम्पादन गर्नुहोस्१९२२ ई.मा राखलदास बैनजी एवं दयाराम साहनीका नेतृत्वमा मोहनजोदडो एवं हडप्पा (अब पाकिस्तानमा लरकाना जिल्लाहरूमा स्थित)का उत्पन्न द्वारा हडप्पा वा सिंधु घाटी सभ्यताका अवशेष मिले थिए जिनसे ४५०० वर्ष पूर्वको प्राचीन सभ्यताको थाहा लाग्यो थियो। पछि यस सभ्यताका लगभग १०० केन्द्रहरूको थाहा लाग्यो जसमा राजस्थानको कालीबंगा क्षेत्र अत्यन्त महत्त्वपूर्ण छ। मोहनजोदडो अनि हडप्पाका पछि हडप्पा संस्कृतिको कालीबंगा तेस्रो ठूलो नगर सिद्ध भएको छ। जसका एक टिलाका उत्खनन द्वारा निम्नांकित अवशेष स्रोतका रूपमा मिले छन् जसको विशेषताहरू भारतीय सभ्यताका विकासमा तिनको योगदान स्पष्ट गर्दछ -
ताँबोका औजार अनि मूर्तिहरू
सम्पादन गर्नुहोस्कालीबंगामा उत्खन्नदेखि प्राप्त अवशेषहरूमा ताँबो (धातु)देखि निर्मित औजार, हथियार अनि मूर्तिहरू मिलेका हुन्, जुन यो प्रकट गर्दछ कि मानव प्रस्तर युगदेखि ताम्रयुगमा प्रवेश गर्न चुका थियो।
अंकित मुहरहरू
सम्पादन गर्नुहोस्कालीबंगादेखि सिंधु घाटी (हडप्पा) सभ्यताको माटोमा बनी मुहरहरू मिलेका हुन्, जसमा वृषभ अनि अन्य पशुहरूका चित्र अनि र्तृधव लिपिमा अङ्कित लेख छ जसलाई अहिलेसम्म पढयो छैन जा सका छ। त्यो लिपि दाहरूदेखि बाहिरु लिखी जाती थियो।
ताँबो वा माटोको बनी मूर्तिहरू, पशु-पक्षी अनि मानव कृतिहरू
सम्पादन गर्नुहोस्मिलेका हुन् जुन मोहनजोदडो अनि हडप्पाका समान छन्। पशुहरूमा गोरु, बंदर अनि पक्षिहरूको मूर्तिहरू मिलेका हुन् जुन पशु-पालन, अनि कृषिमा गोरुको उपयोग गर्नु प्रकट गर्दछ।
तोलका बाट
सम्पादन गर्नुहोस्पत्थरदेखि बनेका तोलनेका बाटको उपयोग गर्नु मानव सिक्यो थियो।
भाँडाकुँडा
सम्पादन गर्नुहोस्माटोका विभिन्न प्रकारका साना-ठूला भाँडाकुँडा पनि प्राप्त भए छन् जसमा चित्रांकन पनि गरे भएको छ। यो प्रकट गर्दछ कि भाँडाकुँडा बनाउने हेतु 'चारु'को प्रयोग भन लागेको थियो तथा चित्रांकनदेखि कलात्मक प्रवृत्ति व्यक्त गर्दछ।
आभूषण
सम्पादन गर्नुहोस्अनेक प्रकारका स्री अनि पुरुषहरू द्वारा प्रयुक्त भन काँच, सीप, शङ्ख, घोंघहरू आदिदेखि निर्मित आभूषण पनि मिलहरू छन् जस्तै कंगन, चूडीहरू आदि।
नगर नियोजन
सम्पादन गर्नुहोस्मोहनजोदडो अनि हडप्पाको भाँति कालीबंगामा पनि सूर्यदेखि तपी भएको ईटहरूदेखि बनेका घर, दरवाजे, चौडी सडकहरू, कुहरू, नालीहरू आदि पूर्व योजनाका अनुसार निर्मित छन् जुन तत्कालीन मानवको नगर-नियोजन, सफाई-व्यवस्था, पेयजल व्यवस्था आदिमा प्रकाश हाल्नुहुन्छ।
कृषि-कार्य सम्बन्धी अवशेष
सम्पादन गर्नुहोस्कालीबंगादेखि प्राप्त हलदेखि अङ्कित रेखाहरू पनि प्राप्त भएका हुन् जुन यो सिद्ध गर्दछ कि यहाँको मानव कृषि कार्य पनि गर्थ्यो। यसको पुष्टि गोरु अनि अन्य पालतू पशुहरूको मूर्तिहरूदेखि पनि हुन्छन्। गोरु अनि बारहसिंघको अस्थिहरू पनि प्राप्त भएका हुन्। गोरुगाडीका खिलौने पनि मिले छन्।
खिलौने
सम्पादन गर्नुहोस्धातु अनि माटोका खिलौने पनि मोहनजोदडो अनि हडप्पाको भाँति यहाँदेखि प्राप्त भए छन् जुन बच्चाहरूका मनोरंजनका प्रति आकर्षण प्रकट गर्दछन्।
धर्म सम्बन्धी अवशेष
सम्पादन गर्नुहोस्मोहनजोदडो अनि हडप्पाको भाँति कालीबंगादेखि मातृदेवीको मूर्ति छैन मिली छ। यसका स्थानमा आयाताकार वर्तुलाकार अनि अंडाकार अग्निवेदीहरू तथा गोरु, बारसिंघेको हड्डीहरू यो प्रकट गर्दछ कि यहाँको मानव यज्ञमा पशु-बलि पनि देन्थ्यो।
दुर्ग (किला)
सम्पादन गर्नुहोस्सिंधु घाटी सभ्यताका अन्य केन्द्रो भन्दा भिन्न कालीबंगामा एक विशाल दुर्गका अवशेष पनि मिले छन् जुन यहाँका मानव द्वारा अपनाए गए सुरक्षात्मक उपाहरूको प्रमाण छ।
उपर्युक्त अवशेषहरूका स्रोतहरूका रूपमा कालीबंगा अनि सिंधु-घाटी सभ्यतामा आफ्नो विशिष्ट स्थान छ। केही पुरातत्वेत्ता त सरस्वती तटमा बसे हुनको कारण कालीबंगा सभ्यतालाई 'सरस्वती घाटी सभ्यता' भन्न अधिक उपयुक्त बुझ्दछन् किनभनें यहाँको मानव प्रागैतिहासिक कालमा हडप्पा सभ्यतादेखि पनि धेरै दृष्टिले उन्नत थियो। खेती गर्ने ज्ञान हुनु, दुर्ग बनाएको गर्न सुरक्षा गर्नु, यज्ञ गर्नु आदि यसै उन्नत दशाका सूचक छन्। वस्तुत: कालीबंगाको प्रागैतिहासिक सभ्यता एवं संस्कृतिका विकासमा यथेष्ट योगदान रहेकोछ। == कालीबंगा हनुमानगढ जिल्लाहरू मॆ स्थित छ।
धेरै पल्ट किताबहरूमा कालीबंगाको जग्गा कालीबंगन लेखिन्छन् जुन कि गलत छन्। वास्तवमा एसी कुनै जग्गा राजस्थानमा छ नैं नही।
