ब्रज भाषा

ब्रज भाषा मूलत: ब्रज क्षेत्रको बोली हो। (श्रीमद्भागवतका रचनाकालमा "व्रज" शब्द क्षेत्रवाची भएको थियो। विक्रमको १३औं शताब्दीदेखि लिएर २०औं शताब्दीसम्म भारतका मध्य देशको साहित्यिक भाषा रहेको कारण ब्रजको यस जनपदीय बोलीले आफ्नो उत्थान एवं विकासका साथ आदरार्थ "भाषा" नाम प्राप्त गरे र "ब्रजबोली" नामले होइन, अपितु "ब्रज भाषा" नामले विख्यात भएको छ। आफ्नो विशुद्ध रूपमा यो आज पनि आगरा, धौलपुर, मथुरा र अलीगढ जिल्लाहरूमा बोली जान्छ। यसलाई हामी "केन्द्रीय ब्रजभाषा" का नामले पनि पुकार सक्छौं।

ब्रजभाषा
Brij
मूलभाषी	भारत
क्षेत्र	उत्तर प्रदेश, मध्य प्रदेश, राजस्थान र हरियाणा को ब्रज क्षेत्र
भाषा परिवार	भारोपेली इन्डो-ईरानीयन इन्डो-आर्यन Central (Hindi) Western Hindi Braj Bhasha–Kannauji ब्रजभाषा
लिपि	देवनागरी
भाषा सङ्केतहरू
आइएसओ ६३९-२	bra
आइएसओ ६३९-३	bra
ग्लोटोलग	braj1242

ब्रज भाषामा नैं प्रारम्भमा काव्यको रचना भएको छ। सबै भक्त कविहरूले आफ्नो रचनाहरू यसै भाषामा लेखेक छन् जसमा प्रमुख हुन सूरदास, रहीम, रसखान, केशव, घनानंद, बिहारी, इत्यादि। हिन्दी चलचित्रहरूका गीतहरूमा पनि ब्रजका शब्दहरूको प्रमुखतादेखि प्रयोग गरिएको छ।

भौगोलिक विस्तार

आफ्नो विशुद्ध रूपमा ब्रज भाषा आज पनि आगरा, धौलपुर, मथुरा र अलीगढ जिल्लाहरूमा बोलिन्छ । यसलाई हामी "केन्द्रीय ब्रज भाषा"का नामले पनि पुकार्न सक्छौं। केन्द्रीय ब्रज भाषा क्षेत्रका उत्तर पश्चिमतर्फ बुलंदसहर जिल्लाहरूको उत्तरी पट्टीदेखि यसमा खडी बोलीको लटक आउने लाग्दछ। उत्तरी-पूर्वी जिल्लाहरू अर्थात् बदायूँ र एटा जिल्लाहरूमा यसमाथि कन्नौजीको प्रभाव प्रारम्भ हुन जान्छ। डा. धीरहरूद्र वर्मा, "कन्नौजी"लाई ब्रज भाषाको नैं एक रूप मान्दछन्। दक्षिणतर्फ ग्वालियरमा पुगकर यसमा बुंदेलीको झलक आउने लाग्दछ। पश्चिमतर्फ गुडगाँवा तथा भरतपुरको क्षेत्र राजस्थानीदेखि प्रभावित छ।

ब्रज भाषा आजका समयमा प्राथमिक तौरमा एक ग्रामीण भाषा हो, जो कि मथुरा-आगरा केन्द्रित ब्रज क्षेत्रमा बोलिन्छ । यो मध्य दोआबका यी जिल्लाहरूको प्रधान भाषा हो

• मथुरा
• आगरा
• फिरोजाबाद
• एटा
• महामाया नगर हाथरस
• बुलंदसहर
• गौतम बुद्ध नगर
• अलीगढ
• कांशी राम नगर

गङ्गाका पार यसको प्रचार बदायूँ, बरेली हुँदै नैनीतालको तराई, उत्तराखण्ड को उधम सिंह नगर जिल्लाहरूसम्म चलिएको छ । उत्तर प्रदेशका अतिरिक्त यस भाषाको प्रचार राजस्थानका यी जिल्लाहरूमा पनि छ

• भरतपुर
• धौलपुर

अनि करौली जिल्लाहरूका केही भाग, जसका पश्चिमदेखि यो राजस्थानीको उप-भाषाहरूमा जाएर मिल्न जान्छ ।

हरियाणामा यो दिल्लीका दक्षिणी क्षेत्रहरूमा बोलिन्छ- फरीदाबाद जिल्ला, र गुडगाँव र मेवात जिल्लाहरूको पूर्वी भाग ।

विकास यात्रा

यसको विकास मुख्यत: पश्चिमी उत्तर प्रदेश र त्यो भन्दा लग्दै राजस्थान र मध्य प्रदेशमा भयो। मथुरा, भरतपुर, आगरा, ग्वालियर आदि क्षेत्रहरूमा आज पनि यो मुख्य संवादको भाषा हो। यस एक पूरा इलाकामा बृज भाषा वा त मूल रूपमा वा हल्केदेखि परिवर्तनका साथ विद्यमान छ। यसै कारण क्षेत्रको एक ठूला भागलाई बृजांचल वा बृजभूमि पनि भनिन्छ।

भारतीय आर्यभाषाहरूको परम्परामा विकसित हुने "ब्रज भाषा" शौरसेनी अपभ्रंशको कोखबाट जन्मिएको हो । जबदेखि गोकुल वल्लभ संप्रदायको केन्द्र बन्यो, ब्रज भाषामा कृष्ण विषयक साहित्य लेखिन थाल्यो । यसैका प्रभावबाट ब्रजको बोली साहित्यिक भाषा बन्यो। भक्तिकालका प्रसिद्ध महाकवि महात्मा सूरदासदेखि लिएर आधुनिक कालका विख्यात कवि श्री वियोगी हरिसम्म ब्रज भाषामा प्रबंध काव्य तथा मुक्तक काव्य समय समयमा रचे जाँदै रहे।

स्वरूप

जनपदीय जीवनका प्रभावदेखि ब्रज भाषाका धेरै रूप हामीलाई दृष्टिगोचर हुन्छन्। परन्तु केहीदेखि अन्तरका साथ उनमा एकरूपताको स्पष्ट झलक हामीलाई हेर्नेलाई मिल्दछ।

ब्रज भाषाको आफ्नो रूपगत प्रकृति औकारान्त छ अर्थात् यसको एकवचनीय पुंलिंग संज्ञाहरू तथा विशेषण प्राय: औकारान्त हुन्छन्; जस्तै खुरपौ, यामरौ, माँझौ आदि संज्ञा शब्द औकारान्त छन्। यसै प्रकार कारौ, गोरौ, साँवरौ आदि विशेषण पद औकारान्त छ। क्रियाको सामान्य भूतकालिक एकवचन पुंलिंग रूप पनि ब्रज भाषामा प्रमुखरूपेण औकारान्त नैं रहन्छ। यो कुरा अलग छ कि त्यसको केही क्षेत्रहरूमा "य्" श्रुतिको आगम पनि पाइन्छ। जिल्ला अलीगढको तहसील कोलको बोलीमा सामान्य भूतकालीन रूप "य्" श्रुतिदेखि रहित मिल्दछ, तर जिल्ला मथुरा तथा दक्षिणी बुलंदसहरको तहसीलहरूमा "य्" श्रुति अवश्य पाइन्छ। जस्तै :

""कारौ छोरा बोलौ"" -(कोल, जिल्ला अलीगढ)।

""कारौ छोरा बोल्यौ"" -(माट जिल्ला मथुरा)।

""कारौ लौंडा बोल्यौ"" -(बरन, जिल्ला बुलंदसहर)।

कन्नौजीको आफ्नो प्रकृति ओकारान्त छ। संज्ञा, विशेषण तथा क्रियाका रूपहरूमा ब्रज भाषा जहाँ औकारान्तता लिएर चल्दछ वहाँ कन्नौजी ओकारान्तताको अनुसरण गर्दछ। जिल्ला अलीगढको जलपदीय ब्रजभाषामा यदि हामी कहहरू कि- ""कारौ छोरा बोलौ"" (= कालो लडका बोला) त यसलाई नैं कन्नौजीमा कह्नेछ्न् कि-""कारो लरिका बोलो। भविष्यत्कालीन क्रिया कन्नौजीमा तिङं्तरूपिणी हुन्छ, तर ब्रजभाषामा त्यो कृदंतरूपिणी पाइन्छ। यदि हामी "लडका जानेछ" र "लडकी जाएगी" वाक्यहरूलाई कन्नौजी तथा ब्रजभाषामा रूपान्तरित गरेर बोलहरू त निम्नांकित रूप प्रदान रहन्छन् :

कन्नौजीमा - (१) लरिका जइछ। (२) बिटिया जइछ।

ब्रजभाषामा - (१) छोरा जाइगौ। (२) छोरी जाइगी।

उपर्युक्त उदाहरणहरूदेखि स्पष्ट छ कि ब्रज भाषाका सामान्य भविष्यत् काल रूपमा क्रिया कर्ताका लिंगका अनुसार परिवर्तित हुन्छ, जब कि कन्नौजीमा एक रूप रहन्छ।

यस अतिरिक्त कन्नौजीमा अवधीको भाँति विवृति (Hiatus)को प्रवृत्ति पनि पाइन्छ जसको ब्रज भाषामा अभाव छ। कन्नौजीका संज्ञा, सर्वनाम आदि वाक्यपदहरूमा सन्धिराहित्य प्राय: मिल्दछ, परन्तु ब्रज भाषामा ती पद सन्धिगत अवस्थामा मिल्दछन्। उदाहरण :

(१) कन्नौजी -""बउ गओ"" (= त्यो गयो)।

(२) ब्रजभाषा -""बो गयौ"" (= त्यो यो)।

उपर्युक्त वाक्यहरूका सर्वनाम पद "बउ" तथा "बो"मा सन्धिराहित्य तथा सन्धिको अवस्थाहरू दुइटै भाषाहरूको प्रकृतिहरूलाई स्पष्ट गर्दछ।

क्षेत्र विभाजन

ब्रज भाषा क्षेत्रको भाषागत विभिन्नतालाई दृष्टिमा रख्दै हामी त्यसका विभाजन निम्नांकित रूपमा गर्न सक्छौं :

(१) केन्द्रीय ब्रज अर्थात् आदर्श ब्रज भाषा - अलीगढ, मथुरा तथा पश्चिमी आगरेको ब्रजभाषालाई "आदर्श ब्रजभाषा" नाम दिए जा सक्छ।

(२) बुदेली प्रभावित ब्रज भाषा - ग्वालियरका उत्तर पश्चिममा बोलिने भाषालाई यो नाम प्रदान गर्न सकिन्छ।

(३) राजस्थानको जयपुरीदेखि प्रभावित ब्रज भाषा - यो भरतपुर तथा त्यसको दक्षिणी भागमा बोली जान्छ।

(४) सिकरवाडी ब्रजभाषा - ब्रज भाषाको यो रूप ग्वालियरका उत्तर पूर्वका अंचलमा प्रचलित छ जहाँ सिकरवाड राजपूतहरूको बस्तिहरू पाइन्छन्।

(५) जादोबाटी ब्रज भाषा - गरौलीका क्षेत्र तथा चंबल नदीका मैदानमा बोलिने ब्रजभाषालाई "जादौबारी" नामले पुकारिएको छ। यहाँ जादौ (यादव) राजपूतहरूको बस्तिहरू छन्।

(६) कन्नौजीदेखि प्रभावित ब्रज भाषा - जिल्ला एटा तथा तहसील अनूपसहर एवं अतरौलीको भाषा कन्नौजीदेखि प्रभावित छ।

ब्रजभाषी क्षेत्रको जनपदीय ब्रज भाषाको रूप पश्चिमदेखि पूर्वतर्फ कैसा भएकोछ, यसका लागि निम्नांकित उदाहरण द्रष्टव्य छन् :

जिल्ला गुडगाँवामा - ""तमासो देख्ने कू गए। आपस् म झग्रो हो रह्यौ छ। तब गानो बंद हो गयो।""

जिल्ला बुलंदसहरमा -""लौंडा गोम् कू आयौ र बहू सू बोल्यौ कै म नौक्री कू जाङ्गौ।""

जिल्ला अलीगढमा - ""छोरा गाँम् कूँ आयौ अनिु बऊ ्दै बोलौ (बोल्यौ) कै म नौक्री कूँ जाङ्गो।""

जिल्ला एटामा - ""छोरा गोम् कूँ आओ र बऊ ्दै बोलो कै म नौक्री कूँ जागो।""

यसै प्रकार उत्तरदेखि दक्षिणको तर्फको परिवर्तन द्रष्टव्य छ-

जिल्ला अलीगढमा -""गु छोरा मेरे घर् ्दै चलौ गयौ।""

जिल्ला मथुरामा -""बु छोरा मेरे घर् तैं चल्यौ गयौ।""

जिल्ला आगरामा -""मुक्तौ रूपइया अप्नी बइयरि कूँ पठाईि दयौ।""

ग्वालियर (पश्चिमी भाग)मा - "बानैं एक् बोकरा पाल लओ। तब बौ आनंद सै रैबे लगो।""

यी पनि हेर्नुहोस्

• ब्रज भाषाको साहित्य
• ब्रजबुलि

बाह्य कडीहरू

• ब्रजाभाषा एवं साहित्य वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २००९-०१-०६ मिति
• ब्रजभाषाको जीवनी साहित्य वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २००८-०१-१२ मिति
• ब्रज डिस्कवरी (ब्रजका बारेमा सम्पूर्ण विकि; हिन्दी र अङ्ग्रेजीमा)
• The Braj Foundation
• The Hindi classical tradition: a Braj Bhāṣā reader (गूगल पुस्तक, लेखक - Rupert Snell)