राहुल साङ्कृत्यायन

राहुल साङ्कृत्यायन (जन्म: ९ अप्रिल १८९३ - १४ अप्रिल १९६३) एक भारतीय प्रख्यात साहित्यकार थिए। उनलाई महापण्डितको उपाधि पनि प्रदान गरिएको थियो। उनी एक प्रख्यात बहुभाषाविद् थिए र बीसौँ शताब्दीको उत्तरार्धमा यात्रा साहित्य र विश्व-दर्शनको क्षेत्रमा साहित्यिक योगदान पुर्‍याएका थिए। उनी हिन्दी यात्रा साहित्यका पिताको रूपमा पनि परिचित छन्। उनको बौद्ध धर्म सम्बन्धी अनुसन्धानलाई हिन्दी साहित्यमा युगान्तरकारीको रूपमा लिइन्छ जसका लागि उनले तिब्बतबाट श्रीलङ्काको यात्रा गरेका थिए। यस बाहेक उनले मध्य-एसिया र काकेससको यात्रामा अन्तर्गत कथाहरू पनि लेखेका थिए जुन साहित्यिक दृष्टिकोणबाट अत्यन्त महत्त्वपूर्ण छ। साङ्कृत्यायनले आफ्नो साहित्यिक कार्यकाल अन्तर्गत ४५ वर्ष यात्रामा विताएका थिए।

राहुल साङ्कृत्यायन
राहुल साङ्कृत्यायनको एक तस्वीर
जन्म	सन् १८९३ अप्रिल ९ आजमगढ, उत्तर प्रदेश
मृत्यु	१४ अप्रिल १९६३(1963-04-14) (उमेर ७०) दार्जिलिङ, पश्चिम बङ्गाल, भारत
पेशा	लेखक, साहित्यकार, सामाजिक व्यक्तित्व, बौद्ध विचारवादी, दार्शनिक
राष्ट्रियता	भारतीय
उल्लेखनीय पुरस्कारहरू	सन् १९५८: साहित्य अकादामी पुरस्कार सन् १९६३: पद्म भूषण

उनले आफ्नो साहित्यिक कार्यकाल अन्तर्गत थुप्रै ठाउँहरू यात्रा गरे र यात्राका बेला उनले केही कथा तथा सामग्रीहरू लेखेका थिए। उनी आफ्नो यात्राका अनुभवहरूका बारे प्रामाणिक वर्णनका लागि पनि प्रख्यात छन्, उदाहरणका लागि - उनको यात्रा "मेरी लद्दाख यात्रा" मा उनले त्यस क्षेत्रको समग्र क्षेत्रीय, ऐतिहासिक र सांस्कृतिक विशिष्टता न्यायसङ्गत प्रस्तुत गरेका छन्। उनी पछि बौद्ध भिक्षु बने र अन्ततः मार्क्सवादी समाजवाद ग्रहण गरेका थिए। साङ्कृत्यायन एक भारतीय राष्ट्रवादी पनि थिए र उनलाई ब्रिटिस शासकहरूको विरुद्धमा लेखन र भाषणहरू सिर्जना गरेको आरोपमा तीन वर्ष थुनामा राखिएको थियो। उनी आफ्नो छात्रवृत्ति को लागि "महानतम विद्वान" (महापण्डित) को रूपमा चिनिन्छ। भारत सरकारले सन् १९६३ मा उनलाई पद्मभूषण पुरस्कार द्वारा सम्मान प्रदान गरेको थियो।

बाल्यकाल

राहुल साङ्कृत्यायनको जन्म सन् १८९३ अप्रिल ९ का दिन उत्तर प्रदेशको आजमगढ जिल्लाको पन्दहा गाउँमा एक सम्पन्न परिवारमा भएको थियो। राहुलको वास्तविक नाम केदारनाथ पाण्डे हो। उनका बुबा गोवर्धन पाण्डे एक धार्मिक विचारधाराका किसान थिए। उनकी आमा कुलवन्ती उनकी आमा बुबाको एक मात्र छोरी थिइन्। सन् १८९८ नोभेम्बरको महिनामा शुभमुहूर्तको दिन हेरेर मामाघरकै अभिभावकले उनलाई मदरसा (मुसलमानहरूको पाठशाला) पठाइएको थियो। राहुलले कौमुदी र चण्डी भाषा पनि अध्ययन गरेका थिए भने तत्कालीन समयमा आधुनिक शिक्षापद्धतिका रूपमा अङ्ग्रेजी देखा परिरहेको थियो। उनका अभिभावकहरूले उनलाई अङ्ग्रेजी पनि पठाउन चाहन्थे जसका कारण उनले सबैको अवसर प्राप्त गरेका थिए। राहुल सानो उमेरमानै निकै चतुर थिए र आफ्ना सहपाठीलाई पढ्न १२ महिना लाग्ने पुस्तक उनले ४ महिनामै पढेर सिध्याउँँथे। लगातार पढ्दै जाँदा उनी मध्यम विद्यालयसम्मको परीक्षामा सामेल हुँदै त्यसिछि शास्त्री परीक्षा पनि दिएका थिए। राहुलको बाल्यकालमै विवाह भएको थियो। यो विवाह उनको जीवनको पारदर्शी घटना थियो। जसको फलस्वरूप उनले किशोरावस्थामै घर छोडेका थिए। उनले घर छाडेर मठमा भिक्षु बनेर बसेका थिए। उनी चौध वर्षको उमेरमा कलकत्ता आएका थिए। ज्ञान प्राप्त गर्न उसको मनमा ठूलो आक्रोश थियो जसका कारण उनले उसले यहाँदेखि सम्पूर्ण भारत यात्रा गरेका थिए।

उनको सम्पूर्ण जीवन सृष्टिको यात्रा थियो। राहुलले बाल्यकालबाटै अन्य भाषाहरूमा पनि सिक्न थालेका थिए। भाषामा ज्ञान आर्जन गरे पश्चात् उनले स्थानीय मानिसहरूसँग मिसिँँदै त्यहाँको संस्कृति, समाज र साहित्यको अध्ययन गरेका थिए। तत्कालीन समयमा भारत बेलायत शासनको अधीनमा रहेको थियो र समाज, संस्कृति, अर्थव्यवस्था र राजनीति सबै सङ्क्रमणकालीन चरणबाट गुज्रिरहेको थियो। त्यस बेला राहुल साङ्कृत्यायनले त्यो युग समाज सुधारकहरूको समूहमा मिसिएका थिए। उनी भिक्षु बनेपछि लामो यात्रा गरेका थिए। उनले सन् १९३० मा श्रीलङ्कामा बौद्ध धर्ममा शिक्षा ग्रहण गर्दै त्यसबेलादेखि उनी 'रामोदर साधु'बाट 'राहुल' बनेका थिए र साङ्कृत्यायन उनको गोत्रका कारणले साङ्कृत्यायन भएको थियो। उनको अचम्मको तर्क र अतुलनीय ज्ञान भण्डार देखेर काशीका पण्डितहरूले उनलाई महापण्डितको उपाधि दिएका थिए र उनी केदारनाथ पाण्डेबाट महान साङ्कृत्यायन भएका थिए। सन् १९३७ मा उनले रूसको लेनिनग्रादको एउटा विद्यालयमा संस्कृत भाषाको शिक्षकको रूपमा काम गरेका थिए भने सोही समयमा इलेना नाम गरेकी एउटी महिलासँग उनको पुनर्विवाह भएको थियो। ३६ भाषाका लेखक राहुलले उपन्यास, निबन्ध, कथा, आत्मकथा, संस्मरण र जीवनी जस्ता विधामा साहित्य सिर्जना गरेेेेेेतापनि धेरै जसो साहित्यहरू हिन्दीमा मात्र लेखिएका थिए। राहुल तथ्यवादी र जिज्ञासु थिए त्यसैले उनले हरेक धर्मको पाठको गहिरो अध्ययन गर्ने गर्थे। दक्षिण भारतको यात्राको क्रममा उनले संस्कृत पदहरू, तिब्बतमा रहँदा पाली ग्रन्थ र लाहोरबो यात्रामा अरबी भाषाको अध्ययन गर्दै इस्लामिक धर्मशास्त्रको अध्ययन गरेका थिए।

बौद्ध धर्म तर्फ झुकाव

सन् १९९३ मा, भारतमा साङ्कृत्यायनको छाप

सन् १९१६ सम्ममा उनको बौद्ध धर्मप्रति झुकाव जारी नै थियो। बौद्ध धर्ममा दीक्षा लिएर उनी राहुल साङ्कृत्यायन बनेका थिए। बौद्ध धर्मसँग जोडिएका कारण उनी पाली, प्राकृत, अपभ्रंशित शब्दहरू र भाषाहरू सिक्न तर्फ लागेका थिए। सन् १९१७ को रूसी क्रान्तिले उनको दिमागमा गहिरो प्रभाव पारेको थियो। उनी अखिल भारतीय किसान सभाका महासचिव पनि थिए। उनले चार पटक तिब्बतको यात्रा गरे र त्यहाँबाट विपुल साहित्यहरू ल्याएका थिए। सन् १९२३ मा उनले युरोपको भ्रमण गरेका थिए भने सन् १९३५ मा जापान, कोरिया, मञ्चुरियाको पनि भ्रमण गरेका थिए। सन् १९३७ मा मस्कोमा यात्रा गर्दा उनी भारत-तिब्बत विभागका सचिव लोला येलेनासँग प्रेम सम्बन्धिमा जोडिएका थिए भने उनीहरू विवाह पश्चात् उनी रूसमानै बस्न थाले तर केही कारणले उनी सन् १९४७ मा भारत फर्केका थिए।

राहुल हिन्दी र हिमालयका लागि ठूलो प्रेम थियो। उनी सन् १९५० मा नैनीतालमा बसाइँसराइ गरेका थिए। यहाँ उनले कमला साङ्कृत्यायनसँग विवाह गरेका थिए। केही वर्ष पछि उनी दार्जिलिङ (पश्चिम बङ्गाल) सरेका थिए तर पछि उनलाई मधुमेहको कारण उपचारका लागि रूस पठाइएको थियो। उनको स्वास्थ्य सन् १९६३ मा सोभियत रुसमा लगभग सात महिनाको उपचार पछि पनि निको हुन सकेन। १४ अप्रिल १९६३ का दिन उनको मधुमेहका कारण दार्जिलिङ (पश्चिम बङ्गाल) मा मृत्यु भएको थियो।

साहित्यिक जीवन

उनी ज्ञानको तथा केही कुरा सिक्नका लागि असन्तुष्ट थिए र त्यही असन्तुष्टिलाई पूर्ण गर्न सधै तयार थिए। उनले हिन्दी साहित्यलाई धेरै ठूलो योगदान पुर्‍एका छन्। उनले हिन्दी साहित्यका लागि मात्र नभई भारतका अन्य धेरै क्षेत्रहरूमा पनि अनुसन्धान कार्य गरेका थिए। उनको प्रतिभा बहुमुखी थियो र उनी एक सफल विचारक पनि थिए। उनले धर्म, दर्शन, लोक कथा, यात्रा साहित्य, इतिहास, राजनीति, जीवनी, प्राचीन ग्रन्थ सम्पादित गर्दै विभिन्न क्षेत्रमा महत्त्वपूर्ण काम गरेका थिए। उनका कामहरूमा, प्राचीनमा विश्वास, इतिहासमा गर्व र वर्तमानको दर्शन समन्वय गरिएको देखिन्छ। उनले पुरानो र वर्तमान भारतीय साहित्यिक विचारलाई पूर्णरूपमा समेटेर मौलिक दर्शन दिने प्रयास गरेका थिए। उनले तिब्बत र चीनको यात्रामा हजारौँ पाठहरू माझ लोकप्रिय बने र तिनीहरूको सम्पादन र प्रकाशनको लागि मार्ग प्रशस्त गरे जुन पटना सङ्ग्रहालयमा रहेको छ। यात्रा साहित्यमा राहुल महत्त्वपूर्ण लेखक हुन्। उनले आफ्नो उपन्यासमा यात्रा गरेका ठाउँको प्राकृतिक सम्पत्ती, यसको आर्थिक र सांस्कृतिक जीवन र इतिहासको अन्वेषणका साथै यात्रामा आइपरेका कठिनाइहरूको समावेश गर्दछ। "किन्नर देश की", "कुमाऊँ", "दार्जिलिङ परिचाय" र "यात्रा पृष्ठ" उनको पुस्तकहरू हुन्।

राहुल साङ्कृत्यायन विश्वास गर्थे कि घुमन्तेवाद मानव दिमाग स्वतन्त्र पार्ने र यसको क्षितिज विस्तार गर्ने माध्यम हो। उनले यो पनि भनेका थिए- "कम्मर बाँध, भविष्यको घुम्ने, संसार तपाईलाई स्वागत गर्न आतुर छ।" राहुलले आफ्नो यात्राका अनुभवहरूलाई समेट्ने क्रममा 'घुमक्कड शास्त्र' पनि रचना गरेका थिए। उनी एक बरालिएका व्यक्ति थिए जसले सत्य ज्ञानको खोजी गर्दै थिए र जब पनि उनले सत्यलाई दबाउन खोज्छन् उनी विद्रोही हुन्थे। उसको सम्पूर्ण जीवन विरोधाभासहरूले भरिएको छ। वेदान्तको अध्ययन पछि, जब उनले मन्दिरमा बलिदान चढाउने परम्पराको विरुद्धमा भाषण दिए, अयोध्याका सनातानी पादरीहरूले उनीमाथि प्रहार गरे। पछि जब उनी मार्क्सवादतिर लागे उनले सोभियत सङ्घको कम्युनिष्ट पार्टीमा प्रवेश गरेका शक्तिले ओतप्रोत सुविधाहरूको कडा आलोचना गरे र उनीहरूलाई आन्दोलनको कारण भने। १९४६ मा अखिल भारतीय साहित्य सम्मेलनका अध्यक्षको रूपमा उनले लेखिएको भाषण र भाषण बोल्न मानेनन् जुन अल्पसङ्ख्यक संस्कृति र भाषिक सवालमा कम्युनिष्ट पार्टीको नीति विपरीत थियो। परिणाम स्वरूप उनलाई पार्टीको सदस्यता लिनबाट वञ्चित गरियो तर उनको दृष्टिकोण परिवर्तन भएन। यस अवधिमा उनी लगातार प्रगतिशील लेखनको चिन्ता र कुनै पनि प्रतिबन्ध बाहिर प्रश्नहरूसँग जोडिएको थियो। यसैबीच, उनले भारतीय समाजको ठोस अवस्थाको मूल्याङ्कन गरेर मात्र मार्क्सवादी विचारधारा लागू गर्ने कुरामा जोड दिए। आफ्नो पुस्तक 'वैज्ञानिक भौतिकवाद' र 'दर्शन-रिभरेन्ट्स' मा उनले यस सम्बन्धमा धेरै प्रकाश पारुका छन्। सन् १९५३-५४ को अन्त्य तिन उनी पुनः कम्युनिष्ट पार्टीको सदस्य बनेका थिए।

कर्मयोगी योद्धा जस्तै राहुल साङ्कृत्यायनले पनि बिहारको किसान आन्दोलनमा प्रमुख भूमिका खेलेका थिए। सन्‌ १९४० को अवधिमा किसान आन्दोलनको सम्बन्धमा उनी एक वर्ष थुनामा परेका थिए र देवली शिविरमा बसेको बेला उनले 'दर्शन-दिग्दर्शन' पुस्तक लेखेका थिए। उनलाई सन् १९४२ को भारत स्वतन्त्रता आन्दोलनपछि जेल छोडे र उनलाई किसान आन्दोलनका तत्कालीन शीर्ष नेता स्वामी सहजानन्द सरस्वतीद्वारा प्रकाशित साप्ताहिक पत्र 'हुङ्कर' को सम्पादक बनाइएको थियो।

घुमन्ते स्वभाव

राहुल साङ्कृत्यायन सानै उमेर देखिनै विभिन्न स्थानहरू घुम्न मन पराउँथे जसका कारण उनी सँधै घुमन्ते भने। सन् १९२३ देखि उनको विदेश यात्राको प्रक्रिया शुरू भयो, त्यसपछि यो उसको जीवनसँगै समाप्त भयो। उनले भ्रमाणको बेलामा श्रीलङ्का, तिब्बत, जापान, नेपाल र रूस लगायत अन्य देखहरूको पनि भ्रमण गरेका थिए। उनले भ्रमण गर्नुको मुख्य उद्देश भनेको नयाँ कुरा सिक्ने र ज्ञान हासिल गर्ननै थियो। भ्रमणको सिलसिलामा उनी चार पटक तिब्बत पुगे र त्यहाँ उनले लामो समय बिताएका थिए। अध्ययन र अनुसन्धानको क्षेत्रको साथ तिनीहरू त्यहाँबाट सामग्रीसहित फर्किए, जसले गर्दा हिन्दी भाषा र साहित्यको इतिहाससँग सम्बन्धित धेरै पूर्व-निर्धारित विश्वास र निष्कर्षहरू परिवर्तन गर्न अपरिहार्य भयो। साथै, अनुसन्धान र अध्ययनको नयाँ क्षितिज खोलियो। उनी देशका लागि राष्ट्रिय भाषाको कडा पक्षधर थिए। उनको विश्वास थियो कि कुनै भाषा भाषाविहीन गूंगा छ। राष्ट्रिय भाषा र जिल्ला भाषाहरूको विकास र प्रगतिमा उनले कुनै किसिमको विपक्ष देखेनन्।यसलाई समयको महिमा वा 'मार्क्सवादीको रूपमा मर्ने उनले चाहाना' व्यक्त गरेका थिए।

उसको बौद्ध र मार्क्सवाद दुबैको मिश्रित सोच थियो, जसको आधारमा उनले नयाँ भारतको निर्माणको 'मीठो सपना' कल्पना गरेका थिए, जसको झलक हामी उनको पुस्तक 'इक्कीसौं शताब्दी "मा पाउँछौं। श्री राहुलले आफ्नो जिज्ञासा मार्फत हामीलाई आफ्नो विरासत देखाए र भारतीय नागरिकहरूलाई गर्वको भावना जगाए।

पुस्तकहरू

साङ्कृत्यायन एक प्रख्यात भाषाविद् तथा बहुआयामिक व्यक्तिव थिए। उनलाई हिन्दी, संस्कृत, पाली, भोजपुरी, मागही, उर्दू, फारसी, अरबी, तमिल, कन्नड, तिब्बती, सिंहली, फ्रान्सेली र रूसीलगायत धेरै भाषाहरूको ज्ञान थियो। उनी एक इण्डोलोजिस्ट, मार्क्सवादी सिद्धान्त र रचनात्मक लेखक पनि थिए। उनले बीसौँ शताब्दीको शुरूवातबाट साहित्यमा कलम चलाउन शुरू गरेका थिए र उनले १०० भन्दा बढी पुस्तकहरू लेखेका छन्। उनका पुस्तकहरूमा समाजशास्त्र, इतिहास, दर्शन, बौद्ध, तिब्बती, कोश, व्याकरण, पाठ्य सम्पादन, लोककथा, विज्ञान, नाटक, र राजनीति जस्ता विभिन्न विषयहरूलाई समेट्यो। उनका कतिपय पुस्तकहरू अप्रकाशित थिए। उनले प्राजीबाट माज्जिमा निकयालाई हिन्दीमा अनुवाद गरेका थिए।

हिन्दीमा उनको सबैभन्दा प्रख्यात पुस्तक भोल्गा से गङ्गा (भोल्गाबाट गङ्गाको यात्रा) हो भने यस कृतिमम यूरेसियाको मैदानबाट भोलगा नदीको वरपरका क्षेत्रहरूमा आर्यहरूको बसाईसम्बन्धी ऐतिहासिक कथा समावेश गरिएको छ यसमा हिन्दुकुश, हिमालय र उप हिमालय क्षेत्रहरूमा आर्यहरूको आन्दोलनको पनि व्याख्या गरिएको छ। यो पुस्तक ६००० ईसापूर्वमा शुरू हुन्छ र सन् १९४२ मा समाप्त हुन्छ जतिबेला महात्मा गान्धी भारतीय राष्ट्रवादी नेताले भारत छोड्ने आन्दोलनको आह्वान गरेका थिए। यस पुस्तकलाई भिक्टर किर्ननको अङ्ग्रेजीमा अनुवाद गरेका थिए जसको अङ्ग्रेजी शीर्षक भोल्गा टु गङ्गा राखिएको थियो भने यस पुस्तक सन् १९४७ मा सार्वजनिक गरिएको थियो। यस पुस्तकलाई केएन मुथिया-तमिलपुतकालमले तमिल भाषामा अनुवाद गरेका थिए जुन तात्कालिक समयमा बहुचर्चित र सर्वाधिक बिक्री हुन सफल भएको थियो। यस पुस्तकको कन्नड अनुवाद बी.एन. शर्माले "भोल्गा गङ्गा" को रूपमा गरेका थिए। तेलुगु अनुवाद (भोल्गा नन्ची गङ्गा कु) ले धेरै पाठकहरूलाई प्रेरणा दिन सफल रह्यो। भोल्गा मुठाल गङ्गा भारे, मलयालम अनुवाद, केरलका युवा बुद्धिजीवीहरूका बीच अत्यन्त लोकप्रिय भयो र यो अहिलेको समयको सबैभन्दा प्रभावशाली पुस्तक पनि बन्न सफल भयो। यस पुस्तकको बङ्गाली संस्करण भोल्गा थेके गङ्गा (ভল্গা থেকে গাঙ্গা) हो, जुन अझै पाठकहरू द्वरा द्वारा प्रशंसित छ।

उनको सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण यात्रा साहित्य "तिब्बत मे सावा वर्षा (सन् १९३३)," मेरी युरोप यात्रा "(सन् १९३५)," अतातो घुमक्कड जिज्ञासा "," भल्गा से गङ्गा "," एसियम के दुर्गाम भूखण्डो में "," यात्रा के पन्ने "। र "किन्नर देश में" आदि हुन्।

उनका १० भन्दा बढी पुस्तकहरू बङ्गाली भाषामा अनुवाद तथा प्रकाशित गरिएको छ। उनलाई सन् १९६३ मा उनलाई पद्मभूषण पुरस्कार द्वरा सम्मानित गरिएको थियो भने उनले सन् १९५८ मा उनको साहित्य मध्य एसिया का इतिहास पुस्तक साहित्य अकादमी पुरस्कार प्राप्त गरेका थिए।

उनले संस्कृतमा दैनिकी लेखेका थिए जुन उनको आत्मकथा लेख्दा पूर्ण रूपमा प्रयोग गरिएको थियो। गहन छात्रवृत्तिको बाबजुद पनि उनले साधारण सरल हिन्दीमा लेखेका थिए जुन एउटा साधारण व्यक्तिले अनुसरण गर्न सक्दछ। उनले विविध चासोका पुस्तकहरू लेखे। उनी हिन्दी साहित्यको सीमितताका बारे सचेत थिए र केही हदसम्म क्षतिमा एक्लो भए।

इतिहासकार काशीप्रसाद जयस्वालले राहुल सांकृत्यायनको भगवान गौतम बुद्धसँग तुलना गरेका थिए। राहुलको व्यक्तित्व जत्तिकै प्रभावकारी र अविस्मरणीय थियो उनका उपलब्धीहरू पनि। उनले व्यापक रूपमा यात्रा गरे र हिन्दी, संस्कृत, भोजपुरी, पाली र तिब्बती - पाँच भाषाहरूमा पुस्तकहरू लेखे। उनका प्रकाशित कार्यहरूमा विविध विधाहरू छन्, जसमा आत्मकथा, जीवनी, यात्रा, समाजशास्त्र, इतिहास, दर्शन, बौद्ध धर्म, तिब्बतीविज्ञान, शब्दकोष, व्याकरण, पाठ सम्पादन, लोककथा, विज्ञान, कथा, नाटक, निबन्ध र राजनीति समावेश छन्।

मृत्यु

राहुल साङ्कृत्यायनले संस्कृत, हिन्दी, अङ्ग्रेजी, सिन्हली, तिब्बती, चिनियाँ, रूसी, जापानी, भोजपुरी आदि भाषामा ज्ञान हासिल गरेका थिए। साङ्कृत्यानले कथा, निबन्ध, उपन्यास, दर्शन, राजनिती आदि विधामा कलम चलाएका थिए। उनले दिग्दर्शन, बौद्ध दर्शन आदि धर्मदर्शन पुस्तकहरू पनि लेखेका छन्। उनले कनैलाकी कथा, सतमीके बच्चे, आदि कथाकृतप रचना पनि गरेका थिए। साहित्य निबन्धावली, दिमागी गुलामी, तुमारी क्षय, विश्वक रूपरेखा, आदि निबन्धकृति सृजना गरे। विस्मृति के गर्भ मेँ, सिंह सेनापति, दिवोदासफ अनाथ, बाइसावी सदी जस्ता थुप्रै उपन्यासहरू पनि लेखेका थिए। उनले विस्मृति यात्रा, घुमक्कड शास्त्र, तीन नाटक आदि भ्रमण तथा रङ्गमञ्चसम्बन्धि कृति पनि लेखेका थिए। राहुलले एक श्रीलङ्काली विश्वविद्यालयमा शिक्षण जागिर खाए जहाँ उनी गम्भीर बिरामी भएका थिए। मधुमेह, उच्च रक्तचाप र हल्का स्ट्रोकबाट उनी पीडित बनेका थिए। उनले १४ अप्रिल १९६३ का दिन दार्जिलिङमा मृत्यु भएको थियो।