भारतीय सङ्ख्या प्रणाली
भारतीय सङ्ख्या प्रणाली भारतीय उपमहाद्वीप (नेपाल, पाकिस्तान, बङ्गलादेश, भारत, भुटान, माल्दिभ्स र श्रीलङ्का) मा ठुला सङ्ख्याहरू व्यक्त गर्न प्रयोग गरिन्छ । यस प्रणालीमा ठूला सङ्ख्याहरू व्यक्त गर्न लाख (१,००,०००) र करोड (१,००,००,०००) जस्ता शब्दहरूको प्रयोग गरिन्छ ।[१]
प्रणाली
सम्पादन गर्नुहोस्भारतीय सङ्ख्या प्रणालीमा १ करोड भन्दा ठूला सङ्ख्याका नाम भए तापनि धेरै प्रयोग नगरिने हुनाले आम जनतालाई तिनीहरूका बारेमा खासै जानकारी छैन । यी सङ्ख्याहरू अन्तर्गत १ अर्ब (१०० करोड), १ खर्ब (१०० अर्ब), १ नील (१०० खर्ब), १ पद्म (१०० नील), १ शङ्ख (१०० पद्म) र १ महाशङ्ख (१०० शङ्ख) पर्दछन् । सामान्य बोलीचालीमा भने असङ्गत भएपनि हजार, लाख र करोड शब्दावलीको प्रयोग गरिन्छ । उदाहरणका लागि १०,००,००,००,००,००० (१० खर्ब) लाई सामान्यतया १ लाख करोड पनि भन्ने गरिन्छ ।
१०० (एक), १०१ (दस), १०२ (सय), १०३ (हजार) र १०४ (दस हजार) सम्म भारतीय सङ्ख्या प्रणाली र अन्तर्राष्ट्रिय सङ्ख्या प्रणालीले मेल खान्छन् । उच्च घाताङ्कमा भने भिन्नता देखिन्छ । भारतीय सङ्ख्या प्रणालीमा दाहिनेबाट ३ को समूह बनेपछि अन्य अङ्कहरूमा २ को समूह बनाइन्छ भने अन्तर्राष्ट्रिय सङ्ख्या प्रणालीमा दाहिनेबाट ३ को समूह बनाइन्छ ।
अङ्कहरू लेख्दा भारतीय र अन्तर्राष्ट्रिय प्रणालीमा देखिने भिन्नता भनेको अल्पविराम चिन्हको अवस्थिति मात्रै हो । भारतीय र धेरैजसो अन्तर्राष्ट्रिय सङ्ख्या प्रणालीमा अङ्क विभाजनका लागि अल्पविराम र दशमलव बिन्दुको प्रयोग गरिन्छ भने केही प्रणालीमा दशमलव अल्पविरामको प्रयोग गरि दशमलव बिन्दुको ठाउँमा सानो ठाउँ छोड्ने गरिन्छ ।
उदाहरण
सम्पादन गर्नुहोस्अन्तर्राष्ट्रिय प्रणालीमा रु. १५०,००० लेखिने अङ्कलाई भारतीय सङ्ख्या प्रणालीमा रु. १ लाख ५० हजार भनी रु. १,५०,००० लेखिन्छ ।
दशमलव बिन्दुको प्रयोग
सम्पादन गर्नुहोस्भारतीय सङ्ख्या प्रणालीमा अन्तर्राष्ट्रिय सङ्ख्या प्रणाली भन्दा भिन्न तरिकाले दशमलव बिन्दुको प्रयोग गरिन्छ । अन्तर्राष्ट्रिय प्रणालीमा जस्तै ३ को समूह बनाउनुको साटो यस प्रणालीमा दाहिनेबाट ३ अङ्क (सयौँ स्थान सम्म) को एक समूह र अन्य अङ्कका लागि २ को समूह बनाइन्छ ।[२] तसर्थ, १,०००,०००,०००,००० लाई भारतीय सङ्ख्या प्रणालीमा १०,००,००,००,००,००० लेखिन्छ र १० खर्ब वा १० लाख करोड भनिन्छ । त्यसैगरी,
| भारतीय प्रणाली | अन्तर्राष्ट्रिय प्रणाली | शब्दमा (भारतीय प्रणाली) |
|---|---|---|
| ५,००,००० | ५००,००० | पाँच लाख |
| १२,१२,१२,१२३ | १२१,२१२,१२३ | बाह्र करोड बाह्र लाख बाह्र हजार एक सय तेइस |
| १७,००,००,००,००० | १७,०००,०००,००० | सत्र अर्ब |
| ६,७८,९०,००,००,००,००० | ६७,८९०,०००,०००,००० | छ नील अठहत्तर खर्ब नब्बे अर्ब |
अङ्कहरूको नाम
सम्पादन गर्नुहोस्| हिन्दी/उर्दू | मराठी | बङ्गाली | तमिल | तेलुगु | कन्नड | मलयालम | भारतीय प्रणाली | घाताङ्क | अन्तर्राष्ट्रिय प्रणाली |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| नेपाली | |||||||||
| एक / ایک | एक | এক | ஒன்று | ఒకటి | ಒಂದು | ഒന്ന് | १ | १०० | १ |
| एक | |||||||||
| दस / دس | दहा | দশ | பத்து | పది | ಹತ್ತು | പത്ത് | १० | १०१ | १० |
| दश/दस | |||||||||
| सौ / سو | शंभर | একশ' | நூறு | వంద/నూరు | ನೂರು | നൂറ് | १०० | १०२ | १०० |
| एक सय | |||||||||
| सहस्र हज़ार / ہزار |
एक हजार | হাজ়ার | ஆயிரம் | వెయ్యి | ಸಾವಿರ | ആയിരം | १,००० | १०३ | १,००० |
| एक हजार | |||||||||
| दस हज़ार / دس ہزار | दहा हजार | দশ হাজ়ার অযুত |
பத்தாயிரம் ஆயுதம் |
పది వేలు | ಹತ್ತು ಸಾವಿರ | പതിനായിരം | १०,००० | १०४ | १०,००० |
| दस हजार | |||||||||
| लाख / لاکھ | एक लाख | লক্ষ লাখ |
இலட்சம் நியுதம் |
లక్ష | ಲಕ್ಷ | ലക്ഷം | १,००,००० | १०५ | १००,००० |
| एक लाख | |||||||||
| दस लाख / دس لاکھ अदन्त / ادنت |
दहा लाख | দশ লাখ | பத்து இலட்சம் | పది లక్షలు | ಹತ್ತು ಲಕ್ಷ | പത്തുലക്ഷം | १०,००,००० | १०६ | १,०००,००० |
| दस लाख | |||||||||
| करोड़ / کروڑ | एक कोटी | কোটি | கோடி | కోటి | ಕೋಟಿ | കോടി | १,००,००,००० | १०७ | १०,०००,००० |
| एक करोड | |||||||||
| दस करोड़ / دس کروڑ | दहा कोटी | দশ কোটি অর্বুদ |
அற்புதம் | పది కోట్లు | ಹತ್ತು ಕೋಟಿ | പത്തുകോടി | १०,००,००,००० | १०८ | १००,०००,००० |
| दस करोड | |||||||||
| अरब / ارب सौ करोड़ / سو کروڑ |
एक अब्ज |
একশ' কোটি মহার্বুদ |
நிகற்புதம் | వంద కోట్లు | ನೂರು ಕೋಟಿ | നൂറുകോടി | १,००,००,००,००० | १०९ | १,०००,०००,००० |
| एक अर्ब | |||||||||
| दस अरब / دس ارب एक हज़ार करोड़ / ایک ہزار کروڑ |
दहा अब्ज | হাজ়ার কোটি খর্ব |
கும்பம் | వెయ్యి కోట్లు | ಒಂದು ಸಾವಿರ ಕೋಟಿ | ആയിരം കോടി | १०,००,००,००,००० | १०१० | १०,०००,०००,००० |
| दस अर्ब | |||||||||
| खरब / کھرب | शंभर अब्ज | দশ হাজ়ার কোটি মহাখর্ব |
கணம் | పది వేల కోట్లు | ಹತ್ತು ಸಾವಿರ ಕೋಟಿ | പതിനായിരം കോടി | १,००,००,००,००,००० | १०११ | १००,०००,०००,००० |
| एक खर्ब | |||||||||
| दस खरब / دس کھرب एक लाख करोड़ / ایک لاکھ کروڑ |
एक हजार अब्ज | লাখ কোটি শঙ্খ |
கற்பம் | లక్ష కోట్లు | ಒಂದು ಲಕ್ಷ ಕೋಟಿ | ഒരു ലക്ഷം കോടി | १०,००,००,००,००,००० | १०१२ | १,०००,०००,०००,००० |
| दस खर्ब | |||||||||
| नील / نیل | दहा हजार अब्ज | দশ লাখ কোটি পদ্ম মহাশঙ্খ |
நிகற்பம் | పది లక్షల కోట్లు | ಹತ್ತು ಲಕ್ಷ ಕೋಟಿ | പത്തുലക്ഷം കോടി | १,००,००,००,००,००,००० | १०१३ | १०,०००,०००,०००,००० |
| एक नील | |||||||||
| दस नील / دس نیل एक करोड़ करोड़ / ایک کروڑ کروڑ |
एक लाख अब्ज | একশ' লাখ কোটি শতকোটি লক্ষ মহাপদ্ম |
பதுமம் | కోటి కోట్లు | ಒಂದು ಕೋಟಿ ಕೋಟಿ | നൂറ് ലക്ഷം കോടി | १०,००,००,००,००,००,००० | १०१४ | १००,०००,०००,०००,००० |
| दस नील | |||||||||
| पद्म / پدم | হাজ়ার লাখ কোটি | சங்கம் | పది కోట్ల కోట్లు | ಹತ್ತು ಕೋಟಿ ಕೋಟಿ | ആയിരം ലക്ഷം കോടി | १,००,००,००,००,००,००,००० | १०१५ | १,०००,०००,०००,०००,००० | |
| एक पद्म | |||||||||
| दस पद्म / دس پدم | দশ হাজ়ার লাখ কোটি | வெள்ளம் சமுத்திரம் |
వంద కోట్ల కోట్లు | ನೂರು ಕೋಟಿ ಕೋಟಿ | പതിനായിരം ലക്ഷം കോടി | १०,००,००,००,००,००,००,००० | १०१६ | १०,०००,०००,०००,०००,००० | |
| दस पद्म | |||||||||
| शंख / شنکھ | শত হাজ়ার লাখ কোটি | அந்நியம் | వెయ్యి కోట్ల కోట్లు | ಒಂದು ಸಾವಿರ ಕೋಟಿ ಕೋಟಿ | ലക്ഷം ലക്ഷം കോടി | १,००,००,००,००,००,००,००,००० | १०१७ | १००,०००,०००,०००,०००,००० | |
| एक शङ्ख | |||||||||
| दस शंख / دس شنکھ गुलशन / گلشن |
দশ শত হাজ়ার লাখ কোটি গুলশান |
அர்த்தம் | పది వేల కోట్ల కోట్లు | ಹತ್ತು ಸಾವಿರ ಕೋಟಿ ಕೋಟಿ | പത്തുലക്ഷം ലക്ഷം കോടി | १०,००,००,००,००,००,००,००,००० | १०१८ | १,०००,०००,०००,०००,०००,००० | |
| दस शङ्ख | |||||||||
भारतीय प्रणालीमा "एक र आधा" लाई डेढ र "दुई र आधा" लाई अढाई भनिन्छ । यस्तो चलन अरू कुनै सङ्ख्या प्रणालीमा चलेको छैन ।[३]
वैदिक सङ्ख्या प्रणाली
सम्पादन गर्नुहोस्भारतका विभिन्न वैदिक साहित्यमा विभिन्न सङ्ख्या प्रणालीको प्रयोग गरेको पाइन्छ । निम्न तालिकामा वाल्मीकीय रामायणमा प्रयोग भएको सङ्ख्या प्रणाली देखिएको छ ।[४]
| भारतीय प्रणाली | घाताङ्क | अन्तर्राष्ट्रिय प्रणाली | |
|---|---|---|---|
| एक | १ | १०० | १ |
| दश | १० | १०१ | १० |
| शत | १०० | १०२ | १०० |
| सहस्र | १,००० | १०३ | १,००० |
| अयुत | १०,००० | १०४ | १०,००० |
| लक्ष | १,००,००० | १०५ | १००,००० |
| नियुत | १,००,००० दश | १०६ | १,०००,००० |
| कोटि | १,००,००० शत | १०७ | १०,०००,००० |
| शङ्कु | १,००,००० कोटि | १०१२ | १,०००,०००,०००,००० |
| महाशङ्कु | १,००,००० शङ्कु | १०१७ | १००,०००,०००,०००,०००,००० |
| वृन्द | १,००,००० महाशङ्कु | १०२२ | १०,०००,०००,०००,०००,०००,०००,००० |
| महावृन्द | १,००,००० वृन्द | १०२७ | १,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,००० |
| पद्म | १,००,००० महावृन्द | १०३२ | १००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,००० |
| महापद्म | १,००,००० पद्म | १०३७ | १०,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,००० |
| खर्व | १,००,००० महापद्म | १०४२ | १,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,००० |
| महाखर्व | १,००,००० खर्व | १०४७ | १००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,००० |
| समुद्र | १,००,००० महाखर्व | १०५२ | १०,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,००० |
| ओघ | १,००,००० समुद्र | १०५७ | १,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,००० |
| महौघ | १,००,००० ओघ | १०६२ | १००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,००० |
विभिन्न भाषामा प्रयोग
सम्पादन गर्नुहोस्- असमियामा लाखलाई লক্ষ (लोख्यो) र करोडलाई কৌটি বা কোটি (कोटि) पनि भनिन्छ ।
- उडियामा लाखलाई ଲକ୍ଷ (लाख्य) र करोडलाई କୋଟି (कोटि) भनिन्छ ।
- उर्दूमा अर्बलाई ارب (अरब) र खर्बलाई کھرب (खरब) भनिन्छ ।
- कन्नडमा लाखलाई ಲಕ್ಷ (लक्ष) र करोडलाई ಕೋಟಿ (कोटि) भनिन्छ ।
- खासीमा लाखलाई लाक र करोडलाई क्लुर वा क्रुर भनिन्छ ।
- गुजरातीमा अर्बलाई અબજ (अबज) भनिन्छ ।
- तमिलमा लाखलाई இலட்சம் (इलट्सम) र करोडलाई கோடி (कोडी) भनिन्छ ।
- तेलुगुमा लाखलाई లక్ష (लक्ष) र करोडलाई కోటి (कोटि) भनिन्छ ।
- पञ्जाबीमा लाखलाई लक्ख (गुरुमुखी: ਲੱਖ, शाहमुखी: لکھ) र करोडलाई क्रोर (गुरुमुखी: ਕਰੋੜ, शाहमुखी: کروڑ) भनिन्छ ।
- बङ्गालीमा लाखलाई লক্ষ (लोक्खो) र करोडलाई কোটি (कोटि) पनि भनिन्छ ।
- बर्मीमा करोडलाई ကုဋေ (गाडे) भनिन्छ ।
- मराठीमा लाखलाई लाख तथा लक्ष, करोडलाई करोड तथा कोटी र अर्बलाई अब्ज भनिन्छ
- मलयालममा लाखलाई ലക്ഷം (लक्षम) र करोडलाई കോടി (कोटि) भनिन्छ ।
- रोहिङ्ग्यामा लाखलाई लाक, करोडलाई कुरुल र १० अर्बलाई कुटि भनिन्छ ।
- सिन्हालामा लाखलाई ලක්ෂ (लक्ष) र करोडलाई කෝටි (कोटि) भनिन्छ ।
- स्वाहिलीमा पनि लाखको प्रयोग गरिन्छ ।
पहिले भारतमा प्रकाशित अङ्ग्रेजी भाषाका किताबहरूमा भारतीय रुपियाँ लेख्दा भारतीय सङ्ख्या प्रणाली र विदेशी मुद्रा लेख्दा अन्तर्राष्ट्रिय सङ्ख्या प्रणालीको प्रयोग गरिन्थ्यो ।[५]
आलोचना
सम्पादन गर्नुहोस्यस प्रणालीको प्रयोग भारतीय उपमहाद्वीप (नेपाल, पाकिस्तान, बङ्गलादेश, भारत, भुटान, माल्दिभ्स र श्रीलङ्का) मा मात्रै सीमित छ ।[६]
भारतीय रिजर्भ बैङ्क बाहेक भारतमा प्रायः संस्था र नागरिकले भारतीय सङ्ख्या प्रणालीको प्रयोग गर्छन् ।[७]
द प्रिन्ट लगायत अन्य पत्रिकाहरूमा छापिएको लेखमा टिएन निननले भारतीय सङ्ख्या प्रणालीको प्रयोग गर्दा अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा विनिमय तथा व्यापार गर्दा समस्या आउने र ३ अङ्कको समूह विभाजन गर्ने उद्देश्यले बनाइएका साधनको प्रयोगमा समस्या आउन सक्ने हुनाले बिस्तारै यस प्रणालीको त्याग गर्नुपर्ने भनेका छन् ।[८] निननले आफ्नो लेखमा लाख र करोडको प्रयोग कम नै गर्ने हुनाले भारतीय सङ्ख्या प्रणालीको प्रयोग गर्दा "मानसिक व्यायाम" मात्रै हुने र हालै भारत सरकारद्वारा सार्वजनिक गरिएको २० लाख करोड (२० नील) को बजेटले जनतामा अस्तव्यस्तता मात्रै ल्याएको स्पष्ट पारेका छन् ।[८][९]
सन्दर्भ सामग्री
सम्पादन गर्नुहोस्- ↑ "Knowing our Numbers" [सङ्ख्याको ज्ञान], स्कूल शिक्षा र साक्षरता विभाग, खुला शिक्षा संसाधनहरूको राष्ट्रिय कोष, अन्तिम पहुँच १३ फेब्रुअरी २०१६। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २०१६-०२-१६ मिति
- ↑ एमन्स, जोन (२५ मार्च २०१८), "UNICODE LOCALE DATA MARKUP LANGUAGE (LDML) PART 3: NUMBERS" [युनिकोड लोकल डेटा मार्कअप ल्याङ्ग्वेज भाग ३: अङ्क], युनिकोड, मूलबाट २५ जुलाई २०१८-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २५ मार्च २०१८।
- ↑ मिलर, स्याम (२० जुलाई २०१०), Delhi: Adventures in a Megacity [दिल्ली: मेगासिटीमा रोमाञ्च], सेन्ट मार्टिन्स पब्लिशिङ ग्रुप, पृ: ३१, आइएसबिएन 9781429963855।
- ↑ "Valmiki Ramayana - Yuddha Kanda" [वाल्मीकीय रामायण - युद्ध काण्ड], वाल्मीकीय रामायण। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २०१३-०९-१२ मिति
- ↑ शपिरो, रिचार्ड (१६ अगस्ट २०१२), "The most distinctive counting system in English? Indian cardinal numbers" [अङ्ग्रेजीमा सबैभन्दा विशिष्ट गणना प्रणाली ? भारतीय सङ्ख्या प्रणाली], अक्सफोर्ड अङ्ग्रेजी शब्दकोश, अन्तिम पहुँच २४ मे २०२०।
- ↑ क्रल्विच, रोबर्ट; ब्लक, एज्रा (२१ अक्टोबर २०१०), "Hey! Who Can Explain What India Does With Its Commas? (Not Commies. Commas.)" [नमस्कार ! भारतमा अल्पविराम कसरी प्रयोग गरिन्छ ?], एनपीआर (अङ्ग्रेजीमा), अन्तिम पहुँच ३ अगस्त २०२०।
- ↑ गुरपुर (१० अगस्ट २०१५), "Can we follow Indian numbering system for simplicity and good order?" [सहजता र व्यवस्थाका लागि के हामीले भारतीय सङ्ख्या प्रणालीको प्रयोग गर्न मिल्छ ?], मनीलाइफ न्यूज एन्ड भ्यूज, अन्तिम पहुँच ३ सेप्टेम्बर २०२०।
- ↑ ८.० ८.१ निनन, टिएन (९ डिसेम्बर २०१७), "It’s time India switches to millions and billions instead of lakhs and crores" [भारतमा लाख र करोडको सट्टा मिलियन र बिलियन प्रयोग गर्ने बेला भइसक्यो], द प्रिन्ट, अन्तिम पहुँच ३ अगस्ट २०२०।
- ↑ ममतानी, सिद्धान्त (१३ मे २०२०), "Do you know how many zeros are there in 'Rs 20 Lakh Crore'?" [के तपाईँलाई थाहा छ २० लाख करोडमा कति शून्य हुन्छन् ?], इन्डिया टिभी न्यूज।