युरोपको इतिहास

यूरोपमा मानव ईसापूर्व ३५,०००का छेउछाउ आयो । ग्रीक (यूनानी) तथा ला तिनी (रोम) राज्यहरूको स्थापना प्रथम सहस्त्राब्दीका पूर्वार्धमा भए । यी ग्ग्ग्ग्ग्ग दुइटै संस्कृतीहरूले आधुनिक यूरोपको संस्कृतिलाई धेरै प्रभावित गरेकाछन् । ईसापूर्व ४८०का छेउछाउ यूनानमा फारसीहरूको आक्रमण भयो जसमाम यवनहरूलाई धेरै जसो पिउँछे हटना लडयो । ३३० ईसापूर्वमा सिकन्दरले फारसी साम्राज्यलाई जीत लियो । सन् २७ ईसापूर्वमा रोमन गणतन्त्र समाप्त भयो र रोमन साम्राज्यको स्थापना भए । सन् ३१३मा कांस्टेंटाइनले ईसाई धर्मलाई स्वीकार गर लियो र यो धर्म रोमन साम्राज्यको राजधर्म बन्यो । पाँचऔं सताब्दीसम्म आते आते रोमन साम्राज्य कमजोर छ चल्यो र पूर्वी रोमन साम्राज्य पंद्रहऔं सताब्दीसम्म इस्तांबुलमा बनिरह्यो । यस बेला पूर्वी रोमन साम्राज्यहरूलाई अरबहरुका आक्रमणको सामना गर्न पर्‍यो जसमा तिनलाई आफ्नो प्रदेश अरबहरूलाई दिन पडे ।

सन् १४५३मा इस्तानबुलका पतन पछि यूरोपमा नयाँ जनमानसको विकास भयो जुन धार्मिक बंधनहरूबाट उपर उठन चाहन्थ्यो । यस घटनालाई पुनर्जागरण (फ्रेंचमा रेनेसाउँ) भन्दछन् । पुनर्जागरणले मानिसहरूलाई पारम्परिक विचारहरूलाई त्याग व्यावहारिक तथा वैज्ञानिक तथ्यहरु मा विश्वास गरे पछि जोर दियो । यस कालमा भारत तथा अमेरिका जस्तै देशहरूका समुद्री मार्गको खोज भए । सोह्रऔं सताब्दीमा पोर्चुगली तथा डच नाभिक दुनियाका देशहरूका सामुद्रिक रास्तहरु मा वर्चस्व बनाए भएका थिए । त्यहि समयमा पश्चिमी यूरोपमा औद्योगिक क्रान्तिको सूत्रपात भएको थियो । सांस्कृतिक रूपबाट पनि यूरोप धेरै अगाडि बढ चुका थियो । साहित्य तथा कलाका क्षेत्रमा अभूतपूर्व प्रगति भए थियो । छपाईको खोज पछि पुस्तकहरूबाट ज्ञानसञ्चार त्वरित गतिबाट बढ गेको थियो ।

सन् १७८९मा फ्रान्सको राज्यक्रान्ति भयो जसले सारा यूरोपलाई प्रभावित गरे । यसमा व्यक्तिगत स्वतन्त्रता, जनभागीदारी तथा उदारतालाई बल मिलेको थियो । रूसी साम्राज्य धीरे-धीरे विस्तृत हुने लागेको थियो ।मा यसको विस्तार मुख्यतः एसियामा आफ्नो दक्षिणको तरफ छ रहेको थियो । यस समय ब्रिटेन]] तथा फ्रान्स आफ्नो नौसेनाको प्राविधिक प्रगतिका कारण डचो तथा पोर्चुगलीहरूबाट अगाडि निकल गए । पोर्चुगलमा स्पेनको अधिकार भयो र पोर्चुगली उपनिवेशहरु मा अधिकांशतः अङ्ग्रेजहरु तथा फ्रांसिसीहरूले अधिकार गर लियो । रूसी सर्फराज्यको पतन १८६१मा भयो । बाल्कनका प्रदेश उस्मानी साम्राज्य (औटोमन)बाट स्वतन्त्र छते गए । १९१४-८ तथा १९३९-४५मा दुई विश्वयुद्ध भएका । दुइटैमा जर्मनीको पराजय भए । यसहरुक पछि विश्व शीतयुद्धका दौरबाट गुजरा । अमेरिका थियो रूस दुई महाशक्ति बनएर उभरे । प्रायः पूर्वी यूरोपका देश रूस सहित रहे जबकि पश्चिमी यूरोपका देश अमेरिकाका । जर्मनीको विभाजन भयो ।

सन् १९५९मा रूसले आफ्नो कस्मोनट यूरी गगरिनलाई अन्तरिक्षमा पठायो । १९६९मा अमेरिकाले सफलतापूर्वक मानवलाई चन्द्रमाको सतहसम्म पुग्योनको दावा गरे हथियारहरूको छड बढती गई । अंततः अमेरिका अगाडि निस्कियो र १९८९मा जर्मनीको एकीकरण भयो । १९९१मा सोभियत संघको विघटन भयो । रूस सबै भन्दा ठूलो परवर्ती राज्य बनयो । सन् २००७मा यूरोपीय सङ्घको स्थापना भए ।

सोह्रवीं-सत्रहऔं शताब्दीमा यूरोपका देशहरूको आर्थिक-सामाजिक स्थिति

सत्रहऔं शताब्दीमा पहिलो पल्ट भारतको ब्रिटेनबाट सम्पर्क भयो। यो सम्पर्क दुई परस्पर-विरोधी संस्कृतीहरूको परस्पर टकराना–मात्र थियो। ती दिनहरु समूचा ब्रिटेन]] अर्धसभ्य किसानहरूको उजाड देश थियो। उनको झोपडीहरु नरसलहरु र सरकंडहरूको बनी हुन्थ्यों, जसका माथि माटो या गारा लगाएको छ्थ्यो। घास-फूस जलाएर घरमा आग तैयार गरिन्थ्यो जसबाट सारी झोपडीमा धुआँ भर जान्थ्योह्ह्ह्ह्ह्ह। धुँएलाई निकालनका कुनै बाटो नैं थिएन। उनको खुराक जौ, मटर, उडद, कन्द र दरख्तहरूको छाल तथा मासु थियो। तीका कपडहरूमा जुहरु भरी हुन्थ्यों।

आबादी धेरै कम थियो, जुन महामारी र दरिद्रताका कारण आए दिन घटती जाती थियो। शहरहरूको हालत गाउँवहरु भन्दा केही राम्रो थिएन। शहरवालहरूको बिछौना भुसबाट भरा एक थैला छ्थ्यो। तगरिको ठाँउ लकडीको एक गोल टुक्रा। शहरी मान्छे जुन खुशहाल हुन्थे, चमडेको कोट ल्याउथे। गरीब मान्छे हाथ-पैरहरु मा पुआल लटेपकर सरदीबाट जान बचाउथे। न कुनै कारखान थियो, न कालिगढ। न सफाईको इन्तजाम, न रोगी भए पछि चिकित्साको व्यवस्था। सडकहरु मा डाकू फिर्थे र नदियों तथा समुद्री मुहाने समुद्री डाकुहरूबाट भरे रहथे। ती दिनहरु दुराचारको तमाम यूरोपमा बोलबाला र आतशक-सिफलिसको रोग साधारण थियो। विवाहित या अविवाहित, गृहस्थ पादरी, यहाँ कि पोप दसव्नुहोस् लुईसम्म पनि यस रोगबाट बचे न थिए। पादरीहरूको इङ्ल्यान्डको एक ला ख स्त्रीहरूलाई भ्रष्ट गरेका थिए। कुनै पादरी ठूलो भन्दा ठूलो अपराध गरे पछि पनि केवल थोडे-से जुर्मानेको सजाय पान्थ्योह्ह्ह्ह्ह्ह। मनुष्य-हत्या गरे पछि पनि केवल छः शिलिंग आठ पैंस- लगभग पांच रुपये-जुर्माना दिन पड्थ्यो। ढहरुग-पाखण्ड, जादू-टोना उनको व्यवसाय थियो।

सत्रहऔं शताब्दीका अन्तिम चरणमा लन्डन]] नगर यति गंदा थियो, र वहांका मकान यस कदर भद्दे थिए कि उसलाई मुश्किलबाट शहर भनिनसक्थ्यो। सडकहरूको हालत यस्तो थियो कि पहियेदार गाडीहरूको चल्नु खतरेबाट खाली न थियो मान्छे लद्दू टट्टुहरूमा दाहरु-बाहिरु पालनहरूमा असबाबको भाउँति लदकर यात्रा गर्थे। ती दिनहरु छिटो भन्दा छिटो गाडी इंगलैंडमा तीसबाट पचास मीलको सफर एक दिनमा तय गर सकती थियो। अधछैनगी स्त्रिहरु जंगली र भद्दे गीत गाती फिरती थिए र पुरुष कटार घुमा-घुमाएर लडाईका नाच नाचा गर्थे। लेख्नु-पढना धेरै कम मान्छे जान्थे। यहाँसम्म कि बहुत-से ला र्ड आफ्नो हस्ताक्षर पनि नगर सक्त थिए। बहुदा पति कोडहरूबाट आफ्नो स्त्रीहरूलाई पिउँटा गर्थे। अपराधीलाई टिकटिकीबाट बाउँधकर पत्थर मार-मारकर मार हालयो जान्थ्योह्ह्ह्ह्ह्ह। रतहरूको टाउँगहरूलाई सरेबाजार शिकंजहरूमा कसकर तोड दियो जान्थ्योह्ह्ह्ह्ह्ह। शाम हुने पछि लन्डनको गलिहरु सूनी, डरावनी र अंधेरी हुन्थ्यों। ती समय कुनै जीवटको मानिस नैं घरबाट बाहिर निकलनेको साहस गर सक्थ्यो। उसलाई लुट जाने या गला काट जानेको भय थियो। फेरि उनको माथि झ्याल खोल कुनै पनि गन्दा पानी त फेंक नैं सक्थ्यो। गलीहरूमा ला लटेन थिए नैं छैन। मानिसहरूलाई भयभीत गर्नको लागि टेम्सका पुराना पुलमा अपराधीहरुका सिर काट गर लटका दिए जान्थे। धार्मिक स्वतन्त्रता थिएन। बादशाहका सम्प्रदायबाट भिन्न दोस्रो कुनै सम्प्रदायका गिरजाघरमा गएर उपदेश सुन्नको सजाय मृत्यु थियो। यस्तो अपराधीहरुका घुटनेलाई शिकजेमा कसकर तोड दियो जान्थ्योह्ह्ह्ह्ह्ह। स्त्रीहरूलाई लडकीहरूलाई सहतीरहरूमा बाउँधकर समुद्रका किनारामा छोड दिथे कि धीरे-धीरे बढती भए समुद्रको लहर्नुहोस् तिनलाई निगल जाहरु। धेरै जसो तीका गालहरूलाई ला ल फलामबाट दागदार अमेरिका निर्वासित गर दियो जान्थ्योह्ह्ह्ह्ह्ह। ती दिनहरु इङ्ल्यान्डको रानी पनि गुलामहरुका व्यापरमा ला भको भाग लिती थियो।

इङ्ल्यान्ड]]का किसानको व्यवस्था ती ऊदबिलावका समान थियो जुन नदी किनारा मांद बनाएर रहता छ। कुनै यस्तो धंधा-रोजगार न थियो कि जसबाट वर्षा न हुनेको सूरतमा किसान दुष्कालबाट बच सकें। ती समय समूचे इंगलिस्तानको आबादी पचास ला ख भन्दा अधिक थिएन। जंगली जनावर हरेक ठाँउ फिर्थे। सडकहरूको हालत धेरै खराब थियो। बरसातमा त सबै बाटा नैं बन्द हुन जान्थे। देहातमा प्रायः मान्छे बाटो भूल जान्थे र रात-रात भर ठण्डी हावामा ठिठुरते फिर्थे। दुराचारको दौरदौरा थियो। राजनीतिक र धार्मिक अपराधहरु मा भयानक अमानुषिक सजाहरु दी जाती थिइन्।

यो दशा केवल ब्रिटेनको नैं न थियो, समूचे यूरोपको थियो। प्रायः सबै देशहरूमा वंश-क्रमबाट आए भएका एकतन्त्र, स्वेच्छाचारी निरंकुश राजा राज्य गर्थे। उनको शासन-सम्बन्धी मुख्य सिद्दान्त थियो-हम पृथ्वीमा ईश्वरका प्रतिनिधि छन्, र हमारी इच्छा नैं कानुन छ। जनताको दुई श्रेणिहरु थियो। जुन कुलीन थिए ती ऊँचे समझे जान्थे; जुन जन्मबाट नीच थिए ती दलितवर्गी थिए। यस्तो एक पनि राजा न थियो जुन प्रजाका सुख-दुखबाट सहानुभूति रखता छ। विलाश र शान-शौकत हीमा ती मस्त रहथे। ती आफ्नो सबै प्रजाका जानोमालका स्वामी थिए। राजा हुनु उनको जन्मसिद्ध अधिकार थियो। उनको प्रजालाई बिना सोचे-समझे उनको आज्ञाको पालन गर्न नैं पर्दछ। फ्रान्सको चौदहवां लुई यस्तो नैं बादशाह थियो। यूरोपमा त्यी सबै भन्दा अधिक कालसम्म तख्तनशीन रहयो। त्यो औरंगजेव भन्दा बाह्र वर्ष पूर्व गद्दीमा बसेको र उनको मरनका आठ वर्ष पछिसम्म गद्दीमा बसेको रहयो। सारा बहत्तर वर्ष। त्यो सभ्य, बुद्धिमान र महत्त्वाकांक्षी थियो। र चाहन्थ्यो कि फ्रान्स दुनियाको सबै भन्दा अधिक शक्ति-सम्पन्न राष्ट्र बन जाए।

तर जब-जब त्यो फ्रांसको शक्ति र उन्नतिको कुरा सोच्थ्यो, तब-तब त्यो फ्रांसको जनताका सम्बन्धमा छैन, केवल आफ्नो र आफ्नो सामन्तहरुका सम्बन्ध मा । त्यो आफ्नो हीलाई राज्य कहन्थ्यो, र यो उनको तगरे-कलाम बन्ेको थियो। उनले आफ्नो दरबारी तडक-भडकबाट सारा संसारलाई चकित गर दिेको थियो र फ्रान्स सारा तत्कालीन सभ्य संसारमा फैशनको लागि प्रसिद्ध भएको थियो। उनले प्रजामा भारी–भारी टैक्स लगाए थिए तथा प्रजाको गाढी कमायी भन्दा ठूलो-बडे राजमहल बनाए थिए। उनले वसाई र पेरिसको शान बनाए कि जसको उपमा यूरोपमा थिएन। उनले अजेय सेनाको सङ्गठन गरेका थिए, जसलाई यूरोपका सबै राष्ट्रहरूले मिलेर ठूलो नैं कठिनाईबाट परास्त गरे। सन् १७१५मा जब त्यो मरयो त पेरिस आफ्नो शान-फैशन साहित्य, सौन्दर्य र ठूला-ठूला महलहरु तथा फव्वारहरूबाट सुसज्जित थियो र फ्रान्स यूरोपको प्रधान राजनीतिक र सैनिक शक्ति बन्ेको थियो। तर सारा देश भूखा र सन्तुष्ट थियो। ती कालमा यूरोपको मुख्य प्रतिद्वन्द्वी आस्ट्रिएकोथियो जसका राजा हाशबुर्गका थिए। पवित्र रोमन साम्राज्यका सम्राटको गौरवपूर्ण पद यसै राजवंशलाई प्राप्त थियो। यद्यपि यस पदका कारण आस्ट्रियाका राजाहरूको शक्तिमा कुनै वृद्ध नभए थियोमा उनको सम्मान र प्रभाव तथा प्रभुत्व समूचे यूरोपमा थियो।

त्यस समय जर्मन न कुनै एक राष्ट्र थियो, न एक राज्यको नाम नैं जर्मनी थियो। तब जर्मनी लगभग तीन सय साठ छोटे-छोटे राज्यहरूमा विभक्त थियो, जसमा तनिक पनि राजनीतिक एकता थिएन। ती नाममात्रलाई आस्ट्रियाका धर्मसम्राटको अधीनता मान्थे।

यही दशा इटलीको थियो। इटलीको राष्ट्र छ, यो कुनै न जान्थ्यो। वहाँ पनि अनेक छोटे-छोटे स्वतन्तत्र राज्य थिए, जसका राजा निरंकुश स्वेच्छाचारी थिए। जनतालाई शासनमा कहीं कुनै अधिकार प्राप्त थिएन।

स्पेन यस कालमा यूरोपको सबै भन्दा अधिक समर्थ राज्य थियो। पन्द्रहवीं-सोह्रऔं शताब्दीमा नैं उनले अमेरिकामा उपनिवेश स्थापित गरेर आफ्नो अपार समृद्धि बढा ली थियो। स्पेनका राजा यूरोपका अनेकहरु देशहरूका अधिपति थिए।

पोलैण्ड सोह्रऔं शताब्दीसम्म यूरोपको एक समर्थ राज्य थियो। सत्रहऔं शताब्दीमा पिउँटरका अभियानहरूले उसलाई जर्जर र अव्यवस्थिपित गर दिेको थियो र फेरि वहाँ कुनै शक्तिशाली केन्द्रीय शासनको विकास नहो पाया।

स्विडेन, डेनमार्क, नार्वें, हालैण्ड र स्विटजलैण्डको विकास अझै भयो नैं नथियो। अझै यो देश पिछडे भएका थिए।

आजको सोभियत रूस संसारको सबै भन्दा ठूलो र समर्थ प्रतातन्त्र छ। आज उनको एक छोर बाल्टिक सागरबाट पैसिफिक सागरसम्म फैल्एको र दोस्रो आर्कटिक सागरबाट भारत र चीनको सीमाहरूलाई छू रहेको छ । तर ती दिनहरु त्यो छोटा-सा प्रदेश थियो, मास्को नगरका छेउछाउका इलाकहरुसम्म नैं सीमित थियो र जसको अधिकांश जंगल थियो। समुद्रबाट उनको सम्बन्ध विच्छिन्न थियो। एक पनि समुद्र-तट उनको पास थिएन। तब बाल्टिक सागरको सारा तट स्विडेन पछि शाहका अधीन र सागर तथा कास्पियन सागर तटको सारा दक्षिण भू-भाग तातारी र तुर्क राजाहरुका सरदारहरुका अधिकारमा थियो।

चौदहऔं शताब्दीका अन्तिम चरणमा पिउँटरले जारका सिंहासनमा बसकर रूसको कायापलट गर्नको उपक्रम गरे। ती दिनहरु रूसका मान्छे लम्बी-लम्बी दाढियाउँ रखते र ढीले-ढीले लबादे ल्याउथे। एक दिन उनले आफ्नो सबै दरबारीहरूलाई आफ्नो दरबारमा बुलाया, र सबैको दाढी आफ्नो हातबाट मूंड दीं। र चुस्त पोशाकहरु ल्यायो दीं। उनले स्विडेन पछिशाहका हाथहरूबाट बाल्टिक तट छीन लियो र समुद्र-तटमा आफ्नो नयाँ राजधानी सेण्ट पिउँटर्सबर्ग जुन आज लिनिन ग्राडका नामबाट विख्यात छ।

तर यो महान सुधारक पिउँटर पनि ती दोषहरूबाट मुक्त न थियो, जुन ती दिनहरु संसार पछिशाहहरूमा थिए। त्यो स्वेच्छाचारी थियो। त्यो जुन चाहन्थ्यो त्यहि कर्थ्यो उनको आज्ञाको पालन गर्नमा किसे कति कष्ट झेल्नु पडेगा, यसको उसलाई परवाह थिएन।