कुतुबुद्दीन ऐबक

कुतुबुद्दीन ऐबक (फारसी: قطب الدین ایبک) मध्य कालीन भारतमा एक शासक, दिल्लीको पहिलो सुल्तान एवं गुलाम वंशको स्थापक थियो। त्यसले केवल चार वर्ष (१२०६ – १२१०) नैं शासन गरे। त्यो एक धेरै नैं प्रतिभाशाली सैनिक थियो जो दास बनेर पहिला राजाका सैन्य अभियानहरूको सहायक बनाएको र फेरि दिल्लीको सुल्तान।

कुतुबुद्दीन एबकको लाहौरमा मकबरा

प्रारम्भिक वर्ष

कुतुब अल दीन (या कुतुबुद्दीन) तुर्किस्तानको निवासी थियो र त्यसको माता पिता तुर्क थिए। यस क्षेत्रमा त्यस समय दास व्यापारको प्रचलन थियो र यसलाई लाभप्रद मानिन्थ्यो। दासहरूलाई उचित शिक्षा र प्रशिक्षण दिएर तिनलाई राजाका हात फरोख्त (बेच्नु) एक लाभदायी धन्धा थियो। बालक कुतुबुद्दीन यसै व्यवस्थाको शिकार बनेको्थियो र त्यसलाई एक व्यापारीका हातमा बेचियो। व्यापारीले त्यसलाई फेरि निशापुरका काजी फखरूद्दीन अब्दुल अजीज कूफीलाई बेच्यो। अब्दुल अजीजले बालक कुतुबलाई आफ्नो पुत्रका साथ सैन्य र धार्मिक प्रशिक्षण दिए। तर अब्दुल अजीजको मृत्युका पछि त्यसको पुरत्रहरूले त्यसलाई फेरि बेचे र अन्ततः त्यसलाई मुहम्मद गोरीले किन्यो।

कुतुब मीनार, जो अब विश्व धरोहर छ, त्यसको कालमा निर्मित भएको थियो।

गोरका महमूदले ऐबकका साहस, गर्तव्यनिष्ठा तथा स्वामिभक्तिदेखि प्रभावित भएर त्यसलाई शाही अस्तबल (घुडसाल)को अध्यक्ष (अमीर-ए-अखूर) नियुक्त गरिदिए। यो एक सम्मानित पद थियो र त्यसलाई सैन्य अभियानहरूमा भाग लिने अवसर मिल्यो। तराईनका द्वितीय युद्धमा पृथ्वीराज चौहानलाई पराजित गर, मारनेका पछि ऐबकलाई भारतीय प्रदेशहरूको सूबेदार नियुक्त गरिएको थियो। त्यो दिल्ली, लाहौर तथा केही अन्य क्षेत्रहरूको उत्तरदायी बन्यो।

ऐबकका सैन्य अभियान

त्यसले गोरीका सहायकका रूपमा धेरै क्षेत्रहरूमा सैन्य अभियानमा भाग लिया थियो तथा यी अभियानहरूमा त्यसको मुख्य भूमिका रही थियो। यसैसे खुश भएर गोरी त्यसलाई यी क्षेत्रहरूको सूबेदार नियुक्त गर्न गया थियो। महमूद गोरी विजयका पछि राजपूतानामा राजपूत राजकुमारहरुका हात सत्ता सुँम्प् गया थामा राजपूत तुर्कहरुका प्रभावलाई नष्ट गर्नु चाहन्थे। सर्वप्रथम, ११९२मा त्यसले अजमेर तथा मेरठमा विद्रोहहरूको दमन गरे तथा दिल्लीको सत्तामा आरूढ भयो। दिल्लीका नजिक इन्द्रप्रस्थलाई आफ्नो केन्द्र बनाएर त्यसले भारतका विजयको नीति अपनायी। भारतमा यसबाट पहिला कुनै पनि मुस्लिम शासकको प्रभुत्व तथा शासन इतने समयसम्म छैन टिका थियो।

जाट सरदारहरूले हाँसीका किल्लालाई घेर गर्न तुर्क किलेदार मलिक नसीरुद्दीनका लागि संकट उत्पन्न गरिदिएको थियोमा ऐबकले जाटहरूलाई पराजित गर्न हाँसीका दुर्गमा पुनः अधिकार गर्न लिए सन् ११९४मा अजमेरका त्यसले अर्का विद्रोहलाई दबाया र कन्नौजका शासक जयचन्दका सातथचन्दवारका युद्धमा आफ्नो स्वामीको साथ दिए। ११९५ ईश्वीमा त्यसले कोइल (अलीगढ)लाई जीत लिए सन् ११९६मा अजमेरका मेदहरूले तृतीय विद्रोहको आयोजन गरे जसमा गुजरातका शासक भीमदेवको हात थियो। मेदहरूले कुतुबुद्दीनका प्राण संकटमा डाल दियेमा त्यसै समय महमूद गौरीका आगमनको सूचना आउनाले मेदहरूले घेरा उठा लिया र ऐबक बच गए यसका पछि ११९७मा त्यसले भीमदेवको राजधानी अन्हिलवाडालाई लूटा र अकूत धन लिएर वापस लौटा। ११९७-९८का बीच त्यसले कन्नौज, चन्दवार तथा बदायूँमा आफ्नो कब्जा गर्न लिए यसका पछि त्यसले सिरोही तथा मालवाका केही भागहरूमा अधिकार गर्न लिए तर यी विजय चिरस्थायी छैन रह सगरे यसै साल त्यसले बनारसमा आक्रमण गरिदिए। १२०२-०३मा त्यसले चन्देल राजा परमर्दी देवलाई पराजित गर्न कालिंजर, महोबा र खजुराहोमा अधिकार गर्न आफ्नो स्थिति मजबूत गर्न ली। यसै समय गोरीका सहायक सेनापति बख्यियार खिलजीले बङ्गाल र बिहारमा अधिकार गर्न लिए

शासक

आफ्नो मृत्युका पूर्व महमूद गोरीले आफ्नो वारिशका बारेमा केही ऐलान गरेनन्को थियो। त्यसलाई शाही खानदानको बद्ला तुर्क दासहरूमा अधिक विश्वास थियो। गोरीका दासहरूमा ऐबकका अतिरिक्त गयासुद्दीन महमूद, यल्दौज, कुबाचा र अलीमर्दान प्रमुख थिए। यी सबै अनुभवी र योग्य थिए र आफ्नो आपलाई उत्तराधिकारी बनाउने योजना बनाएको रहोस् थिए। गोरीले ऐबकलाई मलिकको उपाधि दिएको थियोमा त्यसलाई सबै सरदारहरूको प्रमुख बनाउने निर्णय छैन लिया थियो। ऐबकको गद्दीमा दावा कमजोर थामा त्यसले विषम परिस्थितिहरूमा कुशलता पूर्वक काम गरे र अन्ततः दिल्लीको सत्ताको स्वामी बन्यो। गोरीको मृत्युका पछि २४ जून १२०६लाई कुतुबुद्दीनको राज्यारोहन भयोमा त्यसले सुल्तानको उपाधि धारण गरेनन् यसको कारण थियो कि अन्य गुलाम सरदार यल्दौज र कुबाचा त्यो भन्दा ईर्ष्या राख्थे। उनले मसूदलाई आफ्नो पक्षमा गर्न ऐबकका लागि विषम परिस्थिति पैदा गर्न दिएको थियो। हँलांकि तुर्कहरूले बङ्गाल तकका क्षेत्रलाई रौंद डाला थियो र पनि तिनको सर्वोच्चता संदिग्ध थियो। राजपूत पनि विद्रोह गर्दै रहन्थेमा यसका बावजूद ऐबकले यी सबका डटकर सामना गरे। बख्तियार खिलजीको मृत्युका पछि अलीमर्दानले स्वतंत्रताको घोषणा गर्न दिएको थियो तथा ऐबकका स्वामित्वलाई मान्नुले इंकार गरिदिएको थियो। यी कारणहरुदेखि कुतुबुद्दीनको शासनकाल केवल युद्धहरूमा नैं बीता। त्यसको मृत्यु १२१०मा घोडेदेखि पोलो खेल्दै समय गिर गर्न एक दुर्घटनामा भएको थियो।

त्यसको मृत्युका पछि आरामशाह गद्दीमा बैठामा ज्यादे दिन टिक छैनपाओस्। तब इल्तुतमिशले सत्ता सम्पाली।

ढाँचा:Succession box two to one