सरस्वती नदी

यो लेख हिन्दीबाट अनुवाद गरिएको हो। यहाँ क्लिक गरेर यस लेखमा रहेका त्रुटिहरु सुधार्न सक्नुहुन्छ।

सरस्वती नदी
सरस्वती नदी
सरस्वती नदी
नामाकरण	हिन्दू देवी सरस्वती
स्थानीय नाम	{{स्थानीय नाम}} त्रुटि: प्यारामिटर {{{1}}} हिसाबमा एक आइइटिएफ भाषा चिह्न आवश्यक (सहायता)
स्थान
Country	भारत
State	हिमाचल प्रदेश
Region	भारत र पाकिस्तान
भौतिक विषेशताहरू
लम्बाइ	1600

सरस्वती नदी पौराणिक हिन्दू ग्रन्थहरू तथा ऋग्वेदमा वर्णित मुख्य नदीहरू मध्येको एक छ। ऋग्वेदका नदी सूक्तका एक मन्त्र (१०.७५)मा सरस्वती नदीलाई 'यमुनाका पूर्व' र 'सतलुजका पश्चिम'मा बग्ने गरेको उल्लेख गरिएको छ। उत्तर वैदिक ग्रन्थहरू, जस्तै ताण्डय र जैमिनीय ब्राह्मणमा सरस्वती नदीलाई मरुस्थलमा सूखा भयो बताइएको छ, महाभारतमा पनि सरस्वती नदीका मरुस्थलमा 'विनाशन' नामक जग्गामा विलुप्त हुने वर्णन आउँछ। महाभारतमा सरस्वती नदीका प्लक्षवती नदी, वेदस्मृति, वेदवती आदि धेरै नाम छन्. महाभारत, वायुपुराण अदिमा सरस्वतीका विभिन्न पुत्रहरूका नाम र उनीसित जोडिएका मिथक प्राप्त हुन्छन्. महाभारतका शल्य-पर्व, शान्ति-पर्व, वा वायुपुराणमा सरस्वती नदी र दधीचि ऋषिका पुत्र सम्बन्धी मिथक केही केही अंप्रकाररुसित मिल्दछन् तिनलाई संस्कृत महाकवि बाणभट्टले आफ्नो ग्रन्थ 'हर्षचरित'मा विस्तार दे दिएका छन्. त्यो लिख्दै हहरू- " एक पल्ट बारह वर्षसम्म वर्षा न हुनको कारण ऋषिगण सरस्वतीको क्षेत्र त्याग गर्न यता-उता भए,परन्तु माताका आदेशमा सरस्वती-पुत्र, सारस्वतेय वहाँदेखि कहीं छैन गया. फेरि सुकाल भएमा जबसम्म ती ऋषि वापस फर्के त ती सब वेद आदि भूल चुके थिए. तिनको आग्रहको मान रख्दै सारस्वतेयले तिनलाई शिष्य रूपमा स्वीकार गरे र पुनः श्रुतिहरूको पाठ गराए. अश्वघोषले आफ्नो 'बुद्धचरित'काव्यमा पनि यसै कथाको वर्णन गरेकोछ। दसौं शताव्दीका प्रसिद्ध विद्वान राजशेखरले 'काव्यमीमांसा'का तेस्रो अध्यायमा काव्य सम्बन्धी एक मिथक दिएका छन् कि जब पुत्र प्राप्तिको इच्छादेखि सरस्वतीले हिमालयमा तपस्याको त ब्रह्माले प्रसन्न हो गर्न त्यसको लागि एक पुत्रको रचनाको जसको नाम था- काव्यपुरुष. काव्यपुरुषले जन्म लेती नैं माता सरस्वतीको वंदना छन्द वाणीमा हरू की- हे माता!मा तेरा पुत्र काव्यपुरुष तेरी चरण वंदना गरता हूँ जसका द्वारा समूचा वाङ्मय अर्थरूपमा परिवर्तित हुन जान्छ।.."

ऋग्वेद तथा अन्य पौराणिक वैदिक ग्रन्थहरूमा दिये सरस्वती नदीका सन्दर्भहरू का आधारमा धेरै भू-विज्ञानी मान्दछन् कि हरियाणादेखि राजस्थान भएर बहने उपस्थिता सूखी भएको घग्घर-हकरा नदी प्राचीन वैदिक सरस्वती नदीको एक मुख्य सहायक नदी थियो, जो ५०००-३००० ईसा पूर्व पूरा प्रवाहदेखि बहती थियो। त्यस समय सतलुज तथा यमुनाको केही धाराहरू सरस्वती नदीमा आ गर्न मिलती थियों. यसका अतिरिक्त दुइ अन्य लुप्त भएको नदीहरू दृष्टावदी र हिरण्यवती पनि सरस्वतीको सहायक नदीहरू थियों ,लगभग १९०० ईसा पूर्वसम्म भूगर्भी बदलावको वजहदेखि यमुना, सतलुजले आफ्नो बाटो बदल दिए तथा दृष्टावदी नदीका २६०० ईसा पूर्व सूख जानेका कारण सरस्वती नदी पनि लुप्त हो गयी। ऋग्वेदमा सरस्वती नदीलाई नदीतमाको उपाधि दिएको छ। वैदिक सभ्यतामा सरस्वती नैं सबैभन्दा ठूलो र मुख्य नदी थियो। यस रो द्वारा गरिए शोधदेखि पता लागेकोछ कि आज पनि यो नदी हरियाणा, पञ्जाब र राजस्थानदेखि होती भएको भूमिगत रूपमा प्रवाहमान छ।

परिचय

सरस्वती एक विशाल नदी थियो। पहाडलाई तोडती भएको निकलती थियो र मैदानहरूदेखि होती भएको अरब सागरमा जाएर विलीन हो जाती थियो। यसको वर्णन ऋग्वेदमा बार-बार आउँछ। धेरै मण्डलहरूमा यसको वर्णन छ। ऋग्वेद वैदिक कालमा यसमा सधैं जल रहन्थ्यो। सरस्वती आजको गङ्गाको प्रकार त्यस समयको विशालतम नदीहरू मध्येको एक थियो। उत्तर वैदिक काल र महाभारत कालमा यो नदी धेरै नैं सूख चुकी थियो। तब सरस्वती नदीमा पानी धेरै कम थियो। तर बरसातका मौसममा यसमा पानी आ जान्थ्यो। भूगर्भी बदलावको वजहदेखि सरस्वती नदीको पानी गङ्गामा चलिएको, धेरै विद्वान मान्दछन् कि यसै वजहदेखि गङ्गाका पानीको महिमा भएको, भूचाल आउनेका कारण जब जमीन माथि उठी त सरस्वतीको पानी यमुनामा गिर गए यस कारण यमुनामा सरस्वतीको जल पनि प्रवाहित हुने लगा। मात्र यसै कारण प्रयागमा तीन नदीहरूको संगम मानिएको, जबकि यथार्थमा वहाँ तीन नदीहरूको संगम छैन। वहाँ केवल दुइ नदीहरू छन्। सरस्वती कहिले पनि इलाहाबादसम्म छैन पहुंची।

ऋग्वेदमा सन्दर्भ

राजा रवि वर्मा द्वारा निर्मित देवी सरस्वतीको चित्रḥ

• ऋग्वेदको चौथो पुस्तक( मण्डल ?)को छोडेर सरस्वती नदीको सबै (मण्डलहरू )पुस्तकहरू (?)मा धेरै बार उल्लेख गरिएको छ। केवल यही यस्तो नदी छ जसका लागि ऋग्वेदको ऋचा ६.६१,७.९५ र ७.९६मा पूर्ण प्रकारदेखि समर्पित स्तवन दिइएकाछन्।.
• प्रशस्ति र स्तुति:
  • वैदिक कालमा सरस्वतीको ठूलो महिमा थियो र यसलाई 'परम पवित्र' नदी मानिन्थ्यो, किन कि यसका तटका नजिकरह गर्न तथा यसै नदीका पानीको सेवन गर्दै ऋषिहरूले वेद रचे औ‍र वैदिक ज्ञानको विस्तार गरे। यसै कारण सरस्वतीलाई विद्या र ज्ञानको देवीका रूपमा पनि पूजा जाने लगा। ऋग्वेदका 'नदी सूक्त'मा सरस्वतीको यस प्रकार उल्लेख छ कि 'इमंमा गंगे यमुने सरस्वती शुतुद्रि स्तोमं सचता परूष्ण्या असिक्न्या मरूद्वधे वितस्तयार्जीकीये श्रृणुह्या सुषोमया' सरस्वती, ऋग्वेदमा केवल 'नदी देवी'का रूपमा वर्णित छ (इसकी वंदना तीन सम्पूर्ण तथा अनेक प्रकीर्ण मन्त्रहरूमा गरिएको छ), परन्तु ब्राह्मण ग्रथहरूमा यसलाई वाणीको देवी वा वाच्का रूपमा देखिएको, किनभनें तबसम्म यो लुप्त हो चुकी थियो परन्तु यसको महिमा लुप्त छैन भएको र उत्तर वैदिक कालमा सरस्वतीलाई मुख्यत:, वाणीका अतिरिक्त बुद्धि वा विद्याको अधिष्ठात्री देवी पनि मानिएको छ। ब्रह्माकी पत्नीका रूपमा यसको वंदनाका गीत गाईे गए छन् **ऋग्वेदमा सरस्वतीलाई नदीतमाको उपाधि दिएको छ। त्यसको एक शाखा २.४१.१६मा यसलाई "सर्वश्रेष्ठ माँ,सर्वश्रेष्ठ नदी,सर्वश्रेष्ठ देवी" भनेर सम्बोधित गरिएको छ। यही प्रशंसा ऋग्वेदका अन्य छन्दहरू ६.६१,८.८१,७.९६ र १०.१७मा पनि गरिएको छ।
  • ऋग्वेदका मंत्र ७.९.५२ तथा अन्य जस्तै ८.२१.१८मा सरस्वती नदीलाई "दूध र घी"देखि परिपूर्ण बताइएको छ। ऋग्वेदका श्लोक ३.३३.१मा यसलाई 'गायको प्रकार पालन गर्न' बताइएको छ
  • ऋग्वेदका श्लोक ७.३६.६मा सरस्वतीलाई सप्तसिंधु नदीहरूको जननी बताइएको छ।

अन्य वैदिक ग्रन्थहरूमा सन्दर्भ

ऋग्वेदका पछिका वैदिक साहित्यमा सरस्वती नदीका विलुप्त हुने उल्लेख आउँछ, यसका अतिरिक्त सरस्वती नदीका उद्गम स्थलको 'प्लक्ष प्रस्रवन'का रूपमा पहचान गरिएको छ, जो यमुनोत्रीका नजिकनैं अवस्थित छ।

यजुर्वेद

यजुर्वेदको वाजस्नेयी संहिता ३४.११मा भनिएको छ कि पाँच नदीहरू आफ्नो पूरा प्रवाहका साथ सरस्वती नदीमा प्रविष्ट हुन्छन्, यी पाँच नदीहरू पञ्जाबको सतलुज, रावी, व्यास, चेनाव र दृष्टावती हुन सक्छन्। वी. एस वाकणकर का अनुसार पाँचहरू नदीहरूका संगमका सूखे भए अवशेष राजस्थानका बाडमेर वा जैसलमेरका निकट पंचभद्र तीर्थमा देखे जा सक्छौं।

रामायण

वाल्मीकि रामायणमा भरतका कैकय देशदेखि अयोध्या आउनेका प्रसंगमा सरस्वती र गंगालाई पार गर्ने वर्णन छ- 'सरस्वतीं च गंगा च युग्मेन प्रतिपद्य च, उत्तरान् वीरमत्स्यानां भारूण्डं प्राविशद्वनम्' सरस्वती नदीका तटवर्ती सबै तीर्थहरूको वर्णन महाभारतमा शल्यपर्वका ३५ वहरूदेखि ५४ वहरू अध्यायसम्म सविस्तार दिइएको छ। यी स्थानहरूको यात्रा बलरामले गरेको थियो। जस स्थानमा मरूभूमिमा सरस्वती लुप्त हो गई थियो त्यसलाई 'विनशन' भन्थे।

महाभारत

महाभारतमा त सरस्वती नदीको उल्लेख धेरै बार गरिएको छ। सबैभन्दा पहिला त यो बताइएको छ कि धेरै राजाहरूले यसका तटका समीप धेरै यज्ञ गरेका थिए। वर्तमान सूखी भएको सरस्वती नदीका समान्तर उत्खननमा ५५००-४००० वर्ष पुरानो सहर मिले छन् जसमा पीलीबंगा, कालीबंगा र लोथल पनि छन्। यहाँ धेरै यज्ञ कुण्डहरूका अवशेष पनि मिले छन्, जो महाभारतमा वर्णित तथ्यलाई प्रमाणित गर्दछन्।

महाभारतमा यो पनि वर्णन आउँछ कि निषादहरू र मलेच्छहरूदेखि द्वेष हुनको कारण सरस्वती नदीले यिनको प्रदेसहरूमा जाना बंद गरिदिए जो यसका सूखने प्रथम अवस्थालाई दर्शाउँदछ। , साथै यो पनि वर्णन मिल्दछ कि सरस्वती नदी मरुस्थलमा विनाशन नामक स्थानमा लुप्त हो गर्न कुनै स्थानमा फेरि प्रकट हुन्छ। महाभारतमा वर्णन आउँछ कि ऋषि वसिष्ठ सतलुजमा डूब गर्न आत्महत्याको प्रयास गर्दछन् जसदेखि नदी १०० धाराहरूमा टु्ट्छ। यो तथ्य सतलुज नदीका आफ्नो पुरानो मार्गलाई परिवर्तन गर्ने घटनालाई प्रमाणित गर्दछ, किनभनें प्राचीन वैदिक कालमा सतलुज नदी सरस्वतीमा नैं जा गर्न आफ्नो प्रवाह छोडती थियो।

बलराम जी द्वारा यसका तटका समान्तर प्लक्ष पेड (प्लक्षप्रस्त्रवण,यमुनोत्रीका नजीक)देखि प्रभास क्षेत्र (वर्तमान कच्छको रण) सम्मको गयी तीर्थयात्राको वर्णन पनि महाभारतमा आउँछ। महाभारतका अनुसार कुरुक्षेत्र तीर्थ सरस्वती नदीका दक्षिण र दृष्टावती नदीका उत्तरमा स्थित छ।

पुराणमा सन्दर्भ

सिद्धपुर (गुजरात) सरस्वती नदीका तटमा बसा भएको छ। नजिकनैं बिंदुसर नामक सरोवर छ, जो महाभारतको 'विनशन' हुन सक्छ। यो सरस्वती मुख्य सरस्वती हीको धारा जान पर्छ। यो कच्छ तर गिर्दछ, परन्तु मार्गमा धेरै स्थानहरूमा लुप्त हुन जान्छ।'सरस्वती'को अर्थ छ- सरोवरहरू वाली नदी, जो यसका छोडे भए सरोवरहरूदेखि सिद्ध हुन्छ।

श्रीमद्भागवत "श्रीमद् भागवत (५,१९,१८)"मा यमुना तथा दृषद्वतीका साथ सरस्वतीको उल्लेख छ।"मंदाकिनीयमुनासरस्वतीदृषद्वदी गोमतीसरयु" "मेघदूत पूर्वमेघ"मा कालिदासले सरस्वतीको ब्रह्मावर्तका अन्तर्गत वर्णन गरेकोछ। "कृत्वा तासामभिगममपां सौम्य सारस्वतीनामन्त:शुद्धस्त्वमपि भविता वर्णमात्रेण कृष्ण:" सरस्वतीको नाम कालोंतरमा यति प्रसिद्ध भयो कि भारतको अनेक नदीहरूलाई यसैका नाममा 'सरस्वती' भने जाने लगा। पारसिहरूका धर्मग्रन्थ अवेस्तामा पनि सरस्वतीको नाम हरहवती मिल्दछ।

उद्गम स्थल तथा विलुप्त हुनको कारण

वैदिक सरस्वती नदी(हरियो रङ्गमा)

महाभारतमा मिले वर्णनका अनुसार सरस्वती नदी हरियाणामा यमुनानगरदेखि थोरै माथि र शिवालिक पहाडिहरूदेखि थोरै सा तल आदि बद्री (बदरी(?) नामक स्थानदेखि निकलती थियो। आज पनि मानिस यस स्थानलाई तीर्थस्थलका रूपमा मान्दछन् र वहाँ जान्छन्। किन्तु आज आदि बद्री नामक स्थानदेखि बहने नदी धेरै टाडासम्म छैन जाती एक पातलो धाराको प्रकार जग्गा-जग्गा देखा दिने यस नदीलाई नैं मानिस सरस्वती कह दिन्छन्। वैदिक र महाभारत कालीन वर्णनका अनुसार यसै नदीका किनार ब्रह्मावर्त थियो, कुरुक्षेत्र थियो, तर आज वहाँ जलाशय छन्। जब नदी सूख्दछ त जहाँ-जहाँ पानी गहिरो हुन्छ, वहाँ-वहाँ तालाब वा झीलहरू रहन्छन् र यी तालाब र झीलहरू अर्ध्दचन्द्राकार शक्लमा पायी जान्छन्। आज पनि कुरुक्षेत्रमा ब्रह्मसरोवर वा पेहवामा यस प्रकारका अर्ध्दचन्द्राकार सरोवर हेर्नेलाई मिल्दछन्, तर यी पनि सूख गए छन्। तर यी सरोवर प्रमाण छन् कि त्यस स्थानमा कहिले कुनै विशाल नदी बहती रही थियो र त्यसको सूखनेका पछि वहाँ विशाल झीलहरू बन गयीं। भारतीय पुरातत्व परिषदका अनुसार सरस्वतीको उद्गम उत्तरांचलमा रूपण नामका हिमनद (ग्लेशियर)देखि हुन्थ्यो। रूपण ग्लेशियरलाई अब सरस्वती ग्लेशियर पनि भने जाने लागेको छ। नैतवारमा आकर यो हिमनद जलमा परिवर्तित हो जान्थ्यो, फेरि जलधारका रूपमा आदि बद्रीसम्म सरस्वती बहकर आउने थियो र अघि चली जाती थियो।

वैज्ञानिक र भूगर्भीय खोजहरूदेखि पता लागेकोछ कि कुनै समय यस क्षेत्रमा भीषण भूकम्प आए, जसका कारण जमीनका तलका पहाड माथि उठ गए र सरस्वती नदीको जल पछितर्फ चलिएको छ। वैदिक कालमा एक अर्को नदी दृषद्वतीको वर्णन पनि आउँछन्। यो सरस्वती नदीको सहायक नदी थियो। यो पनि हरियाणादेखि हो गर्न बहती थियो। कालोंतरमा जब भीषण भूकम्प आए र हरियाणा तथा राजस्थानको धरतीका तल पहाड माथि उठे, त नदीहरूका बहावको दिशा बदल गई। दृषद्वती नदी, जो सरस्वती नदीको सहायक नदी थियो, उत्तर र पूर्वतर्फ बहने लगी। यसै दृषद्वतीलाई अब यमुना भनिन्छ, यसको इतिहास ४,००० वर्ष पूर्व मानिन्छ। यमुना पहिला चम्बलको सहायक नदी थियो। धेरै पछि यो इलाहापछि गङ्गादेखि जाएर मिली। यही त्यो काल थियो जब सरस्वतीको जल पनि यमुनामा मिल गए ऋग्वेद कालमा सरस्वती समुद्रमा गिरती थियो। जस्तो माथि पनि भनिएको छ, प्रयागमा सरस्वती कहिले छैन पहुंची। भूचाल आउनेका कारण जब जमीन माथि उठी त सरस्वतीको पानी यमुनामा गिर गए यस कारण यमुनामा यमुनाका साथ सरस्वतीको जल पनि प्रवाहित हुने लगा। मात्र यसै कारण प्रयागमा तीन नदीहरूको संगम मानिएको जबकि भूगर्भीय यथार्थमा वहाँ तीन नदीहरूको संगम छैन। वहाँ केवल दुइ नदीहरू छन्। सरस्वती कहिले पनि इलाहाबादसम्म छैन पहुंची।

सरस्वती नदी र हडप्पा सभ्यता

सरस्वती नदीका तटमा बसी सभ्यतालाई जसलाई हडप्पा सभ्यता वा सिन्धु-सरस्वती सभ्यता भनिन्छ, यदि यसलाई वैदिक ऋचाहरूदेखि हटा गरी दिओस्खा जाए त फेरि सरस्वती नदी मात्र एक नदी रह जाएगी, सभ्यता खत्म हुनेछ। सभ्यताको इतिहास बता्दछ कि सरस्वती नदी तटमा बसी बस्तिहरूदेखि मिले अवशेष तथा यी अवशेषहरूको कथा केवल हडप्पा सभ्यतादेखि जुड्दछ। हडप्पा सभ्यताको २६०० बस्तिहरूमा देखि वर्तमान पाकिस्तानमा सिन्धु तटमा मात्र २६५ बस्तिहरू छन् , जबकि शेष अधिकांश बस्तिहरू सरस्वती नदीका तटमा मिल्दछन्। अहिलेसम्म हडप्पा सभ्यतालाई मात्र सिन्धु नदीको देन माने जाता रह्यो थियो, तर अब नयाँ शोधहरूदेखि सिद्ध भएकोछ कि सरस्वतीको सिन्धु सभ्यताका निर्माणमा धेरै ठूलो योगदान थियो।

नदीको गहिराई

इस सरस्वती नदीका एक पर्याप्त गहिरो छ, एक सबैभन्दा ठूलो गहिराई छ, यो औसत गहिराई १८ फीट (५ मीटर), र अधिकतम गहिराई छ ४४ फीट (१३ मीटर) छ, यो केवलको गहिराई ३३ फीट (१० मीटर) छ र गहिराई छ मतलब ३९ फीट (१२ मीटर). ७७ फुटमा (२३.८ मीटर)का बाहिर टाडा बढती.