से वैदिक सभ्यता प्राचीन भारतको सभ्यता हो, जुन समयमा वेदको रचना भयो। भारतीय विद्वानहरूको भनाई अनुसार यो सभ्यता भारतमा आज भन्दा लगभग ७००० इस्वी ईसा पूर्व शुरु भएको थियो, तर पश्चिमी विद्वानहरू अनुसार आर्यहरूको एक समुदाय भारतमा लगभग २००० इस्वी ईसा पूर्व आयो र उनिलाई आगमन सँग नै यो सभ्यता आरम्भ भएको थियो। साधारण तरिकामा धेरै जसो विद्वान वैदिक सभ्यताको काल २००० इस्वी ईसा पूर्व देखि ६०० इस्वी ईसा पूर्वको बीचमा मानछन, तर नयाँ पुरातत्त्व उत्खननो देखि मिले अवशेषहरूमा वैदिक सभ्यताको धेरै अवशेष मिले छ जसबाट आधुनिक विद्वान जस्तै डेविड फ्राले, तेलगिरी,बी बी लाल, एस र राव, सुभाष कक, अरविन्दो यो मानन लगे छ कि वैदिक सभ्यता भारतमा नै शुरु भए थियो र ऋग्वेदको रचना काल ४०००-३००० इस्वी ईसा पूर्व रहयो भनछ,क्योकि आर्‍योको भारतमा आनको न त कुनै पुरातत्त्व उत्खननो देखि प्रमाण मिलेको छ र न त डी एन ए अनुसन्धानो देखि कुनै प्रमाण मिलेको छ यस कालमा वर्तमान हिन्दू धर्मको स्वरूपको नींव पडी थियो जुन आज पनि अस्तित्वमा छ। वेदहरूलाई अतिरिक्त संस्कृतको अन्य धेरै ग्रन्थहरूको रचना पनि यसै कालमा भए थियो। ब्राह्मण ग्रन्थ र उपनिषद यस कालको ज्ञानप्रदायी श्रोत हैं। बुद्धजैन धर्मको उदय पनि यसै कालमा भएको थियो। इतिहासकारहरूको मानन छ कि आर्य मुख्यतः उत्तरी भारतको सम थर भुभागहरूमा रहन्थे यस कारण आर्य सभ्यताको केन्द्र मुख्यतः उत्तरी भारत थियो। यस कालमा उत्तरी भारत (आधुनिक पाकिस्तान, बङ्गलादेश तथा नेपाल समेत) धेरै महाजनपदहरूमा बाडिएको थियो। गर्‍यो

सुरूवाती वैदिक सभ्यता
दक्षिण एसिया तथा भारतको इतिहास

पाषाण युग ७०,०००–३३०० ई.पू.
मेहरगढ़ संस्कृति • ७०००–३३०० ईपू
सिन्धु घाटी सभ्यता ३३००–१७०० ईपू
हड़प्पा संस्कृति १७००–१३०० ईपू
वैदिक काल १५००–५०० ईपू
लौह युग १२००–३०० ईपू
महाजनपद • ७००–३०० ईपू
मगध साम्राज्य • ५४५–३२० ईपू
मौर्य साम्राज्य • ३२१–१८४ ईपू
मध्यकालीन राज्य २३० ईपू– १२७९
सातवाहन साम्राज्य • २३० ईपू – १९९
कुषाण साम्राज्य • ६० – २४०
गुप्त साम्राज्य •२८०–५५०
गुर्जर प्रतिहार साम्राज्य •६५०–१०२७
पाल साम्राज्य • ७५०–११७४
चौल साम्राज्य • २५० ईपू–१०७०
इस्लामी सल्तनतहरु १२०६–१५९६
दिल्ली सल्तनत • १२०६–१५२६
दक्कन सल्तनत • १४९०–१५९६
होयसल साम्राज्य १०४०–१३४६
ककातिया साम्राज्य १०८३–१३२३
विजयनगर साम्राज्य १३३६–१५६५
मुगल साम्राज्य १५२६–१८५७
मराठा साम्राज्य १६७४–१८१८
सिख राज्यसंघ १७१६–१८४९
अंग्रेजी शासन १८५८–१९४७
भारतको विभाजन सन् १९४७ पश्चात्
देशहरुको इतिहास
बाङ्लादेशभुटानभारत
मालदीभ्सनेपालपाकिस्तानश्रीलङ्का
क्षेत्रीय इतिहास
बङ्गालहिमाचल प्रदेशउड़ीसा
पाक क्षेत्रउत्तर भारतदक्षिण भारततिब्बतसिक्किमको इतिहास
विशेष इतिहास
भारतीय सिक्काको इतिहासराजवंशअर्थशास्त्रइंडोलजी
भारतको भाषाई इतिहाससाहित्यभारतको सैन्य इतिहास
प्राचीन भारतमा विज्ञान तथा प्रविधीभारतीय इतिहासको समयचक्र

इतिहास सम्पादन गर्नुहोस्

उत्पत्ति सम्पादन गर्नुहोस्

नाम र देशकाल सम्पादन गर्नुहोस्

वैदिक सभ्यताको नाम यस्तो यस लागि लडयो कि वेद उनी कालको जानकारीको प्रमुख श्रोत हैं। वेद चार छ - ऋग्वेद, सामवेद, अथव्रवेद र यजुर्वेद। यिनीहरू मध्ये ऋग्वेदको रचना सबै भन्दा पहिले भए थियो। ऋग्वेदमा नै गयात्री मन्त्र छ जुन सवित्रीको समर्पित छ।

ऋग्वेदको काल निर्धारणमा विद्वान एकमत छैन। सबै भन्दा पहिले मैक्स मूलरले वेदहरूलाई काल निर्धारणको प्रयास गरे। उनले बौद्ध धर्म (५५० ईसा पूर्व) देखि पछि तिर चलते भएका वैदिक साहित्यको तीन ग्रन्थहरूको रचनाको मनमाने ढंग देखि २००-२०० वर्षको समय दिए र यस तरिका ऋग्वेदको रचना कालको १२०० इसापूर्वको करीब मान लियामा निश्चित रूपबाट उनिलाई आकलनको कुनै आधार थिएन।

वैदिक काल लाई मुख्यतः दुइ भागहरु मा बाड्न सकिन्छ- ऋग्वैदिक काल र उत्तर वैदिक काल। ऋग्वैदिक काल आर्यहरू को आगमन पछि तुरतको काल थियो जसमा कर्मकाण्ड गौण थिएमा उत्तरवैदिक कालमा हिन्दू धर्ममा कर्मकाण्डहरूलाई प्रमुखता बढ गई।

ऋग्वैदिक काल सम्पादन गर्नुहोस्

यसकोलको तिथि निर्धारण जितनी विवादास्पद रही छ उतनी नै यस कालको मान्छेहरूको बारेमा सटीक जानकारी। यसको एक प्रमुख कारण यो पनि छ कि यस समयसम्म केवल यसै ग्रन्थ (ऋग्वेद)को रचना भए थियो।

मैक्स मूलरले जब अटकलबाजी गर्दै यसलाई १२०० ईसा पूर्वबाट आरम्भ होता बताया थियो (लेखकहरू आरम्भ हेर्नुहोस) उनिलाई समकालीन विद्वान डब्ल्यू. डी. ह्विटनीले यसको आलोचना गरेको थियो। उसपछि मैक्स मूलरले स्वीकार गरेको थियो कि " पृथ्वीमा कुनै यस्तो शक्ति छैन जुन निश्चित रूपबाट बता सके कि वैदिक मन्त्रहरूलाई रचना १००० ईसा पूर्वमा भए थियो या कि १५०० ईसापूर्वमा या २००० या ३००० "।

ऐसा मानिन्छ कि आर्यहरूको एक समूह भारतको अतिरिक्त ईरान (फारस) र यूरोपको तरफ पनि गएको थियो। ईरानी भाषाको प्राचीनतम ग्रन्थ अवेस्ताको सूक्तियां ऋग्वेद देखि मिलती जुलती हैं। यदि यस भाषिक समरूपताको हेर्नुहोस त ऋग्वेदको रचनाकाल १००० ईसापूर्व आउँछ। तर बोगाज-कुनै (एसिया माईनर)मा पाए गए १४०० ईसापूर्वको अभिलेखमा हिंदू देवताहरू इंद, मित्रावरुण, नासत्य इत्यादिको देखते भएका यसको काल र पछि मानयो जान सक्छ।

बाल गङ्गाधर तिलकले ज्योतिषीय गणना गरेर यसको काल ६००० ई.पू. मानयो थियो। हरमौन जैकोबीले जहाँ यसलाई ४५०० ईसापूर्व देखि २५०० ईसापूर्वको बीच आंका थियो वहीं सुप्रसिद्ध संस्कृत विद्वान विंटरनित्जले यसलाई ३००० ईसापूर्वको बताया थियो।

प्रशासन सम्पादन गर्नुहोस्

प्रशासनको सबै भन्दा सानो एकाइ कुल थियो। एक कुलमा एक घरमा एक छतको तल रहन वाला मान्छे शामिल थिए। एक ग्राम धेरै कुलों देखि मिलएर बनयो हुन्थ्यो। ग्रामहरूको सङ्गठन विश् कहलाता थियो र विशहरूको सङ्गठन जन। धेरै जन मिलएर राष्ट्र बनाउथे।

राष्ट्र (राज्य)को शासक राजन् (राजा) कहलाता थियो। जुन राजा ठूलो हुन्थे उनिलाई सम्राट भन्थे।

धर्म सम्पादन गर्नुहोस्

ऋग्वैदिक कालमा प्राकृतिक शक्तिहरूको नै पूजा गरिन्थ्यो र कर्मकांडहरूलाई प्रमुखता थिएन। ऋग्वैदिक काल धर्म की॑ अन्य विशेश्ताए • क्रत्या, निऋति, यातुधान, ससरपरी आदिको रूपमा अपकरी शक्तियो अर्थात, भूत-प्रेत राछसो, पिशाच्स एव अप्सराओको जिक्र दिखाई पर्दछ।

उत्तरवैदिक काल सम्पादन गर्नुहोस्

ऋग्वैदिक कालमा आर्यहरूको निवास स्थान सिन्धु तथा सरस्वती नदियहरूको बीचमा थियो। त्यस पछि त्यो सम्पूर्ण उत्तर भारतमा फैलिसकेको थियो । सभ्यताको मुख्य क्षेत्र गंगा र त्यसको सहायक नदियहरूको मैदान भएको थियो। गङ्गालाई आज भारतको (या बोले त हिदुहरूलाई) सबै भन्दा पवित्र नदी मानिन्छ। यस कालमा विश्को विस्तार हुदै गयो र धेरै जन विलुप्त भए। भरत, पुरू, त्रित्सु र तुर्वस जस्तै जन् राजनीतिक हलकों देखि गायब भए जबकि पुरू पहिले भन्दा अझ धेरै शक्तिशाली भए। पूर्वी उत्तर प्रदेश, उत्तर बिहार र दक्षिण नेपालमा केही नयाँ राज्यहरूको विकास भएको थियो, जस्तै - काशी, कोसल, विदेह , मगध र अंग। यो तेजपाल रावत्