तिब्बतको इतिहास

तिब्बती पठारमा पूर्व-ऐतिहासिक कालदेखि नै बसोबास भएको भएतापनि तिब्बतको धेरैजसो इतिहास छैटौँ शताब्दीमा तिब्बती बौद्ध धर्मको परिचय नहुँदासम्म रेकर्ड गरिएको छैन। तिब्बती ग्रन्थहरूले झाङझुङको राज्यलाई पछिको तिब्बती राज्यहरूको अग्रदूत र बोन धर्मको प्रवर्तकको रूपमा उल्लेख गर्दछ। यर्लुङ राजवंशका प्रारम्भिक शासकहरूको पौराणिक विवरणहरू अवस्थित हुँदा, ऐतिहासिक विवरणहरू ६औँ शताब्दीमा भारतबाट बौद्ध धर्मको परिचय र ७औँ शताब्दीमा एकीकृत तिब्बती साम्राज्यबाट राजदूतहरूको उपस्थितिबाट सुरु हुन्छ। साम्राज्यको विघटन र ९औँ-१०औँ शताब्दीमा खण्डीकरणको अवधि पछि, १०औँ-१२औँ शताब्दीमा बौद्ध पुनरुत्थानले तिब्बती बौद्ध धर्मका चार प्रमुख विद्यालयहरू मध्ये तीनको विकास देख्यो।

मङ्गोल साम्राज्य र युआन राजवंशको नियन्त्रणको अवधि पछि, तिब्बत १४औँ शताब्दीमा प्रभावकारी रूपमा स्वतन्त्र भयो र अर्को ३०० वर्षसम्म कुलीन घरहरूको उत्तराधिकारद्वारा शासन गरियो। १७औँ शताब्दीमा, गेलुग स्कूलका वरिष्ठ लामा, दलाई लामा, खोशुत खानतेको सहयोगमा राज्यको प्रमुख बने। १८औँ शताब्दीको प्रारम्भमा, जुङ्गर खानतेले तिब्बत कब्जा गरे र १७२० मा तिब्बतलाई जितेर चिङ राजवंशको अभियान सेनाले उनीहरूलाई आक्रमण गर्यो। यो राजवंशको पतन सम्म एक किंग क्षेत्र रह्यो। सन् १९५९ मा, चौधौं दलाई लामा चीनसंग दुश्मनी को प्रतिक्रिया मा भारत मा निर्वासनमा गए। दलाई लामाको चिनियाँ आक्रमण र उडानले तिब्बती शरणार्थीहरूको धेरै लहरहरू सिर्जना गर्‍यो र भारत, संयुक्त राज्य अमेरिका र युरोपमा तिब्बती डायस्पोराहरूको सृजना भयो।

भौगोलिक परिवेश

तिब्बत चीनको सभ्यता र भारतीय उपमहाद्वीपको बीचमा अवस्थित छ। तिब्बती पठारको पूर्वमा रहेको विस्तृत हिमालले चिनियाँ केन्द्रको सिमानालाई चिनो लगाउँछ र नेपाल र भारतका गणतन्त्रहरूको हिमालयले पठारलाई दक्षिणमा रहेको उपमहाद्वीपबाट अलग गर्दछ। तिब्बतलाई "विश्वको छाना" र "हिउँको भूमि" भनिन्छ।

तिब्बती साम्राज्य (६१८–८४२)

यार्लुङ राजाहरूले बिस्तारै आफ्नो नियन्त्रण विस्तार गरे, र ६औँ शताब्दीको प्रारम्भमा अधिकांश तिब्बती जनजातिहरू यसको नियन्त्रणमा थिएँ, जब यार्लुङ राजवंशको तिब्बतका ३२औँ राजा नाम्री सोङत्सेन (५७०?–६१८?/६२९), ६३० सम्ममा अहिले ल्हासाको वरपरको सबै क्षेत्रको नियन्त्रण प्राप्त गर्यो, र झाङझुङलाई जित्यो। शक्तिको यस हदसम्म यार्लुङ राज्य तिब्बती साम्राज्यमा परिणत भयो।

परम्परागत तिब्बती इतिहासले शासकहरूको लामो सूचीलाई सुरक्षित राखेको छ जसको शोषण ७औँ शताब्दीमा चिनियाँ इतिहासमा बाह्य प्रमाणीकरणको विषय बनेको छ। ७औँ शताब्दी देखि ११औँ शताब्दी सम्म सम्राटहरूको एक शृङ्खला तिब्बत शासन गरे ( तिब्बतका सम्राटहरूको सूची हेर्नुहोस्) जसमध्ये पछिल्ला धार्मिक परम्परामा तीन सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण थिएँ सोङत्सेन गाम्पो, ट्रिसोङ डेत्सेन र राल्पाकान, "तीन धार्मिक राजाहरू" ( मेस-डबोन गसम ), जो तीन रक्षकहरूमा आत्मसात भएका थिएँ। क्रमशः अवलोकितेश्वर, मञ्जुश्री र वज्रपाणी। सोङत्सेन गाम्पो ( ६०४-६५०) पहिलो महान् सम्राट थिएँ जसले तिब्बतको शक्ति ल्हासा र यार्लुङ उपत्यकाभन्दा बाहिर विस्तार गरे, र तिब्बतमा बौद्ध धर्मको परिचय गराउने श्रेय परम्परागत रूपमा दिइन्छ।

तिब्बती पुनर्जागरण (१०औँ-१२औँ शताब्दी)

परम्परागत विवरणहरू अनुसार, बौद्ध धर्म खाम क्षेत्रमा गोप्य रूपमा बाँचेको थियो। १०औँ शताब्दीको अन्त र ११औँ शताब्दीमा तिब्बतमा बौद्ध धर्मको पुनरुत्थान देखियो। "लुकेका खजानाहरू" (<i id="mwARo">टर्मा</i>) को प्रारम्भिक खोजहरुसँग मेल खान्छ, ११औँ शताब्दीमा तिब्बतको सुदूर पूर्व र सुदूर पश्चिममा बौद्ध प्रभावको पुनरुत्थान देखियो।

मङ्गोल विजय र युआन प्रशासनिक शासन (१२४०-१३५४)

मङ्गोलहरूले १२४० मा मङ्गोल सेनापति दूर्दा डार्कन को नेतृत्वमा ३०,००० सेनाहरू भएको एउटा सानो अभियानको साथ तिब्बतमा आक्रमण गरे। युद्धको परिणाम स्वरूप डार्कनका सेनाले ५०० हताहत भोगे। मङ्गोलहरूले १२४१ मा तिब्बतबाट आफ्ना सिपाहीहरू फिर्ता लिए, किनकि सबै मङ्गोल राजकुमारहरूलाई ओगेदेई खानको उत्तराधिकारी नियुक्त गर्ने तयारीमा मङ्गोलियामा फिर्ता बोलाइएको थियो। तिनीहरू १२४४ मा यस क्षेत्रमा फर्के, जब कोटेनले अल्टोलीेटम दिए, शाक्यको मठाधीशलाई आफ्नो व्यक्तिगत पादरी हुन बोलाएर, ठुलो आक्रमणको पीडामा उनले अस्वीकार गरे। शाक्य पण्डिताले आह्वान पालना गर्न र १२४६ मा कोकोनोर आइपुग्न लगभग ३ वर्ष लगाए र अर्को वर्ष लान्झाउमा राजकुमार कोतेनलाई भेटे। मङ्गोलहरूले पूर्वमा अम्दो र खामलाई गाडेका थिएँ र १२४९ मा मङ्गोल अदालतले मध्य तिब्बतको शाक्य पण्डित वाइसरोय नियुक्त गरेका थिएँ।

जनवादी गणतन्त्र चीन शासन (१९५०–वर्तमान)

सन् १९४९ मा, जोसेफ स्टालिनको निर्णायक समर्थनमा चिनियाँ कम्युनिस्टहरूले चीनको नियन्त्रण प्राप्त गरिरहेको देखेर, काशागले कुओमिन्ताङ र कम्युनिस्ट दुवैको विरोधमा चिनियाँ सरकारसँग जोडिएका सबै चिनियाँहरूलाई निष्कासन गरे। माओ त्सेतुङको नेतृत्वमा विजयी कम्युनिस्टहरूले अक्टोबर १९४९ मा स्थापना गरेको जनवादी गणतन्त्र चीन (पीआरसी) ले तिब्बतमा नयाँ चिनियाँ उपस्थितिको दाबी गर्न थोरै समय गुमायो। अक्टोबर सन् १९५० मा, जनमुक्ति सेना तिब्बती सेनाको छिटपुट प्रतिरोधलाई पराजित गर्दै चाम्दोको तिब्बती क्षेत्रमा प्रवेश गर्यो। सन् १९५१ मा, तिब्बती प्रतिनिधिहरूले बेइजिङमा चिनियाँ सरकारसँग वार्तामा भाग लिए। यसको परिणामस्वरूप एक सत्रह बुँदे सम्झौता भयो जसले तिब्बतमा चीनको सार्वभौमसत्तालाई औपचारिक बनायो, तर वर्तमान तिब्बती सरकारले निर्वासनमा रहेको सरकारद्वारा अस्वीकार गरेको थियो।

निर्वासनमा तिब्बतीहरू

ल्हासा विद्रोह र सन् १९५९ मा तिब्बतबाट दलाई लामाको उडान पछि, भारत सरकारले तिब्बती शरणार्थीहरूलाई स्वीकार गर्यो। भारतले धर्मशालाको पहाडी क्षेत्रमा शरणार्थीहरूका लागि भूमि तोकेको छ, जहाँ दलाई लामा र तिब्बती सरकार निर्वासित छन्।

यो पनि हेर्नुहोस्

• तिब्बत