खुवालुङ

खुवालुङ नेपालको सप्तकोशी नदीमा रहेको एउटा चट्टान हो जुन किराँत जातिको लागि पवित्र मानिन्छ। यो चट्टान उदयपुर जिल्लाको बेलका नगरपालिका नजिकै दूधकोशी, अरुण र तमोर नदीको सङ्गममा अवस्थित छ। यो किराँती जातिको पवित्र स्थल मध्येको एक मानिन्छ। प्रत्येक किराँत धार्मिक अनुष्ठानको सुरु र अन्त्यमा ढुङ्गाको नाम उच्चारण गरिन्छ।

खुवालुङ
सप्तकोशी नदीमा खुवालुङ चट्टान, किराँती झण्डा सहित
किसिम	सांस्कृतिक, धार्मिक
स्थान	कोशी प्रदेश, नेपाल
नजिकको सहर	बेलका नगरपालिका
निर्देशाङ्क	२६°५४′३५.७४″उ॰ ८७°९′४३.२७५″पू॰
कोशी प्रदेशको नक्सामा खुवालुङ को अवस्थिति खुवालुङ (नेपाल)

व्युत्पत्ति

विभिन्न सांस्कृतिक विज्ञहरूको अनुमान अनुसार, चट्टानको नामको अर्थ 'पानी माथिको चट्टान', 'बाटोमा रहेको चट्टान', 'सिमानामा रहेको चट्टान' वा 'थालजस्तो चट्टान' हुन सक्छ।

भूगोल

यो चट्टान दूधकोशी, अरुण र तमुर नदीको सङ्गममा अवस्थित छ। तीन नदीको सङ्गमलाई नेपालीमा त्रिवेणी भनेर चिनिन्छ र यसलाई किराँतका साथै अन्य धार्मिक धर्महरूमा पनि पवित्र स्थान मानिन्छ। उक्त स्थान नेपालको कोशी प्रदेशको भोजपुर, धनकुटा र उदयपुर जिल्लाको सिमाना पनि हो।

पौराणिक कथा

राई, लिम्बू, याक्खा, लोहोरुङ् आदि विभिन्न समुदायका लागि यो चट्टान पवित्र मानिन्छ। किरात जातिको पवित्र ग्रन्थ मुन्धुममा उक्त चट्टानको उल्लेख र किराँत जातिको उत्पत्तिको वर्णन गरिएको छ। किराँती जातिहरूले नदी, ताल, खोला, हिमाल, पहाडजस्ता प्राकृतिक वस्तुहरूलाई पुज्छन्।

मौखिक परम्परा अनुसार किराँती जातिका पुर्खाहरू धेरै वर्षअघि नै वर्तमान चीनबाट पूर्वी नेपालमा प्रवेश गरेको भनिन्छ। तर, उनीहरू नेपालको उत्तरी क्षेत्रबाट प्रवेश गरेनन् र बरु ब्रह्मपुत्र नदीलाई पछ्याउँदै हालको भारतमा प्रवेश गरे र नेपालको दक्षिणी क्षेत्र हुँदै हालको कोशी प्रदेश मा आफ्नो वर्तमान वासस्थान पुगे। उनीहरूले सप्तकोशी नदीलाई पछ्याउँदै गएको भन्ने धारणा छपछ्याउँदै गएको भन्ने धारणा छ। बाटोमा उनीहरू खुवालुङ पुगे । मुन्धुमका अनुसार खुवालुङको उत्तरी क्षेत्रलाई पवित्रभूमि मानिन्थ्यो। पाप गरेका वा अपवित्र भएका मानिसहरूले त्यो स्थान पार गर्न सक्दैन थिए। खुवालुङले शुद्ध मानिसहरूलाई मात्र उत्तरमा जान अनुमति दिन्थियो। अपवित्र मानिसले पशुको रगत चढाएर शरीर र मन शुद्ध गरी बाटो सोधेपछि मात्रै जान सक्थे।

मुन्धुममा प्रमुख जातीय समूहको उत्पत्तिबारे वर्णन गर्ने तीन दाजुभाइको कथा छ, मुकुबुङ जेठो, हर्कबुङ माइलो र कान्छो रिब्लबुङ तीन दाजुभाइ थिए। तीन दाजुभाइ खुवालुङ चट्टानमा पुगे तर उत्तरतर्फको बाटो बन्द थियो। मुकुबुङले जुरेलीको बलि चढाए र त्यसको रगत चट्टानमा अर्पण गरे र चट्टान पार गरे। उनी उत्तरी भागमा बसाइँ सरे र भोटियाहरूको वंशज उनी हुन् भनिन्छ। हर्कबुङले आफूसँगै रहेकी एउटी केटीको कान्छी औँला काटेर रगत अर्पण गरी चट्टानबाट पार गरे। उनी मध्य पहाडी क्षेत्रमा बसाइँ सरे र किरातीहरूको वंशज उनी हुन् भनिन्छ। उनका छोराहरूले पनि पूर्वी नेपालका विभिन्न ठाउँमा बसाइँ सरे र राई जातिका विभिन्न उपजातिहरूको उत्पन्न भयो भन्ने मनिन्छ। तर रिब्लाबुङले चट्टानलाई केही दिन सकेन र दक्षिणतिर लागे। उहाँलाई पूर्वी नेपालको थारु जातिको पुर्खा मानिन्छ।

मुन्धुमका अनुसार पवित्र भूमिमा अधर्मी क्रियाकलाप बढेपछि कोशी नदीभित्र चट्टान विलिन भएको बताइएको छ। किराँतीहरूले त्रिवेणीमा स्थित चट्टानलाई नै पछि खुवालुङ भनेर पुज्न थाले।

विवाद

८ फागुन २०७७ मा तत्कालीन प्रधानमन्त्री केपी शर्मा ओलीले विराटनगरमा सम्बोधन गर्दै कोशी नदीमा वाटर जेट रुट सुरु गर्ने घोषणा गरेका थिए। उक्त सम्बोधनमा ओलीले सप्तकोशीको एउटा चट्टानलाई क्रेनले भत्काएर बाटो सहज बनाउन आवश्यक रहेको घोषणा गरेका थिए । पछि ओलीले उल्लेख गरेको चट्टान खुवालुङ चट्टान भएको थाहा भयो। सम्बोधनपछि किराँत समुदाय र स्थानीयले चरणबद्ध विरोध गरेका थिए। चट्टान नजिकै विभिन्न विरोध प्रदर्शन समेत गरिएको थियो । प्रख्यात साहित्यकार राजन मुकारुङले काठमाडौंमा ‘खुवालुग सरोकार समिति’ नामक समिति बनाएर समितिमार्फत विरोध गरेका थिए।

कला र साहित्यमा

26 फेब्रुअरी 2019 मा, गायक जनम थुलुङले 'खुवालुङ खुल्ला' शीर्षकको गीत सार्वजनिक गरे। गीतमा चट्टानको कथा प्रस्तुत गरिएको छ। खुक्साङ खम्बुले लेखेका गीतमा जनम थुलुङको स्वर तथा संगीत रहेको छ।

सांस्कृतिक मानवशास्त्री भागिराज चाम्लिङले ‘खुवालुङः एक ढुंगा, एक बडापत्र’ नामक पुस्तक सङ्कलन गरेका छन्। पुस्तक मार्च २०२२ मा प्रकाशित भएको थियो। पुस्तकमा विभिन्न राई भाषाहरूमा खुवालुङको पौराणिक कथाहरू छन्।

सन् २०२२ को जुलाईमा काठमाडौंको मण्डला थिएटरमा 'खुवालुङ: ढुंगाको बाटो' नाटक मञ्चन भएको थियो। यो नाटक राजन मुकारुङले लेखेका थिए भने निर्देशन किरण चाम्लिङ राईले गरेका थिए। यो 22 जुलाई 2022 देखि 14 अगस्त 2022 सम्म एक महिनाको लागि प्रदर्शन गरिएको थियो। नाटकमा किराँती जातिको उत्पत्ति कथा, तिनीहरूको रीतिरिवाज र परम्परा र किराँत धर्ममा चट्टानको महत्वलाई चित्रण गरिएको थियो ।