एकलव्य

एकलव्य हिन्दु काव्य ग्रन्थ महाभारतका एक पात्र हुन् । उनी प्राचीन भारतमा बसोबास रहेको निषध नामक आदिवासी जमातका राजकुमार थिए ।

एकलव्य
महाभारत पात्र
एकलव्य द्रोणाचार्यले गुरु दक्षिणाको रूपमा एकलव्यको बुढी औँठो मागेका थिए ।
प्राप्त जानकारी
परिवार	हिरण्यधनु (पिता), केतुमान (पुत्र) र अन्य एक पुत्र

एकलव्यलाई राजसूय यज्ञका प्रमुख राजाहरूमध्ये एक मानिन्छन् जहाँ उनले सम्मानस्वरूप युधिष्ठिरलाई आफ्ना पादुका सौपेका थिए । दाहिने हातको बुढी औँला नभएपनि उनलाई अत्यन्तै कुशल धनुर्धर र योद्धा मानिन्थ्यो । द्वारका र यादव वंशमा आक्रमण गरेको बेला उनलाई भगवान् श्री कृष्णले मरेका थिए ।

जीवन तथा किम्बदन्ती

स्वशिक्षण

महाभारतमा भने अनुसार एकलव्य वनमा बसोबास गर्ने भील जमातका मुखिया हिरण्यधनुका छोरा थिए । उनी राजा जरासन्धको सेनामा जनरल पनि थिए । ब्राह्मण गुरुले शूद्र र आदिवासी जस्ता तल्लो जातका व्यक्तिलाई प्रशिक्षित गर्न नमिल्ने चलन चल्तीमा भएको हुनाले द्रोणाचार्यले उनलाई धनुर्विद्या सिकाउन नमानेपछि उनी आफैँ नै आफूलाई सिकाउनमा दृढ रहे । द्रोणाचार्यले कौरव र पाण्डव दाजुभाइलाई सिकाइरहेको बेला उनी लुकेर सबै सिकिरहन्थे । शिक्षण सकेपछि उनी आश्रममा गई द्रोणाचार्यले टेकेको माटो ल्याई द्रोणाचार्यको माटो जम्मा गर्थे । यसरी माटो लिनुको उद्देश्य द्रोणाचार्यको बाटोमा नै हिँड्ने इच्छा प्रकट गर्नु हो । यसरी सङ्कलन गरेको माटोबाट उनले एक वृक्षमुनि द्रोणाचार्यको मूर्ति बनाई सो मूर्तिलाई नै उनी आफ्नो गुरु मान्थे । सो मूर्तिलाई साक्षी बनाई उनी आफ्नो प्रशिक्षणमा कार्यरत रहन्थे ।

गुरु दक्षिणा

एक दिन द्रोणाचार्य र उनका शिष्यहरू वनमा भ्रमण गर्न जाँदा अर्जुनले एक भुक्न नसक्ने कुकुर फेला परे । उक्त कुकुरको मुख वरिपरि तीरको घेरा थियो । उक्त घेरा यस्तो प्रकारले बनाइएको थियो कि त्यो कुकुरलाई कुनै पनि प्रकारको हानि भएको थिएन तर त्यसले भुक्न भने सक्दैनथ्यो । द्रोणाचार्य अचम्मित त परेका थिए यस्तो धनुर्विद्या देखेर तरा अर्जुनलाई विश्वको सर्वश्रेष्ठ धनुर्धर बनाउने वाचा अपूर्ण रहने उनमा चिन्ता जाग्यो । कुकरको मुख वरिपरि यस्तो बाणको घेरा बनाउने को रहेछन् भन्दै खोज गर्दा द्रोणाचार्य र उनका शिष्यहरूले एकलव्यलाई भेटे । द्रोणाचार्यलाई देखेपछि एकलव्य पनि उनीहरूसमक्ष आए र द्रोणाचार्यको अभिनन्दन गरे ।

द्रोणाचार्यले एकलव्यलाई कहाँबाट त्यस्तो कुशल धनुर्विद्या सिकेको भनेर प्रश्न गर्दा एकलव्यले द्रोणाचार्यको नै नाम लिँदै उनले माटोले बनाएका द्रोणाचार्यको मूर्ति देखाए । द्रोणाचार्यले एकलव्यलाई साँच्ची नै उनको शिष्य कहलाउनु छ भने उनलाई गुरु दक्षिणा दिनुपर्छ भनी सम्झाए । आज्ञाकारी एकलव्यले एक पटकमा नै दक्षिणामा जे मागेपनि दिने वाचा गरे । एकलव्य भविष्यमा गएर हस्तिनापुरको शत्रु महाजनपद मगधको सेनामा लागी पर्छन् भनेर द्रोणाचार्यलाई थाहा थियो । त्यसैले द्रोणाचार्यले गुरु दक्षिणाको रूपमा एकलव्यलाई उनको दाहिने हातको बुढी औँला मागे जुन एकलव्यले बिना कुनै हिचकिच द्रोणाचार्यलाई दिए ।

पछिल्लो जीवन

एकलव्यले आफ्नो देब्रे हात र खुट्टाले धनुर्विद्याको अभ्यास गर्थे । पछि महाभारतको युद्धमा उनले द्रोणाचार्यलाई आफ्नो सेवा प्रदान गरेका थिए । त्यसबेला उनी निषधका राजा भइसकेका थिए । द्वारकामा आक्रमण गर्दा उनलाई भगवान् श्री कृष्णले मारेका थिए । पछि कुरुक्षेत्र युद्धमा कौरवको पक्षमा युद्ध लडेका उनका उत्तराधिकारी, उनका पुत्र केतुमानलाई भीमसेनद्वारा मारेका थिए । एकलव्यका अर्का छोराको नेतृत्वमा रहेका निषधलाई युधिष्ठिरको अश्वमेध यज्ञ भइरहेको बेला अर्जुनमाथि आक्रमण गर्न पठाइएको थियो । यद्यपि, अर्जुनले उनीहरूलाई पराजित गरी उनीहरूबाट सलामी पाएका थिए ।

विरासत

एकलव्यको सम्मानमा भारतको हरियाणा प्रान्तमा अवस्थित गुरुग्रामको खाण्डसा गाउँमा एकलव्य मन्दिरको निर्माण गरिएको छ । एकलव्यलाई पूजा गरिने यो एक मात्र मन्दिर हो र लोककथा अनुसार वर्तमानमा यस मन्दिर रहेको ठाउँमा नै एकलव्यले द्रोणाचार्यलाई आफ्नो बुढी औँला काटेर दक्षीणा दिएका थिए ।

एकलव्यको सम्मानमा भारत सरकारले भारतीय अनुसूचित जमातका लागि एकलव्य मोडल रेजिडेन्सियल स्कुलको सञ्चालन गरेको छ । खेलकुदमा उत्कृष्ट प्रदर्शनका लागि कर्नाटक सरकारद्वारा एकलव्य पुरस्कार दिइन्छ ।

इन्डोनेसियाली किम्बदन्ती

प्रचलित इन्डोनेसियाली किम्बदन्ती अनुसार एकलव्य पूर्व जन्ममा द्रोणाचार्यद्वारा मारिएका राजा फाल्गुनदी थिए जसले आफ्नो मृत्युको प्रतिशोध लिन धृष्टद्युम्नको रूपमा पुनर्जन्म लिन्छन् ।

वर्तमान संस्कृतिमा एकलव्य

एकलव्यको नाममा सन् २००७ मा एकलव्य: द रोयल गार्ड नामक चलचित्र सार्वजनिक गरिएको थियो जसमा अमिताभ बच्चन, सैफ अली खान, शर्मिला टेगोर, सञ्जय दत्त, विद्या बालन, राइमा सेन, ज्याकी श्रोफ, जिमी शेरगिल र बोमन इरानीले अभिनय गरेका थिए ।