विश्वविद्यालय

यो लेख हिन्दीबाट अनुवाद गरिएको हो। यहाँ क्लिक गरेर यस लेखमा रहेका त्रुटिहरु सुधार्न सक्नुहुन्छ।

विश्वविद्यालय (युनिवर्सिटी) त्यो संस्था हो जसमा सबै प्रकारको विद्याहरूको उच्च कोटिको शिक्षा दिइन्छ, परीक्षा लिइन्छ तथा मानिसहरूलाई विद्या सम्बन्धी उपाधीहरु आदि प्रदान गरिन्छ। यसका अन्तर्गत विश्वविद्यालयका मैदान, भवन, प्रभाग, तथा विद्यार्थिहरूको सङ्गठन आदि पनि सम्मिलित छन्।जीवनको कुनै न कुनै विन्दुमा शिक्षित हुने र आफ्नो शिक्षाको उचित डिग्री प्राप्त गर्न सबैको चाहना हुन्छ। युनिभर्सिटीमा प्रवेश गर्नु भनेको ज्ञानको लागि आफ्नो इच्छाहरू पूरा गर्ने अवसरहरूको संसारमा प्रवेश गर्ने दिशामा एक कदम हो। उच्च शिक्षाले हामीलाई प्रदान गर्न सक्ने अवसरहरू र विकल्पहरू विश्वविद्यालयमा उपस्थित हुन चाहने सबैको लागि मूल उद्देश्य हो।^[१] विश्वविद्यालयमा देहाय बमोजिमका पदाधिकारीहरू रहनेछन्ः–

(क) कुलपति

(ख) सहकुलपति

(ग) उप-कुलपति

(घ) रजिष्ट्रार

(ङ) डीनहरू

(च) अन्य पदाधिकारीहरू ।

इतिहास

प्राचीन कालमा यूरोपका देशहरूमा मान्य अर्थमा कुनै विश्वविद्यालय थिएन, यद्यपि अनेक महत्त्वपूर्ण विद्यालय थिए, जस्तै एथेंसका दार्शनिक विद्यालय, अथवा रोमका साहित्य र रीतिशास्त्रका विद्यालय जो उच्च शिक्षा संस्थाहरु थिए। मध्य युगमा शिक्षामा धार्मिक संस्थाहरूको नियन्त्रण रह्यो। धार्मिक संस्थाहरु द्वारा विद्यालहरूको व्यवस्था गरिन्थ्यो जसमा पादरिहरूलाई धार्मिक, साहित्यिक एवं वैज्ञानिक विषयहरूको शिक्षा दिइन्थ्यो। यस युगमा पेरिसको धार्मिक विद्यालय धर्म शिक्षाको एक केन्द्र बन्यो, तथा सन् ११९८ तथा १२१५ ई.का बीच पेरिस विश्वविद्यालयका रूपमा परिवर्तित भयो, र त्यसमा धर्मविज्ञान, कला तथा चिकित्साका प्रभाग बनाइए। पछि विशेषज्ञ अध्यापकहरु र विद्यार्थिहरूले मिलेर विश्वविद्यालय चलाए। १२औं शताब्दीका मध्यका लगभग बोलोनामा कानूनका विद्यार्थिहरुका प्रयासदेखि एक कानून विश्वविद्यालय स्थापित गरिएको छ। सन् १२५० ई.का लगभग विश्वविद्यालय शब्दको प्रयोग नयाँ अर्थमा हुने लागेको र यी पांडित्यपूर्ण विद्यार्थिहरुका बद्ला शासकहरु द्वारा आफ्नो राज्यहरूको राजनीतिक एवं सामाजिक आवश्यकताहरूको पूर्तिका लागि स्थापित गरिने लागोस्। मध्ययुगीन विश्वविद्यालय १३औं शताब्दीका मध्यका सर्वोत्कृष्ट समयमा बौद्धिक स्वतन्त्रताको अद्वितीय अवस्थालाई प्रकट गर्दछन्। धनका कारण यिनको प्रगति बाधित होइन भएको र यी आफ्नो स्वतन्त्र अधिकारहरूलाई नष्ट गर्ने प्रयत्नहरूको विरोध गर्नमा सक्षम रहे। यी आफ्नो युगको संस्कृतिलाई निर्धारित गर्नमा प्रभावशाली बनेका। मध्ययुगीन दर्शनको जन्म केही महान् धार्मिक आन्दोलनहरुका समान महाविद्यालहरूमा भयो जसले मध्य युगका यूरोपलाई हिला दिए र त्यसको एकतालाई विभाजित गरिदिए। यसै १३औं शताब्दीमा यूरोपका प्रभावदेखि इंग्ल्याण्डमा पनि अक्सफोर्ड र कैंब्रिज विश्वविद्यालय स्थापित हो चुके थिए।

यूरोपमा धर्म-सुधार-आन्दोलनका साथ विश्वविद्यालयका दृष्टिकोण र विस्तारमा एक निश्चित परिवर्तन भयो। तिनको परम्परागत स्वव्यवस्था र स्वतन्त्रता लुप्त हो गई; प्राचार्य राज्यका सेवक भए; कठोर नियन्त्रण तथा जाँचको व्यवस्था गरिएको छ। विश्वविद्यालयलाई राज्य तथा तत्सम्बन्धित खर्चका लागि कार्यकर्ताहरूलाई दीक्षित गर्ने संस्था माने जाने लगा। यी विश्वविद्यालय धार्मिक संस्थाहरुदेखि सम्बन्धित हुँदै पनि १६औं शताब्दीका धार्मिक संघर्षहरुदेखि टाडा रहे। यस शताब्दीमा विश्वविद्यालय वैज्ञानिक खोजहरुका केन्द्र बने। पछि १६औं शताब्दीमा शिक्षण नैं यिनको मुख्य कार्य भयो। १८ औँ शताब्दीमा विश्वविद्यालय समाजको आवश्यकताहरुका अनुकूल हुँदै गए र ती विभिन्न विषयहरूको शिक्षा दिने प्रयत्न गर्न लागोस् जो व्यवसायिक प्रशिक्षणका लागि आवश्यक थिए। फ्रांसको क्रान्तिका पछि विश्वविद्यालहरु द्वारा राष्ट्रीय शिक्षाको आईजना हुने लगी। १९औं शताब्दीमा यो अनुभव गरिएको कि विश्वविद्यालय उच्च शिक्षा तथा शोधकार्यमा आफ्नोलाई केन्द्रित गर्नुहोस् र माध्यमिक शिक्षालाई आफ्नो कार्यवृत्तदेखि हटा दहरु। वैज्ञानिक विषयहरुका अध्ययनमा अधिक बल दिइएको छ। यस कालका विश्वविद्यालय केवल विज्ञान नैं होइन तर राजनीतिका केन्द्र पनि बनेका, र विभिन्न देशहरूका राष्ट्रीय उत्थानमा राष्ट्रीयताका स्थायी भावहरूलाई उत्पन्न गरेर उनले महत्त्वपूर्ण कार्य गरे। १९औं शताब्दीका अन्तसम्म विश्वविद्यालयको सम्बन्ध जनताका साथ पर्याप्त घनिष्ठ भयो। २०औं शताब्दीमा विश्वविद्यालहरुका दृष्टिकोणमा विस्तृत परिवर्तन भए। बौद्धिक विकासको परम्परागत सीमाहरूको उपेक्षा गरेर उनमा सबै प्रकारका प्राविधिक विषय आरम्भ गरियो। उपयोगितावादका प्रभावमा आकर कहिले कहिले त उनमा पूर्णतया उपयोगी पाठ्यक्रमको नैं प्रधानता हो गई। आधुनिक विश्वविद्यालय आफ्नो उत्पत्ति तथा सामाजिक सम्बन्धका विचारका तीनमध्ये कुनै एक प्रकारका हुन्छन् : वा त ती धार्मिक संस्थादेखि सम्बन्धित हो, वा राज्यको समस्याहरु छन्, वा फेरि व्यक्तिगत समूह द्वारा संचालित छ। यस प्रकार बिस्तारै विश्वविद्यालय प्रधानतया धार्मिक क्षेत्रदेखि हटकर जनसाधारणदेखि सम्बन्धित हुँदै गए।

भारतमा उच्च-शिक्षाको इतिहास

भारतमा वैदिक कालका गुरुकुलहरूलाई विश्वविद्यालयको प्राचीन रूप भन्न सकिन्छ किनभनें उनैमा उच्च शिक्षाको व्यवस्था थियो। पछि, उपनिषद् तथा ब्राह्मण कालमा, हामी "परिषद"लाई विश्वविद्यालयका रूपमा कार्य गर्दै पाउँछन्। यी परिषदहरु पांडित्यपूर्ण अध्यापकहरु तथा विद्यार्थिहरुका सम्मेलनका रूपमा हुन्थ्यो र उपाधीहरु प्रदान गर्नका अधिकारिणी थिए। बौद्ध कालमा शिक्षाका सुसंगाठित केन्द्रहरूको स्थापना भएको जसमा तक्षशिला र नालन्दा अत्यन्त प्रसिद्ध थिए। यिनमा शुल्क लिइन्थ्यो। पाठ्यक्रममा वेद, वेदांग तथा विभिन्न कलाहरु, जस्तै चिकित्सा, शल्य, ज्योतिष, नक्षत्र गणना, कृषि, बहीखाता, धनुर्विद्या आदि, सम्मिलित थिए। बौद्ध तथा जैन दर्शन एवं तर्कशास्त्र पनि पढाए जान्थे। काठियावाडमा वल्लभी तथा दक्षिणमा कांची पनि तक्षशिला र नालंदाका समान शिक्षाका ठूला केन्द्र थिए।

मुसलमानहरुका आक्रमण तथा तिनको द्वारा राजस्थापनदेखि प्राचीन भारतीय विश्वविद्यालय नष्ट भए। मुसलमान शासकहरूले विभिन्न स्थानहरूमा उच्च शिक्षाका लागि "मदरसा" अथवा महाविद्यालय स्थापित गरे। यस कालमा लाहौर, दिल्ली, रामपुर, लखनऊ, इलाहाबाद, जौनपुर, अजमेर, बीदर, आदि स्थानहरुका मदरसे प्रसिद्ध थिए, र उनमा अरबी फारसी साहित्य, इतिहास, दर्शन, रीतिशास्त्र, कानुन, ज्यामिति, ज्योतिषि, अध्यात्मशास्त्र, धर्मविज्ञान आदि विषय पढाए जान्थे। वस्तुत: यो मदरसे नैं विश्वविद्यालयीय शिक्षाको व्यवस्था गरिन्थ्यो।

ईस्ट इन्डिया कम्पनीका शासनकालमा कलकत्ता मदरसा र बनारस संस्कृत कालेज उच्च शिक्षाकेन्द्रका रूपमा स्थापित भए। सन् १८४५ ई.मा बङ्गाल काउंसिल अव एजूकेशनले पहिलो पल्ट कलकत्तेमा एक विश्वविद्यालय स्थापित गर्नका लागि प्रस्ताव नजिक गरे जसलाई पछि गएर सन् १८५४ ई.का वुडका घोषणापत्रले स्वीकार गरे। यसका अनुसार कलकत्ता विश्वविद्यालयको योजना लण्डन विश्वविद्यालयका आदर्शमा बनाए गई थियो र त्यसमा कुलपति, उपकुलपति, सीनेट, अध्ययन-अध्यापन, परीक्षा, आदिको व्यवस्था गरिएको छ। सन् १८५६ ई.सम्म कलकत्ता, बंबई र मद्रासमा विश्वविद्यालय स्थापित गर्नका लागि योजनाहरु तैयार भए, र २४ जनवरी, १८५७ ई.लाई तत्सम्बन्धी बिलहरूलाई भारतका गवर्नरजनरलको स्वीकृति प्राप्त हो गई। कलकत्ता विश्वविद्यालयले पहिला कार्य आरम्भ गरे र पछि त्यसै वर्ष बंबई तथा मद्रास विश्वविद्यालय ने। प्रारम्भमा यी विश्वविद्यालहरूमा चार प्रभाग, कला, कानुन, चिकित्सा र इंजीनियरिंगका खोले गए। यी विश्वविद्यालय महाविद्यालहरूलाई सम्बन्धित (affiliate) गर्ने थिए। बंबई र मद्रास विश्वविद्यालहरूको यो अधिकार आफ्नो नैं प्रान्तेंसम्म सीमित रह्यो। सन् १८६७ ई.मा पञ्जाब प्रान्तमा एक विश्वविद्यालय स्थापित गर्नका लागि प्रस्ताव गरिएको र सन् १८८२ ई.मा विशेषत: पूर्वी भाषाहरुका अध्ययनका लागि पञ्जाब विश्वविद्यालयको स्थापना भएको छ। सन् १८८२ ई.का शिक्षा आईगले महाविद्यालयीय शिक्षा तथा वित्त सम्बन्धी परिस्थितिको पूर्णरूपेण पुनरवलोकन गरे र आफ्नो सुझाव दिए। सन् १८५७ ई.मा इलाहापछि एक विश्वविद्यालय स्थापित गरिएको छ। सन् १९०२ ई.का विश्वविद्यालय आईगले विश्वविद्यालहरूलाई "शिक्षण संस्थाहरु"का रूपमा, तथा सीनेट, सिंडीकेट र फैकल्टी"लाई मान्यता दिने संस्तुति गरे सन् १९०४ ई.का विश्वविद्यालय अधिनियमका द्वारा सीनेटका संघटनमा परिवर्तन भयो, त्यसको प्रयोगकर्तासङ्ख्यामा वृद्धि भएको; सिंडीकेटलाई कानुनी मान्यता मिली र त्यसमा अध्यापकहरूको प्रतिनिधित्व पनि रह्यो; प्राचार्य एवं अध्यापकहरूको नियुक्तिका नियम तथा शर्तहरु निश्चित भएकहरु। सन् १९१३ ई.को शैक्षिक नीतिका आधारमा ढाका, अलीगढ, बनारस, पटना, नागपुर आदिमा नयाँ शिक्षण तथा सावास विश्वविद्यालहरूको स्थापना भएको छ। १९१६ ई.मा कलकत्ता विश्वविद्यालयले स्नातकोत्तर शिक्षा विभागहरूलाई प्रारम्भ गरे। यस विश्वविद्यालयको दशाको जाँचका लागि थ्द्वअ १९१७ ई.मा कलकत्ता विश्वविद्यालय आईग बनाएको जसको रिपोर्टले देशमा उच्च शिक्षाका रूप एवं विकासमा विशेष प्रभाव डाला। अब विश्वविद्यालय साधारणतया माध्यमिक शिक्षा कार्यदेखि अलग हो जाए र तिनको ध्यान स्नातक तथा स्नातकोत्तर अध्ययनमा केन्द्रित भयो। पाठ्य विषयहरूको सङ्ख्या तथा तिनको विस्तारमा वृद्धि भएको, र शिक्षक प्रशिक्षण, कानुन, चिकित्सा, इंजीनियरिंग, भवननिर्माण, कृषि आदि विषयहरूको अध्यापन हुने लगा। सन् १९२४ ई.मा अन्तर्विश्वविद्यालय परिषद बनाएको जसले विश्वविद्यालहरुका कार्यलाई सुगठित गरे। माध्यमिक शिक्षाका निरंतर विस्तार हुनाले विश्वविद्यालहरूको सङ्ख्या पनि क्रमश: बढती गई जस्तो कि केन्द्रीय सलाहकार समितिको रिपोर्टहरुदेखि प्रकट हुन्छ।

स्वतन्त्रता प्राप्तिका पछि सन् १९४८ ई.मा डा। सर्वपल्ली राधाकृष्णनको अध्यक्षतामा एक विश्वविद्यालय आईगको स्थापना भएको जसले भारतीय विश्वविद्यालहरूलाई राष्ट्रीय एवम् जनतन्त्रात्मक आधारमा पुन:संगठित गर्नका लागि विस्तृत सुझाव दिए। देशको दशा एवम् आवश्यकतालाई ध्यानमा रख्दै नवीन पाठ्यविषयहरूलाई प्रारम्भ गर्नमा जोर दिइएको छ। यस आईगको रिपोर्टका पछि विश्वविद्यालहरूको सङ्ख्या बढी। विश्वविद्यालहरूको आर्थिक दशाको जाँच गर्न र उच्च शिक्षाका प्रसार हेतु तिनलाई उचित अनुदान दिनका लागि केन्द्रीय सरकारले एक विश्वविद्यालय अनुदान समिति (University Grants Commission) बनाए। भारतीय विश्वविद्यालय शिक्षण तथा सम्बन्धित गर्ने (affliliating) दुइटै प्रकारका छन्। विश्वविद्यालय अनुदान समिति संस्थाहरुका शिक्षण रूप धारण गर्नमा अधिक बल दिन्छ।

केही भारतीय विश्वविद्यालय केन्द्रीय सरकारमा आधारित छन्, यथा बनारस, अलीगढ, अलीगढ, विश्वभारती आदि। अन्य प्रान्तीय विश्वविद्यालय शिक्षण गर्ने तथा सावास छन्। यिनमा विद्यार्थी छात्रावासमा रहते, तथा विद्याध्ययन गर्दछन्। अर्को प्रकारका विश्वविद्यालय ्दछन् जो केवल परीक्षा ले्दै तथा महाविद्यालहरूलाई सम्बन्धित गर्दछन्। यी विश्वविद्यालहरूमा पनि अब थोरै धेरै शिक्षण कार्य हुने लागेको छ।

विश्वविद्यालहरूको प्रशासन

विश्वविद्यालहरुका प्रशासनका लागि कुलपति, उपकुलपति, प्रबंध समिति (सीनेट), कोर्ट (सभा), शिक्षा समिति (Academic Council), रजिस्ट्रार र त्यसको सहायक आदि हुन्छन्। प्रदेशीय विश्वविद्यालहरुका कुलपति प्राय: प्रदेशका राज्यपाल हुन्छन्, जो अवैतनिक छन्। केन्द्रीय विश्वविद्यालयमा राष्ट्रपतिलाई विजिटर (Visitor)का रूपमा मानिन्छ।

विभाग एवं उपाधीहरु

पाठ्यक्रमीय संघटनको दृष्टिले प्रत्येक विश्वविद्यालय अनेक प्रभाग (Faculties), यथा कला, विज्ञान, वाणिज्य, कानुन, चिकित्सा, इंजीनियरिंग, शिक्षा, कृषि, आदिमा बँटा भयो हुन्छ। प्रभागका प्रधान प्राध्यक्ष (Dean) हुन्छन्। प्रत्येक भागका अन्तर्गत विभिन्न विभाग हुन्छन् जसको अलगअलग अध्यक्ष हुन्छन्। अध्यक्ष प्राय: प्रोफेसर (प्राचार्य) कहलाउँछन्। तिनको सहायक अध्यापकगण रीडर, लेक्चरर अथवा असिस्टहरुट प्रोफेसर आदि हुन्छन्। विश्वविद्यालयमा एक वा अनेक प्रभाग हुन्छन् जस्तै रुडकी इंजीनियरिंग विश्वविद्यालय। यी विश्वविद्यालहरु द्वारा दिए जाने उपाधीहरु पनि अनेक प्रकारका हुन्। शोध कार्यका निमित्त उच्च उपाधीहरु डी। लिट्., डी। एस-सी., एल.-एल। डी., पी-एच। डी., डी। फिल., आदि छन्। बी। ए., एम। ए., बी। एस-सी., बी। कम., एम। कम., एल-एल। डी., पी-एच। डी., डी। फिल., आदि छन्। बी.ए., एम.ए., बी.एस-सी., बी.कम., एम.कम., एल-एल.बी., एल-एल। एम., वी.टी., बी.एड्., एम.एड्। आदिको उपाधीहरु प्राय: लिखित परीक्षाका माथिान्त दिए जान्छन्। प्रत्येक विश्वविद्यालयको प्रति वर्ष एक समावर्तन समारोह (Convocation) हुन्छ जसमा परीक्षोत्तीर्ण विद्यार्थिहरूको उपाधिदान गरिन्छ।

समस्याहरु एवं भविष्य

आजका विश्वविद्यालहरु एवं विश्वविद्यालयीय शिक्षाको अनेक समस्याहरु छन् जिनपर शासन तथा शिक्षाविदहरूको ध्यान केन्द्रित छ। माध्यमिक स्तरमा शिक्षाका प्रसारका कारण विश्वविद्यालहरूमा विद्यार्थिहरूको सख्या बढ रही हो, र प्रश्न यो हो कि के विश्वविद्यालय ती सबै विद्यार्थिहरूलाई स्थान दिनुहोस् जो अघि पढना चाहन्छन्, अथवा केवल उनैलाई चुनगर्नुहोस् जो उच्च शिक्षादेखि लाभ उठाउनमा समर्थ हों? धनको कमी आज सबै विश्वविद्यालहरु शिक्षाको माध्यम के हो? यो पनि एक महत्त्वपूर्ण प्रश्न छ। शोध कार्यलाई प्रश्रय दिने समस्या पनि ध्यान अकर्षित गर्दछ। केही विश्वविद्यालहरूमा विद्यालहरूमा विद्यार्थिहरूको अनुशासछैननता पनि एक समस्या छ। योग्य अध्यापकहरूलाई विश्वविद्यालयमा आकर्षित गर्नु तथा तिनलाई बनाई राख्नकम महत्त्वपूर्ण छैन। देशको वर्तमान दशालाई देख्दै तथा हमारा आज अनि कलको आवश्यकताहरूलाई ध्यानमा रख्दै कुन प्रकारका पाठ्यविषय प्रारम्भ गरे जाहरु र अघिका विश्वविद्यालहरूको के रूप हो? यी प्रश्न राष्ट्रोत्थानको दृष्टिले अत्यन्त महत्त्वपूर्ण छन्।

विश्वका प्रमुख विश्वविद्यालय

परम्परागत प्राप्त मानवज्ञानको संरक्षण, नवीन ज्ञानको संरक्षण, नवीन ज्ञानको अनुसन्धान, संवर्धन एवं प्रसार आधुनिक विश्विद्यालहरुका प्रमुख कार्य छन्। यसै कारण ती साहित्य, कला, दर्शन, समाजविज्ञान, विज्ञान, प्रशासन, व्यवसाय, व्यापार उद्योग एव प्रविधि आदिका शिक्षण एवं अनुसन्धानको आफ्नो यहाँ व्यवस्था गर्दछन्, र शिक्षा-सेवा-विस्तार (एज्युकेशन एवस्टहरुशन)का द्वारा उनको पनि लाभान्वित गर्ने चेष्टा गर्दछन्, जो विश्वविद्यालयका छात्र भएर अध्ययन होइन गर्न सक्दै ज्ञानानुसंधान, एवं प्रसारका लागि यो आवश्यक हो कि विश्वविद्यालहरूमा बौद्धिक स्वातन्त्र्य छ। विश्वविद्यालय अन्तरराष्ट्रीय क्षेत्रमा सद्भावना स्थापित गर्नका पनि शक्तिशाली माध्यम छन्।

तेह्रऔं शताब्दीमा स्थापित ब्रिटेनका आक्सफोर्ड एवं कैंब्रिज विश्वविद्यालय उन्नाइसऔं एवं बीसऔं शताव्दीसम्म निर्मित बरमिंघम, लीड्स, मैनचैस्टर, लिवरपूल, न्यूकैस्ल, ग्लासगा, एडिनबरा, विक्टोरिया, डरहग, आदि विश्वविद्यालहरुका समान नैं ज्ञान, विज्ञानका आधुनिकतम शिक्षा संस्थानहरुदेखि सम्पन्न भएर प्राचीन र आधुनिक युगको प्रतिनिधित्व गर्न रहेका हुन्। यूरोपका यसै प्रकारका अन्य प्राचीन विश्वविद्यालहरूमा फ्रांस के, पेरिस विश्वविद्यालय (स्थापित १२५३ ई.), टाइलोज (१२२९ ई.), माँपेलिया (Montpellier, १२८९ ई.), इटलीका नेपल्स (१२२४ ई.), फ्लरैंस (१३२१ ई.), रोम (१३०३ ई.) जेनाग्रा (१४७१ ई.); जर्मनीको म्युनिक (१४७२ ई.) स्पेनका वारसीलोना (१४५० ई.) मैड्रिड (१५०८ ई), पोर्चुगलका काईब्रा (Coimbra १२९० ई.), स्वीडनको अपसाला (१४७७ ई.) तथा नीदरल्याण्डको लाईडन (१५७५ ई.) आदि विश्वविद्यालय आफ्नो प्रचीन एव नवीन शिक्षा परम्पराहरुका संदेशवाहक भएर विद्यमान छन्।

कालम्बिया, न्यूयार्क, ओहायो, कलीफोर्निया, फ्लोरिडा, शिकागो, हार्वर्ड, वाशिंगटन, इन्डियाना, मिशीगन, येल आदि अमेरीकाका प्रसिद्ध विश्वविद्यालय छन्।

रूसमा मास्को, लेनिनग्राड जस्तै विशाल केन्द्रीय विश्वविद्यालहरुका अतिरिक्त सोवियत सघका विशाल भूभागहरुका लागि सहरुट्रल एशियन लेनिन विश्वविद्यालय "फार ईस्ट विश्वविद्यालय" तथा सोवियत संघका के विभिन्न राज्यहरुका आफ्नो अलग अलग विश्वविद्यालय छन्। सोवियत संघको अकादमीले अनुसन्धान क्षेत्रमा युगपरिवर्तनकारी कार्य गरे छन्।

चीनमा पीपल्स यूनिवर्सिटी अव चाइना, पेकिंग,का नमूनमा चीनका सबै प्रमुख प्रदेशहरूमा विश्वविद्यालयको पुन:स्थापना गरिएको हो जसमा साम्यवादी दर्शन र प्रविधि शिक्षाको प्रधान्दछ। शंघाई, पूशन, चुंकिंग, नानकिंग आदि वहाँका प्रसिद्ध विश्वविद्यालय छन्।

एसिया एवं अस्ट्रेलियाका सबै देशहरूका प्रमुख नगरहरूमा विश्वविद्यालय छन्।^[२] कुनै कुनै नगरमा धेरै विश्वविद्यालय छन्। फिलिपींसका मनीलो जैस नगरमा नैं पाँच विश्वविद्यालय छन्। छात्रहरूको सङ्ख्याको दृष्टिले एसियामा चीन, जापान र भारतमा ठूला विश्वविद्यालय छन्। द्वितीय महायुद्धका माथिात जहाँ जापानले अन्य क्षेत्रहरूमा पुनर्निर्माण गरेकोछ वहाँ विश्वविद्यालयका शिक्षा क्षेत्रमा पनि। वहाँका टोकिहरु, हकाइतो, कियोटो, हिरोशाकी, तथा हिरोशिमा आदि विश्वविद्यालय ज्ञान एवं विज्ञानका क्षेत्रमा उपयोगी कार्य गर्न रहेका हुन्। विश्वविद्यालय क्षेत्रको शिक्षामा अफ्रिका पनि उन्नतिशील छ। दक्षिणी अफ्रिकाका प्रिटोरिया, नटाल, डरबन, केपटाउन, ट्रांसवाल आद उन्नतिशील विश्वविद्यालय छ।

भारतका विश्वविद्यालय

प्राचीन भारतका विश्वविद्यालहरूमा तक्षशिला, नालंदा, विक्रमशिला, वल्लभ, नदिए, उदयंतपुरी कांची आदि विश्वविद्यालहरूले विशेष ख्याति प्राप्तको थियो। यिनमा विदेशहरूदेखि पनि छात्र अध्ययनका लागि आन्थे। भारती शिक्षा परम्परामा आत्मज्ञानका लागि शिक्षा गुरु र शिष्यको पिता तुल्य सबंध, शिक्षाकालमा ब्रह्मचर्यपालनको तपस्यामय जीवन, नि:शुल्क शिक्षा तथा बौद्धिक स्वातन्त्र्य आदि भावहरूको प्रधानता थियो। मध्यकालका शिक्षाकेन्द्रहरूमा लाहौर, दिल्ली, रामपुर, जौनपुर, बीदर र अजमेर आदि विशाल शिक्षाकेन्द्र थिए। अङ्ग्रेजी राज्यको स्थापनाका माथिात सन् १८५७मा कलकत्ता, बम्बाइ तथा मद्रास विश्वविद्यालहरूको स्थापना तत्कालीन लण्डन विश्वविद्यालयका नमूनमा भएको थियो। ती केवल परीक्षा लिने विश्वविद्यालय थिए। कैंब्रिज र आक्सफोर्डका समान यिनमा सहजीवन न थियो। सन् १९१३ देखि सन् १९२१सम्म हो आवास एवं शिक्षणसमन्वित विश्वविद्यालहरूको स्थापना भएको छ। सन् १९२० मा सर सैयद अहमद खाँले अलीगढ मुसलिम विश्वविद्यालयको स्थापना गरे सन् १९१८मा निजाम छदराबादले त्यसमानिया विश्वविद्यालय स्थापित गरे। त्यसमा उच्च शिक्षाको माध्यम उर्दू राखिएको थियो।

स्वाधीनताप्राप्तिका माथिान्त भारतका विश्वविद्यालहरूको सङ्ख्यामा धेरै वृद्धि भएको छ। भारतका विश्वविद्यालय विशिष्ट विषयहरु कृषि, इंजीनियरिंग, संस्कृत, संगीत आदिका अध्ययनलाई प्रधानता दिने दृष्टिले स्थापित गरिएका छन्। उदाहरणका लागि उत्तर प्रदेश कृषि विश्वविद्यालय, रुद्रपुर नैनीताल, पञ्जाब कृषि विश्वविद्यालय लुधियाना, कृषि एवं प्रविधि विश्वविद्यालय भुवनेश्वर (उडीसा), आन्ध्र प्रदेश कृषि विश्वविद्यालय छदराबाद, जवाहररातो नेहरू कृषि विश्वविद्यालय तथा खैरगढ (मध्यप्रदेश) इन्द्रा कला, र संगीत विश्वविद्यालय छन्। केवल महिलाहरुका लागि बम्बाइमा थैकरसी विश्वविद्यालय छन्।

इनके अतिरिक्त केही शिक्षण संस्थाहरूलाई तिनको विशिष्ट महत्त्वका कारण विश्वविद्यालयका समक्ष मानिएको छ। गुजरात विद्यापीठ, काशी विद्यापीठ, जामेमिलीया देहली, गुरुकुल कांगडी, हरिद्वार,ले स्वाधीनताप्राप्तिका पूर्व राष्ट्रीय शिक्षा आन्दोलनमा महत्त्वपूर्ण योगदान दिएको थियो। अत: तिनलाई विश्वविद्यालयका समकक्ष स्थान दिइएको छ। विज्ञान प्रविधि एवं समाजविज्ञानका शिक्षानुसंधानको विशिष्टताहरुका कारण बिडला प्रविधि एवं विज्ञान संस्थान पिलानी, भारतीय विज्ञान संस्थान बंगलौर, भारतीय कृषि अनुसन्धान संस्थान देहली, टाटा समाजविज्ञान संस्थान बम्बाइ तथा भारतीय अन्तरराष्ट्रीय अध्ययन संस्थान देहलीलाई पनि विश्वविद्यालयका समकक्ष मानिएको छ।

विश्वविद्यालयका प्रकार

भारतमा यस समय मुख्यत: चार प्रकारका विश्वविद्यालय छन्-

केन्द्रीय विश्वविद्यालय^[३]
राज्य विश्वविद्यालय
निजी विश्वविद्यालय
डीम्ड विश्वविद्यालय वा 'तुल्य विश्वविद्यालय'

सहरुट्रल यूनिवर्सिटी : संसदका ऐक्टका तहत बनाए गई देशमा कुल ३० सहरुट्रल यूनिवर्सिटी छन्। यी सबै मानव संसाधन विकास ( एचआरडी ) मंत्रालयका तहत आउँछन्। यस यूनिवर्सिटीजलाई ज्यादा फंड आवंटित हुन्छ , यस कारण यिनमा अर्को यूनिवर्सिटीजका मुकाबले सुविधाहरु पनि बेहतर हुन्छन्। २००९मा १५ यूनिवर्सिटीजलाई सहरुट्रल यूनिवर्सिटीज कादर्जा दिइएको छ। केही प्रमुख सहरुट्रलयूनिवर्सिटी डीयू , जेएनयू , इलाहाबाद यूनिवर्सिटी र बीएचयू छन्।

स्टेट यूनिवर्सिटी : राज्यहरूको विधानसभा ऐक्ट पारित गर्न स्टेटयूनिवर्सिटी बनाउँछ। देशमा कुल २५१ स्टेट यूनिवर्सिटी छन्। यिनमा सेकेवल १२३ यूनिवर्सिटीलाई नैं यूजीसी द्वारा बजट मिल्दछ। यूनिवर्सिटीअफ कोलकता , यूनिवर्सिटी अफ मद्रास र यूनिवर्सिटी अफ बम्बाइदेशको सबैभन्दा पुरानो स्टेट यूनिवर्सिटीज छन्।

डीम्ड यूनिवर्सिटी : यूनिवर्सिटीजका अतिरिक्त उच्च शिक्षादेखि जोडिएका अर्कोइंस्टिट्यूट्सलाई यूजीसीको सलाहमा केन्द्र सरकार डीम्ड यूनिवर्सिटी कादर्जा दिन्छ। अमूमन यो दर्जा पानका लागि संस्थानमा शिक्षाको स्तरधेरै ऊंचा हुनु जरूरी मानिन्छ। यस प्रकारको यूनिवर्सिटी कास्टेटस बाकी यूनिवर्सिटीको प्रकार नैं हुन्छ , तर यी स्वायत्तताअधिक हासिल हुन्छ। यी न मात्र आफ्नो कोर्स र सिलेबस आफूडिजाइन गर्न सक्नुहुन्छ , तर आफ्नो एडमिशन र फीस सम्बन्धी नियमभी बनाउन सक्नुहुन्छ। इंडियन इंस्टिट्यूट अफ माइंस ( धनबाद ) , इंडियनइंस्टिट्यूट अफ साइंस ( बंगलूरु ) केही जानी - मानी डीम्ड यूनिवर्सिटीछन्।

प्राइवट यूनिवर्सिटी : उच्च शिक्षाका यस्ता संस्थान , जसको स्थापनाराज्य वा केन्द्रका कानुनका तहत कुनै स्पोन्सरिंग बडी द्वाराको जातीछ , प्राइवेट यूनिवर्सिटी कहलाउँछन्। यस्तो यूनिवर्सिटीजका नजिक यूजीसीकी मान्यता पनि हुन्छ , जसदेखि यी द्वारा दिए जाँदै डिग्रिहरु कोमान्यता मिल्दछ। पिलानी स्थित बिडला इंस्टिट्यूट अफ टेक्नलजीएंड साइंसलाई यस कैटिगरीमा रखा जा सक्छ।

नोट : देशमा कुल १२३ डीम्ड यूनिवर्सिटी छ।^[४] यीबाट ५४ मा पछिल्लापाँच सालमा यो दर्जा हासिल भएको छ। यीबाट धेरै यूनिवर्सिटीजलाई मान्यता दिनमा पारदर्शी प्रक्रिया होइन अपनाई गई , यस कारण यिनको मान्यतालाई लिएर हालमा विवाद उठ खडा भएको छ।