विश्वकर्मा

साधन, औजार, युक्ति र निर्माणका देवता विश्वकर्माका विषयमा विविध भ्रांति प्राप्त हुन्छन्। अधिकांशः विद्वान् विश्वकर्मा यस नामलाई एउटा उपाधि मात्र मान्दछन्, किनभने शास्त्र र संस्कृत साहित्यमा पनि समकालीन कतिपय विश्वकर्माको उल्लेख गरिएको छ। कालान्तरमा विश्वकर्मा एउटा उपाधि वा पदवी बन्न पुग्यो। यो भनाईको अर्थ विश्वकर्मा नामक मूलपुरुष अथवा आदिपुरुष थिएनन् भन्ने होइन, विद्वानहरू माझमा मत भेद यसमा पनि छ कि मूल पुरुष विश्वकर्मा कोबाट भए। केही एक विद्वान अङ्गिरा पुत्र सुधन्वालाई आदि विश्वकर्मा मान्दछन् त केही भुवन पुत्र भौवन विश्वकर्मालाई आदि विश्वकर्मा मान्दछन्, ऋग्वेदमा विश्वकर्मा सुक्तका नामले ११ ऋचाऐ लेखिएको छ। जसको प्रत्येक मन्त्रमा लेखेका छन् ऋषि विश्वकर्मा भौवन देवता आदि । यही सुक्त यजुर्वेद अध्याय १७, सुक्त मन्त्र १६बाट ३१सम्म १६ मन्त्रोमा आया छ ऋग्वेदमा विश्वकर्मा शब्दको एक बार इन्द्र अनि सुर्यको विशेषण बनेर पनि प्रयुक्त हुने/भयो छ। परवर्ती वेदहरूमा पनि विशेषण रूपमा यसका प्रयोग अज्ञत छैन यो प्रजापतिको पनि विशेषण बनेर आएकोछ। प्रजापति विश्वकर्मा विसुचित।

विश्वकर्मा
साधन, औजार, युक्ति र सृष्टि निर्माणका देवता
संबद्ध	देव
वासस्थान	विश्वकर्मा लोक
मन्त्र	ॐ नमो विश्वकर्मणे
हतियार	अथर्व वेद
पत्नी	विरोचन
सन्तान	मनु, मय, त्वष्ट,शिल्पी,दैवज्ञher daughterसंध्या shadow छाया,
बहान	राजहंस हात्ती

विश्वकर्मा

परन्तु महाभारतका खिल भाग सहित सबै पुराणकार प्रभात पुत्र विश्वकर्मालाई आदि विश्वकर्मा मानतहरू छन्। स्कंद पुराण प्रभात खण्डका निम्न श्लोकको भांति किंचित पाठ भेदबाट सबै पुराणहरूमा यो श्लोक मिल्दछः- बृहस्पते भगिनी भुवना ब्रह्मवादिनी । प्रभासस्य तस्य भार्या बसूनामष्टमस्य च । विश्वकर्मा सुतस्तस्यशिल्पकर्ता प्रजापतिः ।।१६।। महर्षि अङ्गिराका ज्येष्ठ पुत्र बृहस्पतिको बहन भुवना जो ब्रह्मविद्या जानने थियो उ अष्टम् वसु महर्षि प्रभासको पत्नी बनी र त्यससे सम्पूर्ण शिल्प विद्याका ज्ञाता प्रजापति विश्वकर्माको जन्म हुने/भयो। पुराणहरूमा कहीं योगसिद्धा, वरस्त्री नाम पनि बृहस्पतिको बहनको लेखेका छन्। शिल्प शास्त्रको गर्ता उ ईश विश्वकर्मा देवताहरूको आचार्य छ, सम्पूर्ण सिद्धिहरूको जनक छ,वह प्रभास ऋषिको पुत्र छ र महर्षि अङ्गिराका ज्येष्ठ पुत्रको भानजा छ। अर्थात अङ्गिराको दौहितृ (दोहिता) छ। अङ्गिरा कुलबाट विश्वकर्माको सम्बन्ध त सबै विद्वान स्वीकार गर्दछन्। जस प्रकार भारतमा विश्वकर्मालाई शिल्पशस्त्रको अविष्कार गरने वाला देवता माना जाता हे र सबै कारीगर तिनको पुजा गरते हे। त्यसै प्रकार चीनमा लु पानलाई बदइहरूको देवता मानिन्छ। प्राचीन ग्रन्थहरूका मनन-अनुशीलनबाट यो विदित हुन्छ कि जहाँ ब्रहा, विष्णु ओर महेशको वन्दना-अर्चना भएको छ, वही भनवान विश्वकर्मालाई पनि स्मरण-परिष्टवन गरिएको छ। " विश्वकर्मा" शब्दबाट नैं यो अर्थ-व्यंजित हुन्छ "विशवं कृत्स्नं गर्म व्यापारो वा यस्य सः"

अर्थातः जसको सम्यक् सृष्टि र गर्म व्यपार छ उ विशवकर्मा छ। यही विश्वकर्मा प्रभु छ, प्रभूत पराक्रम-प्रतिपत्र, विशवरूप विशवात्मा छ। वेदोमा " विशवतः चक्षुरुत विश्वतोमुखो विश्वतोबाहुरुत विश्वस्पात्" कहकर इनकी सर्वव्यापकता, सर्वज्ञता, शक्ति-सम्पन्ता र अनन्तता दर्शायी गयी छ। हमारा उद्देश्य त यहाँ विश्वकर्मा जीको परिचय गराना छ। माना धेरै विश्वकर्मा भए छन् र अघि चलेर विश्वकर्माका गुणहरूलाई धारण गर्ने वाला श्रेष्ठ पुरुषलाई विश्वकर्माको उपाधिबाट अलंकृत गरे जाने लगा छ भनें यो कुरा पनि मानी जानी चाहिए। हाम्रो भारतीय संस्कृतिका अन्तर्गत पनि शिल्प संकायो, कारखानो, उधोगहरू मॆ भगवान विशवकमॉको महतालाई प्रगत गर्दै प्रत्येक र्वग १७ सितम्बरलाई श्वम दिवसका रूपमा मनाता हे। यो उत्पादन-वृदि ओर राष्टीय समृध्दिका लागि एक संकलप दिवस छ। यो जय जवान, जय कुन ान, जय विज्ञान नारेलाई पनि श्वम दिवसको संकल्प समाहित गरे हुऐ छ। यो पर्व सोरवर्षका कन्या संर्कातिमा प्रतिवर्ष १७ सितम्बर विशवकर्मा-पुजाका रूपमा सरकारी अनि गैर सरकारी ईजीनियरिग संस्थानोमा बडे नैं हषौलासबाट सम्पन्न होता हे। मानिस भ्रम वश यस पर्वलाई विश्वकर्मा जयंति मानते हे। जो सर्वदा अनुचित हे। भाद्रपद शुक्ला प्रतिपदा कन्याको संक्राति (१७ सितम्बर), कार्तिक शुक्ला प्रतिपदा (गोवर्धन पूजा), भाद्रपद पंचमी (अङ्गिरा जयन्ति) मई दिवस आदि विश्वकर्मा-पुजा महोत्सव पर्व छ। यी पर्वोमा भगवान विश्वकर्मा जीको पुजा-अर्चना गरिन्छ।

भगवान् विश्वकर्माको वर्षभरिमा कतिपय पटक पूजा र महोत्सव मनाइन्छ। जस्तै भाद्रपद शुक्ल पक्षको प्रतिपदा तिंथिको महिमा महाभारतमा विशेषतः प्राप्त हुन्छ। यस दिन भगवान विश्वकर्माको पूजाअर्चना गरिन्छ। यो पूर्वोत्तर भारत, बङ्गाल र नेपालमा विशेष प्रसिद्ध पर्वका रूपमा आश्विन १ गते(कन्या सङ्क्रान्ति)का दिन मनाउने प्रचलन छ। भारतका कतिपय क्षेत्रमा गोरुतिहार(गोवर्द्धन पूजा)का दिन भगवान् विश्वकर्माको पूजाअर्चना (औजार-पूजा) गर्ने गरिन्छ। यसरी भगवान् विश्वकर्माको जयन्ती मनाउने क्रममा विद्वानहरूमाझ मतभेद छ। श्रुतिको वचन छ - विवाह, यज्ञ, गृहप्रवेश आदि कार्यमा अनिवार्य रूपले भगवान् विश्वकर्माको पूजा-आराधना गर्नुपर्दछ।

जगच्चक्षु विश्वकर्मन्नीश्वराय नमोनमः

वास्तुकला कार्य

द्वारका

विश्वकर्माले निर्माण गरेको कृष्णको सुवर्ण शहर द्वारका

विश्वकर्माले एकै रातमा द्वारका नगर बताएको बताइन्छ ।

पुष्पक विमान

विश्वकर्माले सुर्यको धुलोबाट पुष्पक विमान बनाएको बताइन्छ। सुर्यलाई उनको ज्वाइ मानिन्छ । यो विमान ब्रह्मालाई दिए। ब्रह्माले यो विमान कुबेरलाई दिए । कुबेरका भाइ रावण ले यो विमान कुबेरबाट खोसे ।

त्रिशुल

सुर्यको धुलोबाट त्रिशुल बनाइयो, र यो चक्र भगवान शिव लाई दिइयो।

सुदर्शन चक्र

सुर्यको धुलोबाट सुदर्शन चक्र बनाइयो, र यो चक्र भगवान विष्णुलाई दिइयो।

यो पनि हेर्नुहोस्

विश्वकर्मा पूजा