तारा (रामायण)

यो लेख चरित्रको बारेमा हो। यसै नाम को ब्रह्माण्डको लागि तारा हेर्नुहोस्।

तारा हिन्दू महाकाव्य रामायणमा वानरराज वालिकी पत्नी हुन् । ताराको बुद्धिमता, प्रत्युत्पन्नमतित्वता, साहस तथा आफ्नो पतिका प्रति कर्तव्यनिष्ठालाई सबै पौराणिक ग्रन्थहरूमा वर्णन गरिएको छ । तारालाई हिन्दू धर्मले पञ्चकन्याहरू मध्येकी एक मानिएको छ । पौराणिक ग्रन्थहरूमा पञ्चकन्याहरूका विषयमा भनिएको छ-

किष्किन्धाका महलमा लक्ष्मण , सुग्रीव र हनुमान तारालाई भेट्दै

अहिल्या, द्रौपदी सीता तारा मन्दोदरी तथा

पञ्चकन्या स्मरणित्यं महापातक नाशक॥

(अर्थात् अहिल्या, द्रौपदी, सीता, तारा तथा मन्दोदरी, यी पाँच कन्याहरूको प्रतिदिन स्मरण गर्नाले सारा पापहरू मेटिन्छन्)
तर पनि तारालाई मुख्य भूमिकामा वाल्मीकि रामायणमा केवल तीन ठाउँमा मात्र दर्शाइएको छ, तर त्यसको चरित्रले रामायणको कथालाई समझनेहरूका मनमा कहिले पनि नमेटिने छाप छोडेको छ । जसरी भएनी ताराको चरित्र मुख्य भूमिकामा छ, त्यो यस प्रकार छन्:-

• सुग्रीव र वालिका द्वितीय द्वंद्वभन्दा पहिले ताराको वालिलाई चेतावनी।
• वालिको वध पश्चात् ताराको विलाप।
• सुग्रीवकी पत्नी बने पश्चात् क्रोधित लक्ष्मणलाई शान्त गर्नु ।

जन्म

केही ग्रन्थहरूका अनुसार तारा देवताहरूका गुरु बृहस्पतिकी पौत्री थिइन् । एक कथाका अनुसार तारा समुद्र मन्थनका बेला चौध रत्नहरू मध्येकी एक अप्सरा थिइन् । वालि र सुषेण दुवै समुद्र मन्थनमा देवतागणको मदद गर्दै थिए । जब उनले तारालाई देखे दुइटैमा तिनलाई पत्नी बनाउने होड लाग्यो । वालि ताराको दायाँ पट्टी तथा सुषेण ताराको बायाँ पट्टी उभिए । तब भगवान विष्णुले विवाहको समयमा कन्याको दाहिने तर्फ वर र बायाँ तर्फ कन्यादान कर्ता हुन्छ भनेर फैसला गरे । अतः वालि ताराको पति तथा सुषेण तिनका पिता घोषित गरिए ।

वालिको वध

रामले सुग्रिवलाई वालीलाई मार्ने आश्वासन दिएकाले सुग्रीवले वालिलाई लडाईको लागि हाँक दिए । वालि हाँक सुनेर बाहिर आए दुइटैमा घमासान युद्ध भयो, किन भने दुवै भाइहरूको मुख तथा देह रचना समान थियो, यस कारण रामले को बालि हो र को सुग्रिव हो भनेर नचिनेका कारण आफ्नो बाण चलाएनन् । अन्ततः वालिले सुग्रीवलाई नराम्रोसँग परास्त गरेर टाडा भगाइ दिए । सुग्रीव निराश भएर फेरि रामको नजिक आए । रामले यस पल्ट लक्ष्मणलाई सुग्रीवको गलामा माला हाल्न लगाए, जसबाट त्यो द्वंद्वका बेला सुग्रीवलाई चिन्नमा गल्ती हुने छैन । सुग्रीवलाई वालिलाई पुन: हाँक दिनु भने ।

ताराको वालिलाई चेतावनी

सुग्रीवले किष्किन्धा गएर वालिलाई फेरी द्वंद्वका लागि हाँक दिए । जब वालिले दोबारा सुग्रीवको हाँक सुने पछि तिनको क्रोधको ठेगाना रहेन । तारालाई शायद यस कुराको बोध भएको थियो कि सुग्रीवलाई रामको संरक्षण हासिल छ किन भने एक्लै त सुग्रीव वालिलाई दोबारा हाँक दिने हिम्मत कदापि गर्दैन । अतः कुनै अनहोनीको भय देखेर ताराले वालिलाई सावधान गर्ने चेष्टा गरिन् । तिनले यहाँसम्म भनिन् कि सुग्रीवलाई किष्किन्धाको राजकुमार घोषित गर्नका लागि वालि तिनसँग सन्धि गरुन् । किन्तु वालिले यस संकाले कि तारा सुग्रीवको अनुचित पक्ष लिरहेकी छन्, तिनलाई दुत्कारे । किन्तु बालिले तारालाई यो आश्वासन दिए कि म सुग्रीवलाई मार्ने छैन मात्र त्यसलाई राम्रो सबक सिखाउनेछु ।

ताराको विलाप

ताराको काखमा मरणासन्न वालि, चित्रका बीचमा हनुमान

यस्तो मान्न्यता छ कि रामले वालिमा जो तीर चलाएका थिए त्यो एक साधारण तीर थियो, अर्थात् रामको ठुक्रोमा अनेकानेक अस्त्र थिए जिसले पल भरमा जीव त के पूर्णको पूर्ण सभ्यताको विनाश हुन सक्थ्यो, जस्तै ब्रह्मास्त्र इत्यादि। तर मर्यादा पुरुषोत्तम राम — जो कि विष्णुका अवतार थिए, र सर्वज्ञाता थिए —ले एक साधारण तीर यस कारण चलाए कि वालिको तुरन्त मृत्यु न होस् र मर्नुभन्दा पहिले त्यसलाई आफ्नो प्रश्नहरूको उत्तर राम्ररी प्राप्त हउन् ताकि त्यो शान्तिसँग प्राण त्याग गरोस् र मर्नुभन्दा पहिला त्यो स्वजनहरूलाई राम्ररी भेटोस् । वालिको वध भएको समाचार सुनेर तारा आफ्नो पुत्र अंगदसँग रणभूमि तर्फ भागीन् । बाटामा उनलाई रणदेखि भाग्दै आएका वानरहरू भेटिए । बाँदरहरूले तिनलाई अंगदलाई किष्किन्धा लिएर अंगदको राज्याभिषेक गरेर रामका प्रकोपदेखि बच्ने सल्लाह दिए । तर ताराले त्यस वानर समूहलाई आफ्नो साथमा लिएर मरणासन्न वालितर्फ प्रस्थान गरिन् । वहाँ गएर वालिको समक्ष ताराको विलाप अति महत्त्वपूर्ण छ किन भने मनुष्यका अतिरिक्त कुनै र प्राणी आफ्ना स्वजनको मरणमा यति विलाप गर्दैन । पहिले त ताराले मर्न लागेको वालिलाई अंगालो हालिन्, त्यस पश्चात् सुग्रीव तथा रामलाई खरी खोटी सुनाउँन थालिन् । हनुमानले मध्यस्थता गर्दै तारालाई समझाए र तिनलाई दर्शन शास्त्र सुनाए । यो एक अनूठा सन्दर्भ छ कि ताराले वालिको चितामा आफ्नो पनि प्राण त्याग्ने संकल्प लिइन् यसको अभिप्राय यो हो कि सती प्रथा हाम्रो समाजमा प्रचीन कालदेखि चली आएको छ । यस सन्दर्भमा यति नैं भन्नु उचित छ कि विलापको समयमा ताराले जो वचन भनिन् त्यस्तो वचन कुनै साधारण नारीले भन्न सक्दैनन् । तारालाई राजनीति तथा कूटनीतिको राम्रो ज्ञान थियो । यसै कारणले वानरहरूले जती भने पनि उनले अंगदको राज्याभिषेक नगराएर सुग्रीवलाई नैं राजा मनोनीत गरिन् । आफ्नो पुत्रमा कुनै प्रकारको आँच न आवस् भनेर ताराले सुग्रीवलाई आफ्नो स्वामी स्वीकार गरिन् ।

लक्ष्मणलाई शान्त गर्नु

तारा तथा सुग्रीव लक्ष्मणका साथमा

वालिको वध पश्चात् ताराले यही सुग्रीवलाई स्वामी स्वीकार गर्नु नै उचित ठानिन् किनभने उनले अंगदको रक्षा पनि गर्नु थियो । जब सुग्रीव राजोल्लासमा तल्लीन भएपछि रामलाई सीता खोज्ने वचन दिएको विर्सिए । सुग्रिवलाई आफ्नो वचन याद गराउन रामले लक्ष्मणलाई पठाए । लक्ष्मण त्यसै पनि निकै रिसालु स्वभावका थिए । उनले किष्किन्धाको राजधानी पम्पापुरमा आक्रमणको धावा बोल दिए। सुग्रीवलाई आफ्नो गल्तीको ज्ञान त भयो तर लक्ष्मणको सामना गर्ने हिम्मत आएन । सुग्रिवले तारासँग लक्ष्मणलाई शान्त गर्न आग्रह गरे । तारा निवासबाट मदोन्मत्त निस्किन् र लक्ष्मणलाई शान्त गरिन् । ताराले लक्ष्मणलाई महर्षि विश्वामित्रको उदाहरण दिएर यस्ता महात्मा पनि इन्द्रिय विषयका भोगहरूका अघाडी लाचार भएका थिए भने सुग्रीवको त बिसात नैं के त्यसमा पनि यि मनुष्य नभएर एक बाँदर हुन् । ताराले यो पनि वर्णन गरिन् कि सुग्रीवले चार दिशाहरूमा सेना एकत्रित गर्नका लागि दूत पठाई सकेका छन् । वाल्मीकि रामायण तथा अन्य भाषाहरूका रूपान्तरणहरूमा यो उल्लेख छ कि अधखोलेको नयन वाली मदोन्मत्त ताराका तर्कहरूलाई सुनेर लक्ष्मण अलि शान्त भए । त्यस पश्चात् सुग्रीव लक्ष्मण भएको ठाउँमा आए र सुग्रिवबाट सीतालाई खोज्ने आश्वासन पाएर लक्ष्मण फर्किए । रामायणका केही क्षेत्रीय रूपान्तरणहरूमा यो पनि दर्शाइएको छ कि जुन बखत लक्ष्मणले किष्किन्धाको राजधानीको राजमहलको गर्भागृहमा क्रोधित भएर प्रवेस गरेका थिए त्यस समय सुग्रीवका साथमा मदिरा-पान गर्न उनकी प्रथम पत्नी रूमा नभएर तारा थिइन् । भोग विलासमा ति दुइटै तल्लीन थिए । यसमा यो याद दिलाउन उचित हुन्छ कि रामसँग मैत्री गर्ने समयमा सुग्रीवले आफ्नो राज्य छिनिएको भन्दा पनि बालि द्वारा आफ्नो पत्नी रूमाको हरण भएकोमा दुःख प्रकट गरेका थिए । तर तारा जस्ता सहभागिनी (किन भने यस सन्दर्भमा पत्नी भन्न त उचित छैन होला) पाएर सुग्रीवले आफ्नो प्रीय पत्नी रूमालाई पनि विर्सेका थिए ।

तारा एक नारी

रामायणका धेरै रूपान्तरणहरूमा यो उल्लेख भएको छ कि जब मायावीसँग युद्ध गर्ने समयमा बालिलाई धेरै समय लाग्यो । धेरै समयसम्म बालि नफर्केको देखेर मायावीले बालिको बध गरेको सोची सुग्रीवले कन्दराको मुहानमा एक शिला लगाएर त्यसको द्वार बन्द गरिदिए । किष्किन्धा वापस आएर यस कुराको सूचना मन्त्रीहरूलाई दिए कि सायद बालिलाई मायावीले मारेछ । त्यो सुनेर मंत्रणा गरी मन्त्रीहरूले सुग्रीवलाई किष्किन्धाको राजा चुने र प्रकट रूपले विधवा भएकी तारा आफ्नो पतिका भाईकी पत्नी स्वीकृत भईन् । यस प्रथालाई न त वाल्मीकि रामायणमा न त्यसको क्षेत्रीय रूपान्तरणहरूमा पापको दर्जा दिइएको छ । तरजब वालि मायावीको वध गरेर वापस किष्किन्धा आउँछ र क्रोधका कारण सुग्रीवलाई देश-निकालो दिन्छ र त्यसकी पत्नी रूमालाई हरण गर्छ । किष्किन्धाकाण्डमा सुग्रीव-राम मिलापका बेला राम यसलाई घोर पापको संज्ञा दिन्छन् । वालिको वध पछि पनि तारा पुनः सुग्रीवकी पत्नी बनिन् । सायद त्यस कालको समाजमा बहु-पत्नी तथा बहु-पति (द्रौपदी) प्रथाको चलन स्वीकार्य रहेको थियो ।