छोटा नागपुर पठार

छोटा नागपुर पठार
छोटा नागपुर पठार
	Landscape in Chiraundi village of Morabadi, Ranchi.
सर्वोच्च बिन्दु
उचाइ	१,३५० मी (४,४३० फिट)
निर्देशाङ्क	२३°२१′उ॰ ८५°२०′पू॰ / २३.३५०°N ८५.३३३°Eनिर्देशाङ्कहरू: २३°२१′उ॰ ८५°२०′पू॰ / २३.३५०°N ८५.३३३°E
नामकरण
नामको भाषा	Nagpuri
भूगोल
	Map of the Chota Nagpur ecoregion
स्थान	Jharkhand, West Bengal, Chhattisgarh, Odisha and Bihar

छोटा नागपुर पठार पूर्वी भारतको एउटा पठार हो, जसले झारखण्ड राज्यका साथै छत्तीसगढ, ओडिशा, पश्चिम बङ्गाल र बिहारको छेउछाउका भागहहरू समेट्छ। पठारको उत्तर र पूर्वमा इन्डो-गङ्गाको मैदान र दक्षिणमा महानदीको बेसिन अवस्थित छ। छोटा नागपुर पठारको कुल क्षेत्रफल लगभग ६५,००० वर्ग किलोमिटर (२५,००० वर्ग माइल) छ।।^[१]

व्युत्पत्ति सम्पादन गर्नुहोस्

नागपुर नाम सम्भवतः देशको यस भागमा शासन गर्ने नागवंशीहहरू बाट लिइएको हो। छोटा (हिन्दीमा सानो ) रांचीको बाहिरी भागमा रहेको "चुईटा" गाउँको गलत नाम हो, जसमा नागवंशीहहरू को पुरानो किल्लाको अवशेषहहरू छन्।^[२]^[३]

गठन सम्पादन गर्नुहोस्

दामोदर नदी छोटा नागपुर पठारबाट बग्छ

छोटा नागपुर पठार एक महाद्वीपीय पठार हो — सामान्य जमिन भन्दा माथिको जमिनको व्यापक क्षेत्र। पठार पृथ्वी भित्र गहिरो कार्य गर्ने शक्तिहरू को महाद्वीपीय उत्थान द्वारा बनाईएको हो।^[४] गोन्डवाना सब्सट्रेटहहरू ले पठारको प्राचीन उत्पत्तिको प्रमाण दिन्छ। यो डेक्कन प्लेटको भाग हो, जुन क्रेटासियसको समयमा दक्षिणी महाद्वीपबाट मुक्त भएको 50 मिलियन वर्षको यात्रामा जानको लागि यूरेशियन महाद्वीपसँगको टक्करबाट अवरुद्ध भएको थियो। डेक्कन पठारको उत्तरपूर्वी भाग, जहाँ यो पारिस्थितिक क्षेत्र बस्छ, यूरेशियासँग सम्पर्कको पहिलो क्षेत्र थियो।^[५]

डिभिजनहरू सम्पादन गर्नुहोस्

छोटा नागपुर पठारमा तीन चरणहरू छन्। सबैभन्दा उच्च चरण पठारको पश्चिमी भागमा छ, जहाँ पठारको रुपमा प्याट्सलाई स्थानीय रुपमा भनिन्छ, ९१० देखि १,०७० मिटर (३,००० देखि ३,५०० फिट) समुद्र सतह माथि। उच्चतम बिन्दु १,१६४ मिटर (३,८१९ फिट)। अर्को भागमा पुरानो राँची र हजारीबाग जिल्लाहरू र पुरानो पलामु जिल्लाका केही भागहरू समावेश छन्, तिनीहरूलाई साना प्रशासनिक एकाइहरूमा विभाजन गर्नु अघि। सामान्य उचाइ ६१० मिटर (२,००० फिट)। प्रमुख जिनिसिक पहाडहरूसँग अनडुलेटिंगमा टोपोग्राफी, प्रायः रुपरेखामा गुम्बज जस्तै। पठारको सबैभन्दा तल्लो चरण लगभग ३०० मिटर (१,००० फिट) को औसत स्तरमा छ।। यसले पुरानो मानभूम र सिंहभूम जिल्लाहरू समेट्छ। अग्ला पहाडहरू यस खण्डको उल्लेखनीय भाग हुन् - पारसनाथ पहाडहरू १,३७० मिटर (४,४८० फिट) को उचाइमा पुग्छन्। र डाल्मा हिल्स १,०३८ मिटर (३,४०७ फिट)।^[२] ठुलो पठार धेरै सानो पठार वा उप पठारमा उपविभाजित छ।

पाट क्षेत्र सम्पादन गर्नुहोस्

१,००० मिटर (३,३०० फिट) को औसत उचाइ भएको पश्चिमी पठार माध्य समुद्र सतह माथि छत्तीसगढको सुरगुजा जिल्लाको पठारमा मिल्छ। समतल शीर्ष पठार, स्थानीय रुपमा प्याट्स भनेर चिनिन्छ स्तर सतह र तिनीहरूको शिखर स्तर अनुसार तिनीहरू एउटै ठुलो पठारको भाग हो देखाउँछ।^[६] उदाहरणहरूमा नेतरहट पाट, जमिरा पाट, खमर पाट, रुदनी पाट र अन्य समावेश छन्। यस क्षेत्रलाई पश्चिमी राँची पठार पनि भनिन्छ। यो डेक्कन बेसाल्ट लाभाबाट बनेको मानिन्छ।^[७]

रांची पठार सम्पादन गर्नुहोस्

दशम पठारमा पर्छ

राँची पठार छोटा नागपुर पठारको सबैभन्दा ठुलो भाग हो। यस भागमा पठार सतहको उचाइ लगभग ७०० मी (२,३०० फिट) छ र क्रमशः दक्षिण-पूर्व तर्फ सिंहभूम (पहिलेको सिंहभूम जिल्ला वा अहिले कोल्हान डिभिजन भनिन्छ) को पहाडी र अधुरो क्षेत्रमा झर्छ।^[८] पठार अत्यधिक विच्छेदन गरिएको छ। दामोदर नदी यहाँबाट निस्कन्छ र दरार उपत्यकाबाट बग्छ।^[४] उत्तरमा यो हजारीबाग पठारबाट दामोदर खाटले अलग गरेको छ।^[७] पश्चिममा पठारको समूह छ जसलाई प्याट भनिन्छ।^[४]

राँची पठारको छेउमा धेरै झरनाहरू छन् जहाँ पठारको सतह माथिबाट आउने नदीहरूले झरनाहरू बनाउँछन् जब तिनीहरू पठारको तीव्र ढलानबाट ओर्लिन्छन् र उल्लेखनीय रुपमा कम उचाइको क्षेत्रमा प्रवेश गर्छन्। उत्तर करो नदीले १७ मी (५६ फिट) गठन गरेको छ राँची पठारको दक्षिणी मार्जिनमा अग्लो फेरुआघग झरना। त्यस्ता झरनाहरूलाई स्कार्प फल्स भनिन्छ। राँची नजिकैको सुवर्णरेखा नदीमा हुन्द्रु झरना (७५ मिटर), राँचीको पूर्वमा कांची नदीमा रहेको दसम झरना (३९.६२ मिटर), सांख नदी (राँची पठार) मा रहेको सदनी झरना (६० मिटर) स्कर्प झरनाका उदाहरण हुन्। कहिलेकाहीँ विभिन्न आयामका झरनाहरू बन्छन् जब सहायक नदीहरू ठुला उचाइहरूबाट मास्टर स्ट्रिममा जोडिएर झुन्डिएका उपत्यकाहरू बनाउँछन्। राजरप्पा (१० मिटर) मा, राँची पठारबाट आउँदै गरेको भेरा नदी दामोदर नदीको माथि संगमको बिन्दुमा झुण्डिएको छ। जोन्हा फल्स (२५.९ मिटर) यस श्रेणीको झरनाको अर्को उदाहरण हो। गुंगा नदी यसको मुख्य धारा, ररु नदी (राँची शहरको पूर्वमा) माथि झुण्डिएको छ र उक्त झरना बनाउँछ।^[९]

हजारीबाग पठार सम्पादन गर्नुहोस्

हजारीबाग पठार प्रायः दुई भागमा विभाजित हुन्छ - उच्च पठार र तल्लो पठार। यहाँ माथिल्लो पठारलाई हजारीबाग पठार र तल्लो पठारलाई कोडर्मा पठार भनिन्छ। हजारीबाग पठार जसमा हजारीबाग सहर बनेको छ लगभग ६४ किमी (४० माइल) छ पूर्वबाट पश्चिम र २४ किमी (१५ माइल) ६१० मी (२,००० फिट) को औसत उचाइको साथ उत्तरबाट दक्षिण। उत्तर-पूर्वी र दक्षिणी अनुहारहहरू प्रायः अचानक हुन्छन्; तर पश्चिममा यो साँघुरो र बिस्तारै सिमरिया र जबराको छेउमा झर्छ जहाँ यो दक्षिणमा घुम्छ र तोरी परगना हुँदै राँची पठारसँग जोड्छ।^[१०] यो सामान्यतया दामोदर खाट द्वारा राँची पठार देखि अलग छ।^[७]

हजारीबाग पठारको पश्चिमी भागले दक्षिणमा दामोदर ड्रेनेज र उत्तरमा लिलाजन र मोहना नदीहरू बीचको फराकिलो जलाधार बनाउँछ। यस क्षेत्रका अग्लो पहाडहरूलाई कसियातु, हेसातु र हुडु गाउँहरू भनिन्छ, र दक्षिण १८० मी (६०० फिट) अगाडि बढ्छ। पठारको सामान्य स्तर भन्दा माथि। अगाडि पूर्वमा दक्षिणी अनुहार दामोदर नदीसम्मको लामो स्पर परियोजनाहरू छन् जहाँ यो अश्वा पहाडमा समाप्त हुन्छ, उचाइ ७५१ मिटर (२,४६५ फिट)। पठारको दक्षिण-पूर्वी कुनामा ९ ९३२ मिटर (३,०५७ फिट) ) मा जिलिंगा पहाड छ।। Mahabar Jarimo ६६६ मी (२,१८५ फिट) मा र Barsot मा ६६० मी (२,१८० फिट) पूर्वमा अलग्गै उभिनुहोस्, र पठार सेन्ड्रेलीको उत्तर-पश्चिम किनारामा ६७० मी (२,२१० फिट) मा र महुदा ७३४ मी (२,४०९ फिट) मा सबैभन्दा प्रमुख विशेषताहरू हुन्। पठारमा पृथक, हजारीबाग सहरको छेउमा चार पहाडहरू छन् जसमध्ये सबैभन्दा अग्लो चेन्दवार ८६० मी (२,८१० फिट) वटा छ।। सबै पक्षहरूमा यसको एकदमै अचानक दाग छ, दक्षिण-पूर्वमा मात्र परिमार्जन गरिएको छ। दक्षिणमा यो लगभग ६७० मी (२,२०० फिट) को एक झटका मा झर्छ बोकारो नदीको ओछ्यानमा, जिलिंगा पहाड मुनि। यस पठारको उत्तरबाट हेर्दा पहाडहरूको दायरा देखिन्छ, ^[१०] जसको फेदमा (कोडर्मा पठारमा) ग्रान्ड ट्रंक रोड र NH 2 (नयाँ NH19 ) चल्छ।

कोडर्मा पठार सम्पादन गर्नुहोस्

कोडर्मा पठारलाई हजारीबाग तल्लो पठार ^[१०]^[११] वा चौपारण-कोदेर्मा-गिरिघी उप-पठार पनि भनिन्छ।^[१२]

कोडर्मा पठारको उत्तरी अनुहार, बिहारको समतल क्षेत्रहरू भन्दा माथि, पहाडहरूको दायरा जस्तो देखिन्छ, तर वास्तवमा यो पठारको किनार हो, २४० मिटर (८०० फिट) गया मैदानको स्तरबाट। पूर्वतिर यो उत्तरी किनाराले गयाका सहायक नदीहरू र बराकर नदीका टाउकोहहरू बीच एक राम्रो परिभाषित जलक्षेत्र बनाउँछ, जसले कोडर्मा र गिरिडिह जिल्लाहहरू लाई पूर्व दिशामा पार गर्दछ। पूर्वमा यस पठारको ढलान एकहरू प र कोमल छ र दक्षिण-पूर्वमा बग्ने नदी पार गरेर सन्थाल परगनासम्म जारी छ र बङ्गालको तल्लो मैदानमा बिस्तारै लोप हुन्छ। पठारको पश्चिमी सिमाना लीलाजन नदीको गहिरो खाटले बनेको छ। दक्षिणी सिमानाले माथिल्लो पठारको अनुहार समावेश गर्दछ, जहाँसम्म यसको पूर्वी चट्टान छ, जहाँ केही दूरीको लागि एक तल्लो र अविभाज्य जलाधार पूर्वतर्फ पारसनाथ पहाडको पश्चिमी स्पर्ससम्म बग्दछ। यस तल्लो रेखाको दक्षिणतर्फको ढल जमुनिया नदी हुँदै दामोदरसम्म पुग्छ।^[१०]

दामोदर कुण्ड सम्पादन गर्नुहोस्

दामोदर बेसिनले राँची र हजारीबाग पठारको बीचमा एउटा कुण्ड बनाउँछ जुन तिनीहहरू को हालको किनारहहरू मा ठुलो भाँचिएको थियो, जसले गर्दा बीचको जमिन ठुलो गहिराइमा डुब्न थाल्यो र संयोगवश करणपुरा, रामगढ र बोकारो कोइलाफिल्डहहरू द्वारा विखण्डनबाट जोगियो। दामोदर उपत्यकाको उत्तरी सिमाना हजारीबाग पठारको दक्षिण पूर्वी कुनासम्म ठाडो छ। कुण्डको दक्षिणमा दामोदर रामगढ नपुगेसम्म राँची पठारको छेउमा रहन्छ, त्यसपछि उत्तर-पूर्व तिर फर्केर दाहिने हातमा फराकिलो र समतल उपत्यका निस्कन्छ जसमा सुवर्णरेखाले घुसपैठ गर्न थाल्छ, गोलाको दक्षिणमा सिंहपुर पहाडसम्म यसलाई दक्षिणतिर मोडिन्छ। थप पूर्वमा दामोदर नदी छोटा नागपुर पठारको सबैभन्दा तल्लो चरणको मानभूम सेक्टरमा राम्रोसँग बग्छ।^[१०]

पलामु सम्पादन गर्नुहोस्

पलामु डिभिजन सामान्यतया छोटा नागपुर पठारको वरपरका क्षेत्रहहरू भन्दा कम उचाइमा अवस्थित छ। पूर्वमा राँची पठार डिभिजनमा घुस्छ र डिभिजनको दक्षिणी भाग पाट क्षेत्रसँग मिल्छ। पश्चिममा छत्तीसगढको सुरगुजा हाईल्यान्ड र उत्तर प्रदेशको सोनभद्र जिल्ला छन्। सोन नदीले डिभिजनको उत्तर-पश्चिमी कुनामा छुन्छ र त्यसपछि लगभग ७२ किलोमिटर (४५ माइल) को लागि राज्य सीमा बनाउँछ।। यस क्षेत्रको सामान्य प्रणाली पूर्व र पश्चिमतिर बग्ने पहाडहहरू को समानान्तर दायराहहरू को शृङ्खला हो जसबाट उत्तर कोयल नदी बग्छ। यस क्षेत्रमा दक्षिणतर्फका पहाडहहरू अग्लो छन्, र चारैतिर अग्ला पहाडहहरू ले घेरिएको रमणीय र एकान्त कप जस्तो छेछरी उपत्यका। लोध फल्स १५० मिटर (४९० फिट) यी पहाडहहरू बाट, यसलाई छोटा नागपुर पठारमा सबैभन्दा उच्च झरना बनाउँदै। नेतरहाट र पाकीपाट पठार भौतिक हरू पमा पाट क्षेत्रका भाग हुन्।^[१३]^[१४]

मानभुम-सिंहभुम सम्पादन गर्नुहोस्

पश्चिम बङ्गालको पुरुलिया जिल्लाको जोयचण्डी पहाड

छोटा नागपुर पठारको सबैभन्दा तल्लो चरणमा, मानभुम क्षेत्रले पश्चिम बङ्गालको वर्तमान पुरुलिया जिल्ला, र धनबाद जिल्ला र झारखण्डको बोकारो जिल्लाको केही भागहहरू , र सिंहभूम क्षेत्रले झारखण्डको कोल्हान डिभिजनलाई व्यापक हरू पमा समेट्छ। मानभूम क्षेत्रको सामान्य उचाइ लगभग ३०० मिटर (१,००० फिट) छ र यसमा छरिएका पहाडहहरू भएको अधुरो भूमि समावेश छ - बागमुंडी र अजोध्या दायरा, पञ्चकोट र झाल्डा वरपरका पहाडहहरू प्रमुख हुन्।^[१५] पश्चिम बङ्गालको छेउछाउको बांकुरा जिल्लालाई "पूर्वमा बङ्गालको मैदान र पश्चिममा छोटा नागपुर पठारहहरू बीचको जोड्ने लिंक" भनेर वर्णन गरिएको छ।^[१६] बर्धमान जिल्लाको आसनसोल र दुर्गापुर उपविभागको बारेमा पनि त्यस्तै भन्न सकिन्छ।

सिंहभूम क्षेत्रमा धेरै पहाडी र भाँचिएको देश छ। सम्पूर्ण पश्चिमी भाग ९१० मिटर (३,००० फिट) सम्म बढेको पहाडी शृङ्खलाहहरू को समूह हो। दक्षिण-पश्चिममा। जमशेदपुर खुला पठारमा छ, १२० देखि २४० मिटर (४०० देखि ८०० फिट) समुद्र सतह भन्दा माथि, यसको दक्षिणमा उच्च पठारको साथ। पूर्वी भाग धेरैजसो पहाडी छ, यद्यपि पश्चिम बङ्गालको सिमाना नजिक यो एक जलोढ़ मैदानमा समतल छ।^[१७] सिंहभूम क्षेत्रमा उपत्यकाको एकान्तरमा पहाडहहरू , भिरालो पहाडहहरू , पहाडको भिरालोमा गहिरो जङ्गल र नदीको बेसिनहहरू मा, तुलनात्मक हरू पमा समतल वा अग्लो देशका केही भागहहरू छन्। क्षेत्रको केन्द्रमा पहाडी दायराहहरू ले घेरिएको माथिल्लो पठार समावेश छ। पूर्वमा सुवर्णरेखा नदीदेखि चाइबासाको पश्चिममा अङ्गारबिरा दायरासम्म फैलिएको यो पट्टी निकै उर्वर क्षेत्र हो। सार्दा वन एसियाकै उत्कृष्ट साल वन भएको मानिन्छ।^[१८]

जलवायु सम्पादन गर्नुहोस्

छोटा नागपुर पठारमा आकर्षक हावापानी छ। वर्षको पाँचदेखि छ महिनासम्म, अक्टोबरदेखि दिनहहरू घमाइलो र रमाइलो हुन्छन्। डिसेम्बरमा औसत तापमान २३ °से (७३ °फे) हो। रातहहरू चिसो हुन्छन् र धेरै ठाउँहहरू मा जाडोमा तापक्रम चिसो बिन्दुभन्दा तल झर्न सक्छ। अप्रिल र मेमा दिनको तापक्रम ३८ °से (१०० °फे) नाघेर जान सक्छ तर यो धेरै सुख्खा छ र छेउछाउको मैदानहहरू मा जस्तै घिनलाग्दो छैन। वर्षाको मौसम (जूनदेखि सेप्टेम्बर) रमाइलो हुन्छ।^[१९] छोटा नागपुर पठारमा वार्षिक औसत १,४०० मिलिमिटर (५५ इन्च) वर्षा हुन्छ।, जुन जुन र अगस्ट बीचको मनसुन महिनाहहरू मा भारतको धेरै जसो वर्षावन क्षेत्रहहरू भन्दा कम छ।^[२०]

पारिस्थितिकी सम्पादन गर्नुहोस्

साल हरू खहहरू ( शोरिया रोबस्टा ) छोटा नागपुर पठारको जङ्गलमा पाइन्छ

छोटा नागपुर सुख्खा पर्णपाती वन, एक उष्णकटिबंधीय र उपोष्णकटिबंधीय सुख्खा फराकिलो वन पारिस्थितिक क्षेत्र, पठारलाई समेट्छ। पारिस्थितिक क्षेत्रको क्षेत्रफल १,२२,१०० वर्ग किलोमिटर (४७,१०० वर्ग माइल), झारखण्ड राज्यको अधिकांश भाग र ओडिशा, पश्चिम बङ्गाल, बिहार, छत्तीसगढ, उत्तर प्रदेश, र मध्य प्रदेशको छेउछाउका भागहहरू समेट्छ।

इकोरेजन वरपरका क्षेत्रहहरू भन्दा सुक्खा छ, जसमा पूर्वी घाटहहरू र दक्षिणमा सतपुरा दायराहहरू समावेश गर्ने पूर्वी हाईल्यान्डहहरू आर्द्र पातलो वनहहरू र पूर्व र उत्तरमा तल्लो भूभागहहरू मा तल्लो गङ्गाको मैदानहहरू आर्द्र पातलो वनहहरू समावेश छन्।

पठार विभिन्न प्रकारका बासस्थानहहरू ले ढाकिएको छ जसमध्ये साल वन प्रमुख छ। पठार पलामाउ टाइगर रिजर्व र प्राकृतिक बासस्थानका अन्य ठुला ब्लकहहरू को घर हो जुन भारतमा बाघ र एसियाली हात्तीहहरू को ठुलो जनसङ्ख्याका लागि बाँकी रहेका केही शरणस्थानहहरू मध्ये एक हो।^[५]

जङ्गलहहरू सुक्खादेखि भिजेको र २५ मिटर (८२ फिट) सम्म पुग्छन् अग्लो। पठार केही ठाउँमा दलदल पनि छ र अन्य भागहहरू मा बाँसको घाँसे मैदान र होलार्रेना र डोडोनिया जस्ता झाडीहहरू ले ढाकिएको छ। पठारको वनस्पति यसको वरिपरि रहेको भारतको ओसिलो भागहहरू भन्दा फरक छ र यसमा अग्लाया ह्यास्लेटियाना र मधुका लाङ्गीफोलिया र बुटिया मोनोस्पर्मा जस्ता लोपोन्मुख वनस्पति प्रजातिहहरू समावेश छन् ।

बाघ, एसियाली हात्ती, चार सिङ्गे मृग (टेट्रासेरस क्वाड्रिकोर्निस ), कालो हरिण ( एन्टिलोप सर्भिकाप्रा ), चिंकारा ( गजेला बेनेट्टी), ढोले जङ्गली कुकुर ( कुओन एल्पाइनस ) र स्लोथ भालु ( मेलुरसस उर्सिनस ) पाइन्छ भने यहाँ केही जनावरहहरू पाइन्छ। खतरा कम फ्लोरिकन ( Eupodotis indica ), भारतीय ग्रे हर्नबिल र अन्य हर्नबिल।

पठारमा रहेको आधाभन्दा बढी प्राकृतिक वन चरनका लागि खाली गरिएको छ र पठारमा उत्खनन कार्यको मात्राले आन्दोलनलाई बाधा पुर्‍याएको छ र त्यसैले हात्ती, बाघ लगायतका वन्यजन्तुको अस्तित्वमा बाधा पुगेको छ।

संरक्षित क्षेत्रहहरू सम्पादन गर्नुहोस्

लगभग 6 ६,७२० वर्ग किलोमिटर (२,५९० वर्ग माइल) सम्मिलित पारिस्थितिक क्षेत्रको प्रतिशत संरक्षित क्षेत्र भित्र छ 1997 मा। सबैभन्दा ठुलो पलामाउ टाइगर रिजर्व र सञ्जय राष्ट्रिय निकुञ्ज हो।^[२१]

भीमबन्ध वन्यजीव अभयारण्य, बिहार (680 किमी ^२ )
दलमा वन्यजीव अभयारण्य, झारखण्ड (630 किमी ^२ )
गौतम बुद्ध वन्यजीव अभयारण्य, बिहार (110 किमी ^२ )
हजारीबाग वन्यजीव अभयारण्य, झारखण्ड (450 किमी ^२ )
कोडर्मा वन्यजीव अभयारण्य, झारखण्ड (180 किमी ^२ )
लावालोंग वन्यजीव अभयारण्य, झारखण्ड (410 किमी ^२ )
पलामाउ टाइगर रिजर्व, झारखण्ड (१,३३० किमी ^२ )
रामनबागन वन्यजीव अभयारण्य, पश्चिम बङ्गाल (150 किमी ^२ )
सञ्जय राष्ट्रिय निकुञ्ज, मध्य प्रदेश (1,020 km ², जसको एक भाग नर्मदा उपत्यकाको सुख्खा पर्णपाती वन पारिस्थितिक क्षेत्रमा छ)
सेमरसोट वन्यजीव अभयारण्य, छत्तीसगढ़ (470 किमी ^२ )
सिम्लीपाल राष्ट्रिय निकुञ्ज, ओडिशा (420 किमी ^२ )
सप्तज्य वन्यजीव अभयारण्य, ओडिशा (२० किमी ^२ )
तमोर पिंगला वन्यजीव अभयारण्य, छत्तीसगढ़ (600 किमी ^२ )
टोपचाँची वन्यजीव अभयारण्य, झारखण्ड (४० किमी ^२ )

खनिज स्रोतहहरू सम्पादन गर्नुहोस्

छोटा नागपुर पठार अभ्रक, बक्साइट, तामा, चुनढुङ्गा, फलाम र कोइला जस्ता खनिज स्रोतहहरू को भण्डार गृह हो।^[४] दामोदर उपत्यका कोइलाले धनी छ र यसलाई देशको कोकिङ कोलको प्रमुख केन्द्र मानिन्छ। २,८८३ वर्ग किलोमिटर (१,११३ वर्ग माइल) मा फैलिएको केन्द्रीय बेसिनमा विशाल कोइला भण्डारहहरू पाइन्छ।। बेसिनका महत्त्वपूर्ण कोइला क्षेत्रहहरू झरिया, रानीगन्ज, पश्चिम बोकारो, पूर्वी बोकारो, रामगढ, दक्षिण करणपुरा र उत्तर करणपुरा हुन्।^[२२]

यो पनि हेर्नुहोस् सम्पादन गर्नुहोस्

छोटा नागपुर डिभिजन
भारतको पारिस्थितिक क्षेत्र

सन्दर्भहहरू सम्पादन गर्नुहोस्

↑ "Chhota Nagpur Plateau", mapsofindia, मूलबाट २००९-०९-१७-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २०१०-०५-०२।
↑ ^२.० ^२.१ Sir John Houlton, Bihar, the Heart of India, pp. 127-128, Orient Longmans, 1949.
↑ "CHOTA NAGPUR: A NOMENCLATURE IN CONTRADICTION", researchgate।
↑ ^४.० ^४.१ ^४.२ ^४.३ Geography By Yash Pal Singh, अन्तिम पहुँच २०१०-०५-०२। उद्दरण त्रुटी: Invalid <ref> tag; name "yashplasingh" defined multiple times with different content
↑ ^५.० ^५.१ "Chhota-Nagpur dry deciduous forests", The Encyclopaedia of Earth, अन्तिम पहुँच २०१०-०५-०२।
↑ Perspectives in geomorphology By Hari Shanker Sharma, अन्तिम पहुँच २०१०-०५-०२।
↑ ^७.० ^७.१ ^७.२ "Jharkhand Overview", मूलबाट २००९-०४-१०-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २०१०-०५-०२। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २००९-०४-१० मिति
↑ "Effects of Urbanisation on ground water in Ranchi.", अन्तिम पहुँच २०१०-०५-०२। ^{[dead link]}
↑ Physical Geography: Hydrosphere By K. Bharadwaj, अन्तिम पहुँच २०१०-०५-०२।
↑ ^१०.० ^१०.१ ^१०.२ ^१०.३ ^१०.४ Hazaribagh By Edward Lister, अक्टोबर २००९, अन्तिम पहुँच २०१०-०५-०२। उद्दरण त्रुटी: Invalid <ref> tag; name "lister" defined multiple times with different content
↑ "Natural Resources Data Management System", Ministry of Science and Technology, Govt. of India, मूलबाट २०१०-०९-२५-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २०१०-०५-०२। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २०१०-०९-२५ मिति
↑ "Forest Resources Survey, Hazaribagh 2004", मूलबाट २०१४-१०-२८-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २०१०-०५-०२।
↑ Sir John Houlton, p. 159
↑ "Gazetteer of Palamu District", मूलबाट २०११-०७-२१-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २०१०-०५-०४।
↑ Sir John Houlton, p. 170
↑ O’Malley, L.S.S., ICS, Bankura, Bengal District Gazetteers, pp. 1-20, 1995 reprint, Government of West Bengal
↑ Sir John Houlton, p. 165
↑ "The West Singhbhum District", मूलबाट २०११-०७-१३-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २०१०-०४-२०।
↑ Sir John Houlton, p. 126
↑ "Damodar Valley", About the Region – Damodar Basin, Ministry of Environments and Forests, मूलबाट २००७-०९-२७-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २००८-०५-२५।
↑ Wikramanayake, Eric; Eric Dinerstein; Colby J. Loucks; et al. (2002). Terrestrial Ecoregions of the Indo-Pacific: a Conservation Assessment. Island Press; Washington, DC. pp. 321-322
↑ "Mineral Resources and Coal Mining", मूलबाट २०११-०८-१५-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २०१०-०५-०३।

थप पढाइ सम्पादन गर्नुहोस्

गुप्ता, सत्य प्रकाश। छोटानागपुर पठारको जनजाति: एथनो-पोषण र औषधीय क्रस-सेक्शन। आदिवासी बिहार शृङ्खलाका भूमि र मानिसहहरू , नं. ३. [पटना] : सरकार बिहार, कल्याण विभाग, 1974।
Icke-Schwalbe, लिडिया। छोटा नागपुरमा डाइ मुन्डा अण्ड ओराओन - गेस्चिच्टे, विर्टस्चाफ्ट अण्ड गेसेल्स्चाफ्ट, अभान्डलुन्जेन अण्ड बेरिचटे डेस स्टाटलिचेन सङ्ग्रहालय für Völkerkunde Dresden, Band 40; Akademie-Verlag, बर्लिन 1983
मुखोपाध्याय, सुभाषचन्द्र। सुवर्णरेखा बेसिनको जियोमोर्फोलॉजी: छोटा नागपुर पठार, पूर्वी भारत। [बर्दवान]: बर्दवान विश्वविद्यालय, 1980।
सिन्हा, वीरेन्द्र के. सुरुङको अन्त्यमा लाइट: छोटानागपुर पठारमा पूर्तितर्फको यात्रा सामाजिक-आर्थिक-सांस्कृतिक-प्रशासनिक-राजनीतिक विकासको गतिशीलतामा अध्ययन। [सं.: sn, 1991।
सिन्हा, VNP छोटा नागपुर पठार: बस्ती भूगोलमा एक अध्ययन। नयाँ दिल्ली: KB प्रकाशन, 1976।
चक्रवर्ती DK (1994c)। छोटानागपुर पठार र बङ्गाल बेसिन को पुरातत्व। मा: जेएम केनोयर (एड। ), सुमेर देखि मेलुहा: जर्ज एफ डेल्स जूनियर को सम्झना मा पुरातत्व दक्षिण र पश्चिम एसिया को योगदान, विस्कॉन्सिन पुरातत्व रिपोर्ट, खंड 3, pp। २५३–२५९। म्याडिसन: मानवविज्ञान विभाग, विस्कॉन्सिन विश्वविद्यालय
गोस्वामी प्रोदिप्तो (२०२०)। छोटा नागपुरको अनटोल्ड स्टोरी: इट्स जर्नी विथ द कोलोनियल आर्मी १७६७-१९४७। चेन्नई नोट: प्रेस, २०२०

बाह्य लिङ्कहहरू सम्पादन गर्नुहोस्

छोटा नागपुर पठारसँग सम्बन्धित चित्र तथा श्रव्यदृश्यहरू विकिमिडिया कमन्समा रहेको छ।

ढाँचा:Ecoregions of India

[maps-1] "Chhota Nagpur Plateau", mapsofindia, मूलबाट २००९-०९-१७-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २०१०-०५-०२।

[houlton-2] २.० ^२.१ Sir John Houlton, Bihar, the Heart of India, pp. 127-128, Orient Longmans, 1949.

[3] "CHOTA NAGPUR: A NOMENCLATURE IN CONTRADICTION", researchgate।

[yashplasingh-4] ४.० ^४.१ ^४.२ ^४.३ Geography By Yash Pal Singh, अन्तिम पहुँच २०१०-०५-०२। उद्दरण त्रुटी: Invalid <ref> tag; name "yashplasingh" defined multiple times with different content

[ecoregion-5] ५.० ^५.१ "Chhota-Nagpur dry deciduous forests", The Encyclopaedia of Earth, अन्तिम पहुँच २०१०-०५-०२।

[6] Perspectives in geomorphology By Hari Shanker Sharma, अन्तिम पहुँच २०१०-०५-०२।

[overview-7] ७.० ^७.१ ^७.२ "Jharkhand Overview", मूलबाट २००९-०४-१०-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २०१०-०५-०२। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २००९-०४-१० मिति

[8] "Effects of Urbanisation on ground water in Ranchi.", अन्तिम पहुँच २०१०-०५-०२। ^{[dead link]}

[9] Physical Geography: Hydrosphere By K. Bharadwaj, अन्तिम पहुँच २०१०-०५-०२।

[lister-10] १०.० ^१०.१ ^१०.२ ^१०.३ ^१०.४ Hazaribagh By Edward Lister, अक्टोबर २००९, अन्तिम पहुँच २०१०-०५-०२। उद्दरण त्रुटी: Invalid <ref> tag; name "lister" defined multiple times with different content

[11] "Natural Resources Data Management System", Ministry of Science and Technology, Govt. of India, मूलबाट २०१०-०९-२५-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २०१०-०५-०२। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २०१०-०९-२५ मिति

[12] "Forest Resources Survey, Hazaribagh 2004", मूलबाट २०१४-१०-२८-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २०१०-०५-०२।

[13] Sir John Houlton, p. 159

[14] "Gazetteer of Palamu District", मूलबाट २०११-०७-२१-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २०१०-०५-०४।

[15] Sir John Houlton, p. 170

[16] O’Malley, L.S.S., ICS, Bankura, Bengal District Gazetteers, pp. 1-20, 1995 reprint, Government of West Bengal

[17] Sir John Houlton, p. 165

[forest-18] "The West Singhbhum District", मूलबाट २०११-०७-१३-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २०१०-०४-२०।

[19] Sir John Houlton, p. 126

[20] "Damodar Valley", About the Region – Damodar Basin, Ministry of Environments and Forests, मूलबाट २००७-०९-२७-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २००८-०५-२५।

[21] Wikramanayake, Eric; Eric Dinerstein; Colby J. Loucks; et al. (2002). Terrestrial Ecoregions of the Indo-Pacific: a Conservation Assessment. Island Press; Washington, DC. pp. 321-322

[22] "Mineral Resources and Coal Mining", मूलबाट २०११-०८-१५-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २०१०-०५-०३।

[१]

[२]

[३]

[४]

[५]

[६]

[७]

[८]

[९]

[१०]

[११]

[१२]

[१३]

[१४]

[१५]

[१६]

[१७]

[१८]

[१९]

[२०]

[२१]

[२२]