भारतीय उपमहाद्वीपमा विज्ञान र प्रविधिको इतिहास
प्राचीन भारतीय विज्ञान तथा प्रविधिलाई बुझ्नका लागि पुरातत्व र प्राचीन साहित्यको सहारा लिनु पर्दछ। प्राचीन भारतको साहित्य अत्यन्त विपुल एवं विविधतासम्पन्न छ। यसमा धर्म, दर्शन, भाषा, व्याकरण आदि का अतिरिक्त गणित, ज्योतिष, आयुर्वेद, रसायन, धातुगरम, सैन्य विज्ञान आदि पनि वर्ण्यविषय रहेका हुन्।
प्राचीन भारतका प्रमुख शास्त्र
सम्पादन गर्नुहोस्प्राचीन समयमा न आफसेट प्रिंटिंगको मशीने थिए, न स्क्रिन प्रिटिंग गर्न लाई इंटरनेट नै थिए जहाँ हर कुनै विषयमा असंख्य सूचनाहरू उपलब्ध हुन्छन्। र पनि प्राचीन कालका ऋषि-मुनिहरूले आफ्नो पुरुषार्थ, ज्ञान र शोधका सहायताले धेरै शास्त्रहरूको रचना गरे र त्यसलाई विकसित पनि गरे। यीबाट केही प्रमुख शास्त्रहरूको विवेचन प्रस्तुत छ-
आयुर्वेदशास्त्र
सम्पादन गर्नुहोस्आयुर्वेद शास्त्रको विकास उत्तरवैदिक कालमा भयो। यस विषयमा अनेक स्वतन्त्र ग्रन्थहरूको रचना भएको छ। भारतीय परम्पराका अनुसार आयुर्वेदको रचना सबैभन्दा पहिला ब्रह्माले गरे ब्रह्माले प्रजापति लाई, प्रजापतिले अश्विनी कुमारहरूलाई र फेरि अश्विनी कुमारहरूले यस विद्यालाई इन्द्रलाई प्रदान गरे। इन्द्र द्वारा नैं यो विद्या सम्पूर्ण लोकमा विस्तारित भएको हो। यसलाई चार उपवेदहरू मध्येको एक मानिएको छ।
केही विद्वानहरूका अनुसार यो ऋग्वेदको उपवेद हो भनेंकेहीको मान्नु यो छ कि यो ‘अथर्ववेद’को उपवेद हो। आयुर्वेदका मुख्य तीन परम्पराहरू छन्- भारद्वाज, धनवन्तरी र काश्यप। आयुर्वेद विज्ञानका आठ अङ्ग छन्- शल्य, शालाक्य, कायचिकित्सा, भूतविधा, कौमारमृत्य, अगदतन्त्रा, रसायन र वाजीकरण। चरक संहिता, सुश्रुत संहिता, काश्यप संहिता यसका प्रमुख ग्रन्थ हुन् जसमा पछि अनेक विद्वानहरू द्वारा व्याख्याहरू लेखिएको थियो।
आयुर्वेदका सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण ग्रन्थ चरकसंहिताका बारेमा यस्तो मानिन्छ कि मूल रूपले यो ग्रन्थ आत्रेय पुनर्वसुका शिष्य अग्निवेशले लेखेका थिए। चरक ऋषिले यस ग्रन्थलाई संस्कृतमा रूपान्तरित गरे। यस कारण यसको नाम चरक संहिता भएको बताइन्छ कि पतंजलि नैं चरक थिए। यस ग्रन्थको रचनाकाल ईं. पू. पाँचौं शताब्दी मानिन्छ।
रसायनशास्त्र
सम्पादन गर्नुहोस्रसायनशास्त्रको प्रारम्भ वैदिक युगदेखि मानिएको छ। प्राचीन ग्रन्थहरूमा रसायनशास्त्रका ‘रस’को अर्थ हुन्थ्यो-पारद। पारदलाई भगवान शिवको वीर्य मानिएको छ। रसायनशास्त्रका अन्तर्गत विभिन्न प्रकारका खनिजहरूको अध्ययन गरिन्थ्यो। वैदिक कालसम्म अनेक खनिजहरूको खोज हो चुकी थियो तथा तिनको व्यावहारिक प्रयोग पनि हुन लागेको थियो। तर यस क्षेत्रमा सबैभन्दा धेरै काम नागार्जुन नामक बौद्ध विद्वानले गरे। तिनको काल लगभग २८०-३२० ई. थियो। उनले एक नयाँ खोजको जसमा पारेका प्रयोगदेखि तामा इत्यादि धातुहरूलाई सुनमा बदल्न सकिन्थ्यो।
रसायनशास्त्रका केही प्रसिद्ध ग्रन्थहरूमा एक छन् रसरत्नाकर। यसका रचयिता नागार्जुन थिए। यसका कुल आठ अध्याय थिए तर चार नैं हामीलाई प्राप्त हुन्छन्। यसमा मुख्यत: धातुहरूका शोधन, मारण, शुद्ध पारद प्राप्ति तथा भस्म बनाउने विधिहरूको वर्णन मिल्दछ।
प्रसिद्ध रसायनशास्त्री श्री गोविन्द भगवतपाद जो शंकराचार्यका गुरु थिए, द्वारा रचित ‘रसहृदयतन्त्र’ ग्रन्थ पनि पर्याप्त लोकप्रिय छ। यसका अतिरिक्त रसेन्द्रचूडामणि, रसप्रकासुधाएर रसार्णव, रससार आदि ग्रन्थ पनि रसायनशास्त्रका ग्रन्थहरूमा नैं गनिन्छन्।
ज्योतिषशास्त्र
सम्पादन गर्नुहोस्ज्योतिष वैदिक साहित्यको नैं एक अङ्ग हो। यसमा सूर्य, चन्द्र, पृथ्वी, नक्षत्र, ऋतु, मास, अयन आदिको स्थितिहरूमा गंभीर अध्ययन गरिएको छ। यस विषयमा हामीलाई ‘वेदार्घैं ज्योतिष’ नामक ग्रन्थ प्राप्त हुन्छ। यसका रचनाको समय १२०० ई. पू. मानिएको छ। आर्यभट्ट ज्योतिष गणितका सबैभन्दा ठूला विद्वानका रूपमा मानिन्छन्। यिनको जन्म ४७६ ई.मा पटना (कुसुमपुर)मा भएको थियो। मात्र २३ वर्षको उमेरमा यिनले ‘आर्यभट्टीय’ नामक प्रसिद्ध ज्योतिष ग्रन्थको रचना गरे यस ग्रन्थमा पूरा १२१ श्लोक छन्। यसलाई चार खण्डहरूमा बाँडिएको छ- गीतिकापाद, गणितपाद, कालक्रियापाद र गोलपाद।
वराहमिहिरका उल्लेखका बिना त भारतीय ज्योतिषको चर्चा अधूरी छ। यिनको समय छैठो शताब्दी ई.का आरम्भको छ। इन्होंने चार प्रसिद्ध ग्रन्थहरूको रचना गरे- पंचसिद्धान्तिका, वृहज्जातक, वृहदयात्रा तथा वृहत्संहिता जो ज्योतिषलाई बुझ्नमा मदद गर्दछ।
गणितशास्त्र
सम्पादन गर्नुहोस्प्राचीन कालदेखि नैं भारतमा गणितशास्त्रको विशेष महत्त्व रहेकोछ। यो सबै जान्दछन् कि शून्य एवं दशमलवको खोज भारतमा नैं भएको हो। यो भारत द्वारा विश्वलाई दिइएको अनमोल देन हो। यस खोजले गणितीय जटिलताहरूलाई खत्म गरिदियो। गणितशास्त्रलाई मुख्यत: तीन भागहरूमा बाँडिएको छ। अंकगणित, बीजगणित र रेखागणित।
वैदिक कालमा अंकगणित आफ्नो विकसित स्वरूपमा स्थापित थियो। ‘यजुर्वेद’मा एकदेखि लिएर १० खरब सम्मको सङ्ख्याहरूको उल्लेख मिल्दछ। यी अंकहरूलाई वर्णहरूमा पनि लिखा सकिन्थ्यो।
बीजगणितको साधारण अर्थ छ, अज्ञात सङ्ख्याको ज्ञात सङ्ख्याका साथ समीकरण गरेर अज्ञात सङ्ख्यालाई जान्न। अङ्ग्रेजीमा यसलाई नैं अलजेब्रा भनिएको छ। भारतीय बीजगणितका अविष्कारमा विवाद थियो। केही विद्वानहरूको मान्नु थियो यसका अविष्कारको श्रेय यूनानी विद्वान दिये फान्तसलाई छ। परन्तु अब यो साबित भइसकेको छ कि भारतीय बीजगणितको विकास स्वतन्त्र रूपले भएकोछ र यसको श्रेय भारतीय विद्वान आर्यभट्ट (४४६ ई.)लाई जान्छ।
रेखागणितको अविष्कार पनि वैदिक युगमा नैं भएको थियो। यस विद्याको प्राचीन नाम छ- शुल्वविद्या वा शुल्वविज्ञान। अनेक पुरातात्विक स्थलहरूको उत्खननमा प्राप्त यज्ञशालाहरू, वेदिकाहरू, कुण्ड इत्यादिलाउनई हेर्ने तथा यिनको अध्ययन गर्नमा हामी पाउँछन् कि यिनको निर्माण रेखागणितका सिद्धान्तमा गरिएको छ। ब्रह्मस्फुट सिद्धान्त, नवशती, गणिततिलक, बीजगणित, गणितसारसंग्रह, गणित कौमुदी इत्यादि गणित शास्त्रका प्रमुख ग्रन्थ छन्।
कामशास्त्र
सम्पादन गर्नुहोस्भारतीय समाजमा पुरुषार्थको पर्याप्त महत्त्व हुन्छ। पुरुषार्थ चार छन्- धर्म, अर्थ, काम, मोक्ष। कामको यसमा तेस्रो स्थान छ। सर्वप्रथम नन्दीले १००० अध्याहरूको ‘कामशास्त्र’ लिखा जसलाई बाभ्रव्यले १५० अध्याहरूमा संक्षिप्त रूपमा लेखे कामशास्त्रदेखि सम्बन्धित सबैभन्दा प्रसिद्ध ग्रन्थ छ ‘कामसूत्र’।
इसकी रचना वात्स्यायनले गरेको थियो। यस ग्रन्थमा ३६ अध्याय छन् जसमा भारतीय जीवन पद्धतिका बारेमा बताइएको छ। यसमा ६४ कलाहरूको रोचक वर्णन छ। यसका अतिरिक्त एक अर्को प्रसिद्ध ग्रन्थ छ ‘कुहनीमत’ जो एक लघुकाव्यका रूपमा छ। कोक्कक पण्डित द्वारा रचित रतिरहस्यलाई पनि बेहद इच्छा गरे जाताछ।
संगीतशास्त्र
सम्पादन गर्नुहोस्भारतीय परम्परामा भगवान शिवलाई संगीत तथा नृत्यको प्रथम अचार्य भनिएको छ। भनिन्छका नारदले भगवान शिवदेखि नैं संगीतको ज्ञान प्राप्त गरेको थियो। यस विषयमा अनेक ग्रन्थ प्राप्त हुन्छन् जस्तै नारदशिक्षा, रागनिरूपण, पंचमसारसंहिता, संगीतमकरन्द आदि।
संगीतशास्त्रका प्रसिद्ध आचार्हरूमा मुख्यत: उमामहेश्वर, भरत, नन्दी, वासुकि, नारद, व्यास आदिको गिनती हुन्छ। भरतका नाटयशास्त्रका अनुसार गीतको उत्पत्ति जहाँ सामवेददेखि भएको छ, त्यहीं यजुर्वेदले अभिनय (नृत्य)को प्रारम्भ गरे।
धर्मशास्त्र
सम्पादन गर्नुहोस्प्राचीन कालमा शासन व्यवस्था धर्म आधारित थियो। प्रमुख धर्म मर्मज्ञहरू वैरवानस, अत्रि, उशना, कण्व, कश्यप, गार्ग्य, च्यवन, बृहस्पति, भारद्वाज आदिले धर्मका विभिन्न सिद्धान्तहरू एवं रूपहरूको विवेचनाको छ। पुरुषार्थका चार चरणहरूमा यसको स्थान पहिलो छ।
उत्तर कालमा लेखियो सङ्ग्रह ग्रन्थहरूमा तत्कालीन समयको सम्पूर्ण धार्मिक व्यवस्थाको वर्णन मिल्दछ। स्मृतिग्रन्थहरूमा मनुस्मृति, याज्ञवल्कय स्मृति, पराशर स्मृति, नारदस्मृति, बृहस्पतिस्मृतिमा लोकजीवनका सबै पक्षहरूको धार्मिक दृष्टिकोणदेखि व्याख्या गरिएको छ तथा केही नियम पनि प्रतिपादित गरिए छन्।
अर्थशास्त्र
सम्पादन गर्नुहोस्चार पुरुषार्थोमा अर्थको अर्को स्थान छ। महाभारतमा वर्णित छ कि ब्रह्माले अर्थशास्त्रमा एक लाख विभागहरूका एक ग्रन्थको रचना गरे यसका पछि शिव (विशालाक्ष)ले दस हजार, इन्द्रले पाँच हजार, बृहस्पतिले तीन हजार, उशनसले एक हजार विभागहरूमा यसलाई संक्षिप्त गरे।
अर्थशास्त्रका अन्तर्गत केवल वित्त सम्बन्धी चर्चाको नैं उल्लेख गरिएको छैन। वरन राजनीति, दण्डनीति र नैतिक उपदेसहरूको पनि वृहद वर्णन मिल्दछ। अर्थशास्त्रको सबैभन्दा प्रसिद्ध ग्रन्थ छ कौटिल्यको अर्थशास्त्र। यसको रचना चाणक्यले गरेको थियो। चाणक्यको जीवन काल चतुर्थ शताब्दीका आस-नजिकमानिन्छ।
कौटिल्य अर्थशास्त्रमा धर्म, अर्थ, राजनीति, दण्डनीति आदिको विस्तृत उपदेश छ। यसलाई १५ अधिकरणहरूमा बाँडिएको छ। यसमा वेद, वेदांग, इतिहास, पुराण, धार्मशास्त्र, अर्थशास्त्र, ज्योतिष आदि विद्याहरूका साथ अनेक प्राचीन अर्थशास्त्रीहरूका मतहरूका साथ विषयलाई प्रतिपादित गरिएको छ। यसका अतिरिक्त अन्य महत्त्वपूर्ण ग्रन्थ छ कामन्दकीय नीतिसार, नीतिवाक्यामृत, लघुअर्थनीति इत्यादि।
अन्य शास्त्र
सम्पादन गर्नुहोस्न्यायशास्त्र, योगशास्त्र, वास्तुशास्त्र, नाट्यशास्त्र, काव्यशास्त्र, अलङ्कारशास्त्र, नीतिशास्त्र आदि