नानाजी देशमुख

चण्डिकादास अमृतराव देशमुख नानाजी देशमुख (११ अक्टोबर १९१६ - २७ फेब्रुअरी २०१०), भारतका एक समाज सुधारक र राजनीतिज्ञ थिए।उनले शिक्षा, स्वास्थ्य र ग्रामीण आत्मनिर्भरताका क्षेत्रमा काम गरे । उनलाई मरणोपरान्त भारत सरकारद्वारा २०१९ मा भारतको सर्वोच्च नागरिक पुरस्कार भारत रत्न प्रदान गरिएको थियो। उनी भारतीय जनसंघका नेता र राज्यसभाका सदस्य पनि थिए।

भारत रत्न राष्ट्र ऋषि नानाजी देशमुख
भारतको २०१७ टिकटमा देशमुख
संसद सदस्य, लोकसभा
कार्यकाल १९७७–१९७९
पूर्वाधिकारी	चन्द्र भालमणि तिवारी
उतराधिकारी	चन्द्र भालमणि तिवारी
निर्वाचन क्षेत्र	बलरामपुर, उत्तर प्रदेश
संसद सदस्य, राज्यसभा
कार्यकाल २२ नोभेम्बर १९९९ – २१ नोभेम्बर २००५
निर्वाचन क्षेत्र	मनोनीत
व्यक्तिगत विवरण
जन्म	चण्डिकादास अमृतराव देशमुख (१९१६-१०-११)११ अक्टोबर १९१६ कडोली, परभणी जिल्ला, हैदराबाद राज्य, ब्रिटिश भारत (हालको कडोली, हिंगोली जिल्ला, महाराष्ट्र, भारत)
मृत्यु	२७ फेब्रुअरी २०१०(2010-02-27) (उमेर ९३) चित्रकूट, सतना जिल्ला, मध्य प्रदेश, भारत
राष्ट्रियता	भारतीय
राजनीतिक दल	भारतीय जनसंघ
मातृ शिक्षाप्रतिष्ठान	बिट्स पिलानी
पुरस्कार	भारत रत्न (जनवरी २०१९) पद्म विभूषण (१९९९)

प्रारम्भिक जीवन

नानाजीको जन्म ११ अक्टोबर १९१६ मा मराठी-भाषी देशस्थ ऋग्वेदी ब्राह्मण परिवारमा भएको थियो।कडोली मा, जुन हिंगोली जिल्ला को एउटा सानो सहर हो। पढाइका लागि पैसा जुटाउन उनले तरकारी बेच्ने काम गरे । उनी सीकर मा हाई स्कूल गए, जहाँ सीकर का रावराजाले उनलाई छात्रवृत्ति दिए। उनले बिर्ला कलेज (अहिले बिर्ला स्कूल, पिलानी)) मा अध्ययन गरे।सोही वर्ष उहाँ राष्ट्रिय स्वयंसेवक संघ (RSS) मा पनि सामेल हुनुभयो।

महाराष्ट्रमा जन्मिए पनि उनको गतिविधिको क्षेत्र राजस्थान र उत्तर प्रदेश थियो। तत्कालीन आरएसएस प्रमुख एम. एस गोलवलकर ले उनलाई " प्रचारक" (पूर्ण-समय कार्यकर्ता) को रूपमा गोरखपुर (यूपी) पठाउनुभयो। उहाँ सम्पूर्ण उत्तर प्रदेशको ''सहप्रान्त प्रचारक'' बन्नु भयो (जुन अहिले RSS को आठौं ''प्रान्त'' भएको छ)।

11 अक्टोबर 2017 मा, IARI, नयाँ दिल्लीमा नानाजी देशमुखको जन्म शताब्दी समारोहमा नानाजी देशमुखलाई पुष्पहार अर्पण गर्दै प्रधानमन्त्री, श्री नरेन्द्र मोदी

राजनीतिक जीवन

जब प्रतिबन्ध हट्यो र राजनीतिक संगठन बनाउने निर्णय गरियो, भारतीय जनसंघ अस्तित्वमा आयो। देशमुखलाई गोलवलकरले उत्तर प्रदेश मा भारतीय जनसंघको महासचिवको जिम्मेवारी लिन आग्रह गरेका थिए।

उत्तर प्रदेशमा, बीजेएसले उपाध्यायको दृष्टि, अटल बिहारी वाजपेयी को वक्तृत्व कौशल र देशमुखको संगठनात्मक कार्यबाट बल प्राप्त गर्यो र यो राज्यको राजनीतिमा एक महत्त्वपूर्ण खेलाडीको रूपमा उभिय।

देशमुखले आफ्ना पार्टीका सहकर्मीहरूसँग मात्र नभई आफ्ना विरोधीहरूसँग पनि सधैं राम्रो सम्बन्ध राख्थे। देशमुखको हातबाट धेरै पराजय भोग्नुभएका गुप्ताले उहाँलाई निरन्तर सम्मान दिनुभयो र उहाँलाई 'नाना फडणविस' भन्नुभयो। डा. राम मनोहर लोहियासँगको उनको सम्बन्धले भारतीय राजनीतिको दिशा बदल्यो। एक पटक उनले लोहियालाई बीजेएस कार्यकर्ता सम्मेलन मा निमन्त्रणा दिए जहाँ उनले उपाध्यायलाई पहिलो पटक भेटे र यस संघले कांग्रेस र यसको कुशासनको पर्दाफास गर्न बीजेएसलाई अन्य समाजवादी पार्टीहरूसँग नजिक ल्यायो। लोहिया र देशमुखको सङ्गठनले १९६७ राज्य विधानसभा चुनाव पछि उत्तर प्रदेशमा पहिलो गैर-कांग्रेस गठबन्धन सरकारको नेतृत्व गर्‍यो। विनोबा भावे द्वारा सुरु गरिएको भूदान आन्दोलनमा देशमुख सक्रिय रूपमा सहभागी थिए। पछि, नारायण आफै र जनता पार्टी सरकारको नेतृत्वमा प्रधानमन्त्री बनेका मोरारजी देसाई ले उनलाई उद्योगको मन्त्रिपरिषद्को प्रस्ताव गरे, तर देशमुखले त्यसलाई अस्वीकार गरे। इमर्जेन्सी खारेज भएपछि सन् १९७७ मा भएको निर्वाचनमा देशमुख उत्तर प्रदेशको बलरामपुर लोकसभा निर्वाचन क्षेत्रबाट सहज मतान्तरले विजयी भएका थिए।

नारायणले "संपूर्ण क्रान्ति" को आह्वान गर्दा देशमुखले यस आन्दोलनलाई पूर्ण समर्थन दिएर प्रतिक्रिया दिए। उहाँलाई राज्यसभा मा एनडीए सरकार द्वारा १९९९ मा राष्ट्रको लागि उनको सेवाको मान्यतामा मनोनीत गरिएको थियो।

पुरस्कार र मान्यता

उनलाई सन् २०१९ (मरणोपरान्त) मा सर्वोच्च नागरिक पुरस्कार भारत रत्न र सन् १९९९ मा दोस्रो सर्वोच्च नागरिक पुरस्कार पद्मविभूषण प्रदान गरिएको थियो।

मृत्यु

देशमुखको २७ फेब्रुअरी २०१०मा उनले स्थापना गरेको चित्रकूट ग्रामोदय विश्वविद्यालय को परिसरमा निधन भयो। उनी केही समयदेखि अस्वस्थ थिए र उपचारका लागि दिल्ली लैजान अस्वीकार गरेका थिए । उनले आफ्नो शरीर नयाँ दिल्लीको दधिची देहदान संस्थालाई दिए जुन स्वीकार गरियो, र उनको शव चिकित्सा अनुसन्धान को लागि अखिल भारतीय चिकित्सा विज्ञान संस्थान पठाइएको थियो।