झिझिया

झिझिया नेपाल र भारतको मिथिला तथा भोजपुरा क्षेत्रको एक सांस्कृतिक लोक नृत्य हो। यो नाच विशेष रूपमा असोज महिनामा विजयादशमी चाडको समयमा प्रदर्शन गरिन्छ। यो नाच देवी दुर्गाप्रति भक्ति अर्पण गर्न तथा आफ्नो परिवार, बालबच्चा र समाजलाई बोक्सी र कालो जादूबाट बचाउनको लागि गरिन्छ।

झिझिया

महिलाहरू झिझिया नृत्य प्रदर्शन गर्दै
मूल नाम	झिझिया ঝিঝিয়া 𑂕𑂱𑂕𑂱𑂨𑂰
विधा	लोक नृत्य
साधन(हरू)	झ्याम्टा, ढोल
उत्पति	मिथिला र भोजपुरा क्षेत्र (भारत र नेपाल)

घटस्थापनाको दिनदेखि विजयादशमीसम्म लगातार दश साँझसम्म महिला र युवतीहरूले पाँचदेखि पन्ध्र जनाको समूहमा टाउकोमा माटोको घैँटो राखेर घुमाएर नाच्ने गरिन्छ। घैँटोभित्र बलिरहेको दियो र घैँटोमा धेरै प्वालहरू बनाइएको हुन्छ। घैँटोमा रहेको प्वाल गणना गर्न बोक्सी सफल भएमा नर्तकीको तुरुन्तै मृत्यु हुने जनविश्वास छ।

उत्पत्ति सम्बन्धित लोककथा

मौखिक रूपमा संस्कृति पुस्तादेखि अर्को पुस्तामा हस्तान्तरण भएको हुनाले नृत्य शैलीको उत्पत्तिको बारेमा सही जानकारी छैन। नृत्यसँग सम्बन्धित एउटा लोककथा अनुसार कुनै समय चित्रसेन नामका राजा थिए। उनको पत्नी-रानी कालो जादू मा माहिर थिइन्। उनी उमेरमा राजाभन्दा धेरै कान्छी थिइन् । यद्यपि शाही दम्पती निःसन्तान थिए। त्यसैले, राजाले आफ्नो भतिजा बालरूचीलाई उत्तराधिकारी बनाउने निर्णय गरे। रानी बालरूचीसँग मोहित थिइन् र उनले बालरूचीलाई धेरै पटक आफ्नो प्रेममा फसाउन प्रयास गरिन् तर प्रत्येक पटक असफल भइन्।

एक दिन, रानीले हार मनिन् र बालरूचीसँग बदला लिने निर्णय गरिन्। उनले आफ्नो कालो जादू प्रयोग गरेर बिरामी भएको नाटक गरिन्। राजाले उनको उपचारको लागि आयुर्वेदिक चिकित्सकलाई खटाए तर रानीको जादूको विरुद्धमा आयुर्वेदिक औषधि असफल भयो। त्यसपछि उनले राजालाई भनिन् कि यदि उनी बालरूचीको रगतमा नुहाईन् भने उनी फेरि ठीक हुन सक्छिन्। राजा त्यो उपचारको विरुद्धमा हिचकिचाए तर उनी आफ्नी पत्नीलाई माया गर्थे र उनको जीवन बचाउन चाहन्थे, त्यसैले उनले सिपाहीहरूलाई बालरूचीलाई मारेर उनको रगत ल्याउन आदेश दिए।

राजकुमारप्रतिको प्रेमका कारण शाही सैनिकहरूले बालरूचीलाई मार्न सकेनन् र उनलाई जंगलमा मुक्त गर्ने निर्णय गरे। बरु तिनीहरूले राजकुमारको रगतको रूपमा हिरणको रगत ल्याए, जसमा रानीले नुहाएर फेरि ठीक भइन्। जंगलमा बालरूचीले एउटी वृद्धालाई भेटे, जो एक शक्तिशाली बोक्सी थिइन्। बालरूची भोकाएको र आश्रयको खाँचो भएको हुनाले उसले ती महिलासँग रात बिताउन केही खानेकुरा र ठाउँ मागे। महिलाले उहाँलाई दया र उसलाई अपनाउने निर्णय गरिन्। उनी र बालरूची सँगै बस्न थाले। एक दिन राजा र रानी जङ्गलबाट जाँदै थिए, राजाको पालकी बोक्नेहरू मध्ये एकको मृत्यु भयो । अर्को पालकी वाहकको लागि जंगलमा मानिसको खोजी गर्दा बालरूची भेटियो। यद्यपि, रानी र राजा दुवैले बालरूचीलाई चिन्न सकेनन्।

राजाको यात्रा फेरि जारी रहँदा राजाले एउटा गीत गुनगुनाउन थाले तर केही बोल बिर्सिए । धेरै कोसिस गर्दा पनि राजाले गीतको बोल याद गर्न सकेनन् । त्यसपछि राजाले नयाँ पालकी वाहकले बाँकी लाइनहरू गाएको सुने। राजासँगै एक जनालाई मात्र गीतको शब्द थाहा थियो र त्यो व्यक्ति बालरूची थियो। यसरी उनले बालरूचीलाई चिने । त्यसबेला रानीले पनि दोषी महसुस गरिन् र उनले र राजा दुवैले बालरूचीसँग माफी मागिन् र उनलाई दरबारमा फर्किन आग्रह गरिन। बालरूचीले उनीहरूसँगै फर्कने निर्णय गरे, जसले पुरानो बोक्सीलाई धेरै रिस उठ्यो। उनले बालरूचीमाथि जादुई मन्त्र प्रदर्शन गर्न थालिन्, जसले बालरूचीलाई चोट पुर्‍यायो। बालरूचीलाई चोट लाग्नुको पछाडि कुनै कालो जादू छ भनी रानीले बुझिन्। त्यसोभए, उनले पनि पुरानो बोक्सीको मन्त्रको सामना गर्न जादू प्रदर्शन गर्न थालिन्। रानी र बूढी बोक्सीको जादुई लडाइँ भयो, जसमा पुरानो बोक्सी पराजित भए पछि राजा, रानी र बालरूची दरबारमा फर्किए।

बालरूचीलाई फेरि राजाको उत्तराधिकारी घोषणा गरियो र रानीले बालरूचीको रक्षाको लागि प्रत्येक वर्ष तान्त्रिक अनुष्ठान गर्न आदेश दिइन्। त्यसपछि यो अनुष्ठानलाई आम जनताले पनि अपनाए र आफ्नो सन्तान र परिवारको रक्षाका लागि गर्न थाले।

प्रदर्शन

यो नृत्य मिथिला र भोजपुरी क्षेत्रका महिलाहरूद्वारा प्रदर्शन गरिन्छ जुन वर्तमान समयमा भारतीय राज्य बिहार र नेपालको मधेश प्रदेशमा अवस्थित छ। यो नृत्य घटस्थापनाको दिनदेखि विजयादशमीसम्म हरेक साँझ नाच्ने गरिन्छ। आफ्ना बालबालिका र समाजलाई बोक्सीबाट जोगाउन यो नाच गर्ने जनविश्वास छ। यो विश्वास गरिन्छ कि एक परिवारमा बोक्सीको जादूको प्रभावलाई कम गर्न अनुष्ठान सुरु गरिएको थियो। महिलाहरू टाउकोमा माटोको भाँडो लिएर नाच्छन्। भाँडोभित्र धेरै प्वालहरू बनाइन्छ र त्यस घैँटोभित्र बलिरहेको दियो राखिन्छ।

दशैंको पहिलो दिन तीर्थस्थलमा नाचगान गरेपछि औपचारिक रूपमा झिजिया सुरु हुन्छ। झिजिया नाचको औपचारिक सुरुवातपछि घरघर गएर नाच देखाउने चलन छ। त्यसपछि नर्तकहरूले घरको मालिकसँग अन्तिम दिन भेटीको लागि अन्न र खानाको लागि सोध्छन्। विजयादशमीको दिन, अन्तिम प्रार्थना गरिन्छ र जम्मा भएको अन्न र पैसालाई भोजको आयोजना गर्न प्रयोग गरिन्छ।

झिझिया गीत

झिझिया नाचको आफ्नै प्रकारको गीत र लय छ। झिझिया गीत गाउने क्रममा एक निश्चित स्थानमा गोलो गोलो घुमेर नृत्य गरिन्छ। भौगौलिक क्षेत्र अनुसार गीतहरू मैथिली वा भोजपुरीमा छन्। गीतमा ढोल र झ्याम्टा जस्ता लोक वाद्ययन्त्रसहितको सङ्गीतमा नाचगान गर्दा दुई प्रकारका गीतहरू गाइन्छ। पहिलो देवी दुर्गाको प्रशंसामा गाइन्छ भने दोस्रो गीत बोक्सी र कालो जादूविरुद्ध सुरक्षाको लागि गाइने गरिन्छ।

मैथिली भाषामा झिझिया गीतको एउटा पद, नेपाली अनुवाद सहित तल दिइएको छ:

तोहरे भरोसे ब्रह्म बाबा, झिझिया बनेलिए हौ
    ब्रह्म बाबा झिझिया पर होइयौं ने सवार (मैथिलीमा)

[ब्रह्म बाबा, हजुरको कृपाले हामीले झिझिया बनाएका छौँ!
ब्रह्मा पिता, कृपया आउनुहोस् र यसमा सवार हुनुहोस्।] (नेपाली अनुवाद)