रामानाथस्वामी मन्दिर

रामेश्वरम हिंन्दूहरूको एउटा पवित्र तिर्थस्थल हो । यो तमिलनाडुको रामनाथपुरममा अवस्थित छ । यो तिर्थस्थल हिन्दूहरूको चार धामहरू मध्ये एउटा हो । यस अतिरिक्त यहाँ स्थापित शिवलिङ्ग बाह्र ज्योतिर्लिंगहरूमा एउटा मानिन्छ । भारतको उत्तरमा रहेको काशीको जुन मान्यता छ, त्यही दक्षिणमा रामेश्वरमको रहेको छ । रामेश्वरम चेन्नईदेखि लगभग चार सय पच्चिस माइल दक्षिण-पूर्वमा रहेको छ । यो हिन्द महासागर र बङ्गालको खाडी देखि चारैतिरबाट घेरिएको एउटा सुन्दर शंख आकारकहरू द्वीप हो । पहिला यो द्वीप भारतको मुख्य भूमि सँग जोडिएको थियो, तर पछि गएर सागरका ज्वारहरूले यसलाई जोड्ने भागलाई काटिदियो, जसले गर्दा यो चारैतिरबाट पानीले घेरियो र टापुमा परिणत भयो । हिन्दु विश्वास अनुसार यहाँ भगवान रामले श्रीलङ्कामाथि चढाई गर्नु अघि ढुंगाको सहायताले सेतुको निर्माण गराएका थिए, जसमा चढेर वाँदर सेना श्रीलङ्का पुगेको थियो र विजय पाएको थियो । पछि रामले विभीषणको अनुरोधमा धनुषकोटि नामक स्थानमा यस सेतुलाई तोडिदिएका थिए । आज पनि यहाँ ३० माइल (४८ कि.मी) लामो आदि-सेतुको अवशेष सागरमा देखिन्छ । यस मन्दिरभित्र रहेका कोरिडर (भवान भित्र रहेको गल्ली) विश्वको सबभन्दा लामो गल्ली हो ।

रामानाथस्वामी मन्दिर
रामानाथस्वामी मन्दिर
प्राथमिक विवरण
स्थान:	रामेश्वरम
सम्बन्धन	हिन्दुत्व
जिल्ला	रामानाथपुरम
देश	भारत
वास्तुकला विवरण
वास्तुकला प्रकार	द्रविड
निर्माता	पाण्डय तथा जाफ्ना राजा

बाटो

रामेश्वरम पुग्ने पुल

जुन स्थानमा यो टापु मुख्य भूमि देखि जोडएको थियो, त्यहाँ हाल २.५ माइल चौडाईको एउटा खाडी छ । शुरूमा यस खाडीलाई नाउहरू प्रयोग गरेर पार गरिन्थ्यो । धेरै पहिले धनुषकोटि देखि मन्नार द्वीप सम्म हिडेर पनि मानिसहरु आवातजावत गर्दथे । तर सन् १४८० मा एउटा चक्रवाती आँधीले यसलाई तोड दियो । पछि आज देखि लगभग चार सय वर्ष पहिले कृष्णप्पनायकन नामको एउटा राजाले ढुंगाको धेरै ठूलो पुल बनाउनु भएको थियो । अङ्ग्रेजहरूको आगमन पछि त्यस पुलको ठाँउमा रेलको पुल बनाउन विचार गरियो । एउटा जर्मन ईन्जिनियरको मद्दतले त्यस टुटेको पुललाई रेलको एउटा सुंदर पुल बनाइयो । यस समय यही पुल रामेश्वरमको भारत देखि रेल सेवा द्वारा जोड्ने गर्दछ । यो पुल पहिले बिचमा जहाजहरूलाई निकाल्नको लागि खुला गरिन्थ्यो ।

निर्माण काल

रामेश्वरम् देखि दक्षिणमा कन्याकुमारी नामक प्रसिद्ध तीर्थ छ । रत्नाकर भनिने बङ्गालको खाडी यहाँ हिन्द महासागरमा मिसिने गरेको छ । रामेश्वरम र सेतु धेरै प्राचीन छ । तर रामानाथको मन्दिर त्यति पुरानो छैन । दक्षिणको केही मन्दिरहरु दुई हजार साल पहिलेको बने छ, जबकि रामानाथको मन्दिरलाई बनेको अझै पनि कुल आठ सय वर्ष देखि पनि कम भएको छ । यस मन्दिरको धेरै देखि भाग पचास-साठी साल पहिलेको रहेको छ । रामेश्वरमको करिडोर विश्वको सबैभन्दा लामो करिडोर छ । यो उत्तर-दक्षिणमा १९७ मिटर तथा पूर्व-पश्चिम १३३ मिटरको छ । यसको परकोटेको चौडाई ६ मिटर तथा ऊंचाई ९ मिटर छ । मन्दिरको प्रवेशद्वारको गोपुरम (टावर) ३८.४ मिटर अग्लो छ । यो मन्दिर लगभग ६ हेक्टेरमा बनेको छ । मन्दिरमा विशालाक्षीजीको गर्भ-गृहको निकट नै यो ज्योतिर्लिंग रहेको छ , जुन लंकापति विभीषण द्वारा स्थापित गरिएको बताइन्छ । रामानाथको मन्दिरमा जुन ताम्रपट छ, त्यसले थाहा हुन्छ कि सन् ११७३ मा श्रीलङ्काको राजा पराक्रम बाहुले मूल लिंग भएको गर्भगृहको निर्माण गराएका थिए । यस मन्दिरमा एक्लै शिवलिंगको स्थापना गरिएको थियो । देवीको मूर्ति नराखीएको हुँदा यसलाई नि:संगेश्वरको मन्दिर भनियो । यही मूल मन्दिर हाल आएर यस्तो अवस्थामा पुगेको छ ।

भारतबाट श्रीलङ्काको निम्ति राम-सेतुको नासा द्वारा लिइएको फोटो।

पन्ध्रौ शताब्दीमा राजा उडैयान सेतुपति र निकटस्थ नागुर निवासी वैश्यले सन् १४५० मा यसको ७८ फिट अग्लो गोपुरम निर्माण गराएका थिए । पछि मदुरैको एक देवी-भक्तले यसलाई जीर्णोद्धार गराएकी थिई । सोह्रौ शताब्दीमा दक्षिणी भागको द्वितीय परकोटेको पर्खालको निर्माण तिरुमलय सेतुपतिले गराएका थिए । यिनको तथा यिनको पुत्रको मूर्ति द्वारमा पनि विराजमान रहेको छ । त्यहि शताब्दीमा मदुरैको राजा विश्वनाथ नायकको एक अधीनस्थ राजा उडैयन सेतुपति कट्टत्तेश्वरले नन्दी मण्डप आदि निर्माण गराए । नन्दी मण्डप २२ फिट लामो , १२ फिट चौडा तथा १७ फिट अग्लो छ । रामानाथको मन्दिर सँग सेतुमाधवको मन्दिर आज देखि पांच सय वर्ष पहिले रामानाथपुरमको राजा उडैयान सेतुपति र एक धनी वैश्यले मिलेर बनाएका थिए ।

सत्रहऔं शताब्दीमा दलवाय सेतुपतिले पूर्वी गोपुरम बनाउने कार्यको प्रारम्भ गरे । १८औं शताब्दीमा रविविजय सेतुपतिले देवी-देवताहरूको शयन-गृह तथा एउटा मंडप बनाए । पछि मुत्तु रामलिंग सेतुपतिले बाहिरी परकोटेको निर्माण गराए । सन् १८९७ – १९०४ को बीच मध्य देवकोट्टई देखि एउटा परिवारले १२६ फिट अग्लो नौ द्वार सहित पूर्वीगोपुरम निर्माण गराएका थिए । त्यहि परिवारले सन् १९०७-१९२५ मा गर्भ-गृहको मरम्मत गराएका थिए । पछि यिनले सन् १९४७ मा महाकुम्भाभिषेक पनि गराए ।

स्थापना

रामेश्वरम्को मन्दिर भारतीय निर्माण-कला र शिल्पकलाको एउटा अध्भुत तथा सुन्दर नमूना हो । यसको प्रवेश-द्वार चालीस फिट अग्लो छ । मन्दिर भित्र सयों विशाल खम्बा छ, जुन हेर्नमा एक-जस्तै लागछन तर नजिकगएर ध्यानले हेर्दा प्रत्येक खम्बामा बेग्लाबेग्लै बेल-बूटाको कारिगरी रहेको छ । रामानाथको मूर्तिको चारै तिर परिक्रमा गर्नको लागि तीन प्राकार बनेको छ । यिनीहरूमा तेस्रो प्राकार सय साल पहिले पूरा भयो । यस प्राकारको लंबाई चार सय फिट देखि अधिक छ । दुवै तिर पांच फिट अग्लो र करीब आठ फिट चौडा चबूतरा बनेको छ । चबुतारको एक भागमा ढुंगामा ठूला-ठूला खम्बाको लामो कतार रहेको छ । प्राकारको एक सिरमा उभिएर हेर्दा यस्तो लाग्छ सयों तोरण-द्वारको स्वागत गर्नको लागि बनाईएको । यिनै खम्बाको अद्भुत कारिगरी देखेर विदेशी पनि दंग हुन्छन । यहाँको कोरिडोर विश्वको सबैभन्दा लामो हो ।

रामानाथको मन्दिरको चारै तिर टाढा सम्म कुनै पहाड छैन, जहाँ देखि सजिलै ढुंगा ल्याउन सकिओस । गंधमादन पहाड त नाममात्रको छ । यो वास्तवमा एउता टीला मात्र हो र यसबाट एउटा विशाल मन्दिर निर्माण कार्यको लागि ढुंगा अपर्याप्त छ । रामेश्वरमको मन्दिरको निर्माणमा जुन लाख टनको ढुंगा लागेको छ, त्यसलाई टाढा टाढा देखि नावमा ल्याईएको छ । रामानाथजीको मन्दिरको भित्री भागमा फरक किसिमको कालो ढुंगा लगाइएको छ । भनिन्छ, त्यो सबै ढुंगा श्रीलङ्काबाट ल्याइएको थियो ।

रामेश्वरमको विशाल मन्दिरको निर्माण र मन्दिरको रक्षा गर्नमा रामानाथपुरम नामक सानो शाही राजाहरूको ठूलो हात रहयो । रामानाथपुरमको राजभवनमा एउटा पुरानो कालो ढुंगा राखिएको छ । भनिन्छ, यो ढुंगा रामले केवटराजको राजतिलकको समय उनको चिह्नको रूपमा दिएका थिए । रामेश्वरमको यात्रा गर्ने तिर्थालु त्यो कालो ढुंगा हेर्नका लागि रामनाथपुरम जान्छन् । रामनाथपुरम रामेश्वरम् देखि लगभग तैंतीस माइल टाढा छ ।

कथा

श्रीरामले पहिले सागर देव सँग प्रार्थना गर्‍यो, कार्य सिद्ध नभएपछि धनुष चढायो, अनि बल्ल सागरदेव प्रकट भयो

रामेश्वरमको विख्यात मन्दिरको स्थापनाको बारेमा रोचक कथाहरू जोडिएको छ । सीताजीलाई रावानको बन्धनबाट मुक्त गर्नका लागि श्रीरामले श्रीलङ्कामा चढाई गरेका थिए । वहाँले लडाई सीताजीलाई मुक्त गराउन धेरै प्रयत्न गरे, तर जब राम सफल भएनन् अनि विवश भएर वहाँले युद्ध गरे । यस युद्धमा रावण र उनको सबै साथी राक्षस मारिए । रावण पनि मारियो र अन्ततः सीताजीलाई मुक्त गराएर श्रीराम फिर्ता आए । यस युद्ध हेतु श्रीरामले वाँदर सेना सहित सागर पार गरेका थिए, जुन अत्यधिक कठिन कार्य थियो । रावण पनि साधारण राक्षस थिएनन् । उनी पुलस्त्य महर्षिको नाती थिए । चारै वेदहरूको ज्ञाता थिए र शिवजीको ठूलो भक्त थिए । यसै कारण श्रीरामलाई उसलाई मारे पछि ठूलो खेद भयो । ब्रह्मा-हत्याको पाप उनलाई लाग्यो । यस पापलाई धुनका लागि वहाँले रामेश्वरममा शिवलिंगको स्थापना गर्ने निश्चय गरे । यो निश्चय गरे पछि श्रीरामले हनुमानलाई आज्ञा दिए कि काशी गएर त्यहाँ देखि एउटा शिवलिंग लिएर आउ । हनुमान पवन-सुत थिए । ठूलो वेगले उनी आकाश मार्ग देखि त्यहाँ जान उदे । तर शिवलिंगको स्थापनाको सुभ साइत निकट थियो तर उनको पत्तो थिएन तब सीताजीले हनुमानको फर्कनुमा बिलम्ब देखेर वहाँले समुद्रको किनाराको बालुवालिई मुट्ठीमा बाधेर एउता शिवलिंग निर्माण गरिदिए । यो देखेर राम धेरै प्रसन्न भए र नियम समयमा त्यहि शिवलिंगको स्थापना गरे । साना आकारको यही शिवलिंगलाई रामानाथ भनिन्छ ।

सेतुको हवाई दृश्य,अगाडि तिर श्रीलङ्का तिर जान्छ

पछी हनुमान आए र पहिले प्रतिष्ठित सानो शिवलिंगको नजीकै श्रीरामले कालो ढुंगाको ठूलो शिवलिंगको स्थापित गरे । यो दुवै शिवलिंग यस तिर्थको मुख्य मन्दिरमा आज पनि पूजित छन् । यही मुख्य शिवलिंग ज्योतिर्लिंग हो ।

सेतुको पौराणिक सन्दर्भ

पुरा भारत, दक्षिण पूर्व एसिया र पूर्व एसियाको धेरै देशहरूमा हरेक वर्ष दशैंमा र रामको जीवनमा आधारित सबै तरिकाको नृत्य-नाटकमा सेतु बंधनको वर्णन गर्ने गरिएको छ । श्रीरामले बनाएको यस पुलको वर्णन रामायणमा त छदै छ, महाभारतमा पनि श्री रामको नल सेतुको जिकिर गरिएको छ । कालीदासको रघुवंशमा पनि सेतुको वर्णन छ । अनेक पुराणहरूमा पनि श्रीरामसेतुको विवरण आउँछ । इनसाइक्लोपेडिया ब्रिटेनिकामा यसलाई एडम्स ब्रिज संगै राम सेतु भनिएको छ । नासा र भारतीय सेटेलाईट देखि लिइएको चित्रहरूमा धनुषकोटि देखि जाफना सम्म जुन एक पातुलो द्वीपहरूलाई रेखा देखिन्छ, त्यसलाई नै आज रामसेतुको नामले चिनिन्छ । त्यहि पुललाई पछि एडम्स ब्रिजको नाम दिइयो ।

तिर्थ

रामेश्वरम शहर र रामानाथजीको प्रसिद्ध मन्दिर यस टापूको उत्तरमा अवस्थित छ । टापुको दक्षिणी कुनामा धनुषकोटि नामक तिर्थ छ, जहाँ हिन्द महासागर देखि बङ्गालको खाडी मिसिन्छ । त्यहि स्थानलाई सेतुबंध भन्छन् । मान्छेका विश्वास छ कि श्रीरामले श्रीलङ्कामा चढाई गर्नको लागि समुन्द्रमा जुन सेतु बांध थियो, त्यो त्यहि स्थान देखि आरम्भ भयो । यस कारण धनुष-कोटिको धार्मिक महत्त्व धेरै छ । यही देखि कोलम्बोको जहाज जाने गरेको छ । अब यो स्थान चक्रवाती आँधीमा बिलय भएको छ ।

गन्धमादन पर्वत

रामेश्वरम शहर देखि करीब डेढ माइल उत्तर-पूर्वमा गंधमादन पर्वत नामको एउटा सानो पहाडी छ । हनुमानजीले त्यहि पर्वत देखि समुन्द्रलाई पार गर्नका लागि उडेका थिए । पछि रामले श्रीलङ्कामा चढाई गर्नको लागि यहाँ विशाल सेना संगठित गरेका थिए । यस पर्वतमा एउटा सुन्दर मन्दिर बनेको छ, जहाँ श्रीरामको चरण-चिन्हको पूजा गरिन्छ । यसलाई पादुका मन्दिर भन्छन् । रामेश्वरमको यात्रा गर्नेहरूलाई हरेक ठाँउमा राम-कथाको आवाज सुनिन्छ । रामेश्वरमको विशाल टापुको कुना-कुनाको भूमिमा रामको कथा जोडिएको छ । कुनै ठाँउमा रामले सीताजीको तिर्खा मेट्नका लागि धनुषको सिरले इनार खनेका थिए,त कहिँ वहाँले सेनानायकहरू सँग सल्लाह गरेका थिए । कहीं सीताजीले अग्नि-प्रवेश गरेकी थिइन त कुनै अन्य स्थानमा श्रीरामले आफ्नो जटा देखि मुक्ति पाएका थिए । यस्तो सयों कथाहरू प्रचलित छ । यहाँ राम-सेतुको निर्माणमा प्रयोग भएको ढुंगा पनि पाइन्छन्, जुन पानीमा तैरिने गरेको छ । मान्यता अनुसार नल-निल नामक दुई वाँदरहरूले उनले पाएको वरदानको कारण जस ढुंगा शिलालाई छून्थे, त्यो पानीमा तैरिन्थ्यो, जुन सेतुको निर्माणमा काम आयो । एउटा मान्यतानुसार यो दुवै सेतु-विद्यामा पोख्त थिए।

अन्य तीर्थ

देवी मन्दिर

यात्राको रथ

रामेश्वरको मन्दिरमा शिवजीको दुई मूर्तिहरू रहेका छन्, त्यसै प्रकार देवी पार्वतीको पनि मूर्तिहरू बेग्ला-बेग्लै स्थानमा स्थापित गरिएको छ । देवीको एउटा मूर्ति पर्वतवर्द्धिनी भन्ने गरिन्छ भने अर्को मुर्तिलाई विशालाक्षी भनिन्छ । मन्दिरको पूर्व द्वारको बाहिर हनुमानको एउटा विशाल मूर्ति अर्को मन्दिरमा स्थापित गरिएको छ ।

सेतु माधव

रामेश्वरमको मन्दिर शिवजीको लागि प्रसिद्ध रहेको छ , तर मन्दिर भित्र धेरै अन्य मन्दिरहरु पनि रहेको छ । सेतुमाधव भनिने भगवान विष्णुको मन्दिर यिनीहरूमा प्रमुख रहेको छ ।

बाईस कुण्ड

रामनाथको मन्दिर भित्र र परिसरमा कयौं पवित्र तीर्थ रहेको छ । यिनीहरूमा प्रधान तीर्थ (जल कुण्ड)को संख्या चौबीस थियो, तर हाल दुई वटा कुण्ड सुकेको छ जसले गर्दा हाल बाइस कुण्ड बाँकी रहेका छन् । यो वास्तवमा गुलियो पानीको बेग्ला-बेग्लै कुण्ड हो । ‘कोटि तीर्थ’ जस्तै एउटा-दुइटा ताल पनि छ । यिनै तीर्थहरूमा स्नान गर्नाले ठूलो फलदायक तथा पाप-निवारण हुनेविश्वास रहँदै आएको छ । वैज्ञानिकहरूको भनाई अनुसार यी तिर्थहरु बेग्ला-बेग्लै धातुहरू मिश्रणले निर्माण भएको हो । यस कारण यी कुण्डहरूमा नुहाउनाले शरीरको रोग टाढा भएर जान्छ ।

विल्लीरणि तीर्थ

रामेश्वरमको मन्दिर बाहिर पनि टाढा-टाढा सम्म पनि धेरै तीर्थ रहेको छ । प्रत्येक तीर्थको बारेमा बेग्ला-बेग्लै कथाहरू छ । यहाँ देखि करीब तीन माइल पूर्वमा एउटा गाँउ छ, जसको नाम तंगचिमडम हो । यो गाँउ रेल मार्गको किनारमा अवस्थित छ । यहाँ स्टेशनको नजीकै समुन्द्रमा एउटा तीर्थकुण्ड छ, जसलाई विल्लूरणि तीर्थ भनिन्छ । समुन्द्रको नुनिलो पानीको बीचमा यहाँ गुलियो पानि निस्किन्छ , यो पक्कै पनि अचम्म गर्ने विषय हो । भनिन्छ एक पटक सीताजीलाई तिर्खा लाग्दा रामले आफ्नो धनुषको चुच्चोले यहाँ कुण्ड खोदेका थिए जस कारण आज पनि यस कुण्डको पानि गुलियो हुन्छ ।

एकान्त राम

सागर तटमा स्नान करते श्रद्धालु

तंगचिडम स्टेशनको नजीकै एक जीर्ण मन्दिर छ जसलाई ‘एकान्त’ रामको मन्दिर भनिन्छ । यस मन्दिरको अब जीर्ण-अवशेष मात्रै बाँकी रहेको छ । रामनवमीको पर्वमा यहाँ केही रौनक रहन्छ । बाँकी दिनमा यहाँ मानिसको खासै जमघट देखिदैन । मन्दिर भित्र श्रीराम, लक्ष्मण, हनुमान र सीताको धेरै नै सुन्दर र मोहक मुर्ति रहेको छ । मन्दिर भित्र एउटा मुर्ति धुर्नधारी रामको रहेको छ, मानौ त्यो मूर्तिले हात जोडेर कुनै गम्भीर कुरा गरिरहेको छ । दोस्रो मूर्तिमा राम सीताजी तिर हेरेर मन्द मुस्कानसहित केही भनी रहेको छ । यो दुवै मूर्तिहरू मनोरम रहेको छ। यहाँको समुन्द्रमा ज्वार आउदैन र प्राय: शान्त नै रहन्छ । त्यसै कारण यस स्थानको नाम एकान्त राम रहेको छ ।

कोद्ण्ड स्वामि मन्दिर

रामेश्वरम टापूको दक्षिण भागमा, समुन्द्रको तटमा एउटा अर्को दर्शनीय मन्दिर रहेको छ । यो मन्दिर रामानाथ मन्दिर देखि पाँच माइल टाढा रहेको छ । यसलाई कोदण्ड ‘स्वामीको मन्दिर’ भनिन्छ । भनिन्छ कि विभीषणले यहीं रामसँग शरण मांगेका थिए । रावण-वध पछि रामले यहि स्थानमा विभीषणको राजतिलक गरेका थिए । यस मन्दिरमा राम, सीता र लक्ष्मणको मूर्तिहरू मनमोहक रहेको छ । विभीषणको पनि मूर्ति यहाँ स्थापित छ ।

सीता कुण्ड

रामेश्वरमको समुन्द्रमा धेरै विशेष स्थान यस्तो रहेको छ, जहाँ स्नान गर्दा पाप-मोचक हुन्छ । रामनाथजीको मन्दिरको पूर्वी द्वारको अगाडि बनेको सीताकुंड यिनीहरूमा मुख्य रहेको छ । भनिन्छ कि यही त्यो स्थान हो, जहाँ सीताजीले आफ्नो सतीत्व सिद्ध गर्नको लागि आगोमा प्रवेश गरेकी थिइन् । सीताजीले यस्तो गर्ने बित्तिकै आगो निभ्यो र अग्नि-कुण्डबाट पानी निस्किन थाल्यो । त्यहि स्थानलाई हाल ‘सीताकुण्ड’ भनिन्छ । यहाँ समुन्द्रको तट आधा गोलाकार छ । सागर एकदमै शान्त हुन्छ । यस कारण यसो हेर्दा यो ताल जस्तो देखिन्छ । यहाँ बिना कुनै खतरा स्नान गर्न सकिन्छ । यहीं हनुमान कुण्डमा पौडिदै गरेको ढुंगा देखिन्छ ।

आदि-सेतु

रामेश्वरम् देखि सात माइल दक्षिणमा एउटा स्थान छ, जसलाई ‘दर्भशयनम्’ भन्छन्, यहीं रामले पहिले समुन्द्रमा सेतु बनाउने कार्य शुरू गरेका थिए । यसै कारण यो स्थानलाई आदि सेतु पनि भनिन्छ ।

रामेश्वरम शहर

रामेश्वरमको समुन्द्रमा किसिम किसिमको समुन्द्री शंख र सीप पाइने गरेको छ । कहीं-कहीं सेतो रंगको बडियास मूंगा पनि भेटिन्छ । रामेश्वरम मात्रै धार्मिक महत्त्वको तिर्थ हैन, प्राकृतिक सौन्दर्यको दृष्टिले पनि दर्शनीय छ । चेन्नई देखि रेल-गाडी यात्रिहरू करीब बाईस घन्टामा रामेश्वरम पुग्छन ।

• 
  मानिसहरु पवित्र स्नानमा, रामेश्वरम
• 
  मानिसहरु पवित्र स्नानमा, रामेश्वरम
• 
  मानिसहरु तथा पशुहरु पवित्र स्नानमा, रामेश्वरम
• 
  गाईहरु, भारतमा पूजनीय, पवित्र स्नानमा, रामेश्वरम
• 
  शंकर मठ, रामेश्वरम
• 
  स्नान घाटको नजिक
• 
  रथ र स्थानीय अटो रिक्शा
• 
  रथ र स्थानीय अटो रिक्शा
• 
  रथ
• 
  मन्दिर नजिक रहेको रथ
• 
  मन्दिरको टावर (गोपुरम)
• 
  १००० खम्बा सहितको कोरिडोर
• 
  राम-पादुका मन्दिर
• 
  लक्ष्मण तीर्थम
• 
  सीता-कुण्ड
• 
  रामेश्वरममा सेतु माथि तरिदै गरेको ढुंगा

अन्य प्रसिद्ध शिव मन्दिर

अमरनाथ मन्दिर

बाह्य स्रोतहरू

• रामेश्वरम ज्योतिर्लिङ्ग शिवको बाह्र ज्योतिर्लिङ्ग
• प्रथम सेतुपति गृह तथा रामेश्वरम वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २०२१-०५-१३ मिति