भौतिक विज्ञान
यो लेखमा भएका शब्दहरूको हिज्जे तथा व्याकरण अशुद्ध छ । कृपया यसमा भएका हिज्जे तथा व्याकरण सम्बन्धी त्रुटिहरू पहिचान गरी सुधार गर्न सहयोग गर्नुहोस्। |
भौतिक विज्ञान, प्रकृति विज्ञानको एक विशाल शाखा हो। भौतिक विज्ञानलाई परिभाषित गर्न कठिन छ। केही विद्वानहरूका मतानुसार यो ऊर्जा विषयक विज्ञान हो र यसमा ऊर्जाको रूपान्तरण तथा त्यसको द्रव्य सम्बन्धहरूको विवेचना गरिन्छ। यसमा प्राकृती जगत र त्यसको भित्री क्रियाहरूको अध्ययन गरिन्छ। स्थान, काल, गति, द्रव्य, विद्युत, प्रकाश, ऊष्मा तथा ध्वनि इत्यादि अनेक विषय यसको परिधिमा आउँछन्। यो विज्ञानको एक प्रमुख विभाग हो। यसका सिद्धान्त सम्पूर्ण विज्ञानमा मान्य छन् र विज्ञानका प्रत्येक अंगमा लागू हुन्छन्। यसको क्षेत्र विस्तृत छ र यसको सीमा निर्धारित गर्नु अति गाह्रो कार्य हो। सबै वैज्ञानिक विषय अल्पाधिक मात्रामा यसका अन्तर्गत आउँछन्। विज्ञानका अन्य शाखाहरू वा त सीधै नैं भौतिक विज्ञानमा आधारित छन्, अथवा यीनका तथ्यहरूलाई यसका मूल सिद्धान्तहरूसँग सम्बद्ध गर्ने प्रयत्न गरिन्छ ।
भौतिक विज्ञानको महत्त्व यस कारण पनि अधिक छ कि अहिलेहरूत्रिकी तथा शिल्पविज्ञानको जन्मदात्री हुनको नाताले यो यस युगका अखिल सामाजिक एवं आर्थिक विकासको मूल प्रेरक हो। धेरै पहिला यसलाई दर्शन शास्त्रको अङ्ग मानेर नेचरल फिलसोफी वा प्राकृतिक दर्शनशास्त्र भन्थे, परन्तु १८७० ईस्वीका लगभग यसलाई वर्तमान नाम भौतिकी वा फिजिक्स द्वारा सम्बोधित गर्न लागोस्। बिस्तारै यो विज्ञान उन्नति करतिएको र यस समय त यसका विकासको तीव्र गति देखेर, अग्रगण्य भौतिक विज्ञानीहरूलाई पनि आश्चर्य हुँदैछ। बिस्तारै यसदेखि अनेक महत्त्वपूर्ण शाखाहरूको उत्पत्ति भएको, जस्तै रासायनिक भौतिकी, तारा भौतिकी, जीवभौतिकी, भूभौतिकी, नाभिकीय भौतिकी, आकाशीय भौतिकी इत्यादि।
भौतिकीको मुख्य सिद्धान्त "उर्जा संरक्षणको नियम" हो। यसका अनुसार कुनै पनि द्रव्यसमुदायको ऊर्जाको मात्रा स्थिर हुन्छ। समुदायको आन्तरिक क्रियाहरू द्वारा यस मात्रालाई घटाना वा बढाउनु सम्भव छैन। ऊर्जाका अनेक रूप हुन्छन् र त्यसका रूपान्तरण हुन सक्छ, परन्तु त्यसको मात्रामा कुनै प्रकार परिवर्तन गर्नु सम्भव हुन सक्तैन। आइंस्टाइनका सापेक्षिकता सिद्धान्तका अनुसार द्रव्यमान पनि उर्जामा बद्लिन सकिन्छ। यस प्रकार ऊर्जा संरक्षण र द्रव्यमान संरक्षण दुइटै सिद्धान्तहरूको समन्वय हुन जान्छ र यस सिद्धान्तका द्वारा भौतिकी र रसायन एक अर्कासित सम्बद्ध हुन्छन्।
चिरसम्मत भौतिकी (क्लासिकल फिजिक्स)
सम्पादन गर्नुहोस्भौतिकीलाई मोटा रूपले दुइ भागहरूमा विभाजित गर्न सकिन्छ। १९०० ईस्वीदेखि पूर्व जो भौतिक ज्ञान अर्जित गरिएको थियो र तत्सम्बन्धी जो नियम तथा सिद्धान्त प्रतिपादित गरियो थिए, तिनको समावेश चिरसम्मत भौतिकीमा गरिएको हो। त्यस समयको विचराधाराका प्रेरणास्त्रोत गैलिलियो (१५६४-१६४२ ईस्वीं) तथा न्यूटन (१६४२-१७२७) थिए। चिरसम्मत भौतिकीलाई मुख्यत: यान्त्रिकी (मिकैनिक्स), ध्वनिकी (अकौस्टिक्स), ऊष्मा, विद्युतचुम्बकत्व र प्रकाशिकी (अप्टिक्स)मा विभाजित गरिन्छ। यी शाखाहरू इंजीनियरिंग तथा शिल्प विज्ञानको आधारशिलाहरू छन् र भौतिकीको प्रारम्भिक शिक्षा यीबाट नैं शुरू गरिन्छ।
आधुनिक भौतिकी
सम्पादन गर्नुहोस्१९०० ईस्वीका पश्चात अनेक क्रान्तिकारी तथ्य ज्ञात भए, जसलाई चिरसम्मति भौतिकीका ढाँचेमा बसाउन कठिन छ। यी नयाँ तथ्यहरूका अध्ययन गर्न र तिनको गुत्थिहरूलाई सुल्झाउनमा भौतिकीको जस शाखाको उत्पत्ति भएको, त्यसलाई आधुनिक भौतिकी भन्दछन्। आधुनिक भौतिकीको द्रव्यसंरचनादेखि सीधा सम्बन्ध छ। अणु, परमाणु, केन्द्रक (न्युक्लियस) तथा मूल कण यिनको मुख्य विषय छन्। भौतिकीको यस नवीन शाखाले वैज्ञानिक विचारधारालाई नवीन र क्रान्तिकारी मोड दिएका छन् तथा यसदेखि समाजिक विज्ञान र दर्शनशास्त्र पनि महत्त्वपूर्ण रूपले प्रभावित भए छन्।
भौतिक शास्त्रका प्रमुख क्षेत्र
सम्पादन गर्नुहोस्यी पनि हेर्नुहोस्
सम्पादन गर्नुहोस्बाह्य कडीहरू
सम्पादन गर्नुहोस्- नूतन भौतिकी कोश (गूगल पुस्तक ; लेखक - शिवगोपाल मिश्र)
- गणित एवं भौतिकीका अप्लेट्स
- Flash Animations for Physics
- भौतिक विज्ञानका क्षेत्रमा रोजगारका अवसर - डा. सीमिन रुबाब
- भौतिकीका नियम वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २००६-०४-०८ मिति (अङ्ग्रेजीमा)
- प्राचीन भारतमा भौतिकी
- भौतिकी विभाग, भारतीय प्रविधि संस्थान कानपुर
- भारतीय भौतिकी संस्थान भुबनेकाश्वर
- भौतिक विज्ञानका क्षेत्रमा रोजगारका अवसर - डा. सीमिन रुबाब
